InfoHub Logo

ورمان — جەر  بەتىندەگى تابيعي قوردىڭ، ونىڭ ىشىندە وسىمدىكتەر جامىلعىسىنىڭ باستى ءبىر ءتيپى. ورماندا اعاش، بۇتا، شوپتەسىن وسىمدىكتەر، مۇك، قىنا، ت.ب. وسەدى. ورمان قورلارى بۇكىل بيوسفەراداعى تىرشىلىك ءۇشىن، ونىڭ ىشىندە ادامزات قوعامى ءۇشىن اسا ماڭىزدى. ءتيىمدى پايدالانعان جاعدايدا وز-وزىنەن قايتا قالپىنا كەلىپ تۇراتىن تاۋسىلمايتىن تابيعي قور. ورمان اعاشتارىنان ۇيلەر، تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتار، قاعاز، ت.ب. الىنادى؛ ورمانداعى اعاشتاردىڭ اراسىندا جيدەكتەر مەن ساڭىراۋقۇلاقتار ءوسىپ، ءونىم بەرەدى. ورماندى ايماقتاردى پانالاپ، قورەكتەرىن سودان تاباتىن جان-جانۋارلار مەن جاندىكتەر كوپ.

ورمان توپىراقتىڭ قۇرىلىسىنا، سۋ الماسۋىنا، وندا ورگانيكالىق جانە مينەرالدىق زاتتاردىڭ جينالۋىنا اسەر ەتەدى. ورمان توپىراعىندا ىلعال جەتكىلىكتى، سوندىقتان ونىڭ قۇرامىندا ءشىرىندى كوپ. ورماندى جەردىڭ توپىراعى قىشقىل، مۇنداي توپىراقتا وسىمدىك تامىرى تەرەڭ بويلاپ، مينەرال زاتتاردى مول الادى، سۋدى كوپ بۋلاندىرىپ، ونداعى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەرگە قولايلى ميكروكليمات جاسايدى. ورمان اعاشتارى، ونىڭ ىشىندە ماڭگى جاسىل، قىلقان جاپىراقتى اعاشتار ءوز جاپىراقتارى ارقىلى وزدەرى وسكەن قورشاعان ورتاعا زياندى اۋرۋ قوزدىرعىش باكتەريالاردى ولتىرەتىن، حوش ءيىستى زاتتار (فيتونسيد) شىعارادى. سوندىقتان دا، قىلقان جاپىراقتى ورماندى ايماقتاردا كوپشىلىك دەمالىپ، تىنىعاتىن كۋرورت-ساناتورييلەر ورنالاستىرىلادى. قازىرگى كەزدە دۇنيە جۇزىندە ورمان اۋم. 3 ملرد. گا-دان استام، ياعني دۇنيە ءجۇزىنىڭ 27-28%-ىن ورمان الىپ جاتىر.

وكىنىشكە وراي، ادامزات قوعامى ءوز تاريحىندا بۇكىل ورماننىڭ 2/3 بولىگىن جويعان، سونىمەن بۇرىن جەر بەتىنىڭ 75%-ن الىپ جاتقان ورمانداردىڭ كولەمى كوپ كەمىگەن. الەمدەگى ورماندار نەگىزىنەن 5 بەلدەمدە وسەدى. جالپى ورماننىڭ تارالۋىنداعى زاڭدىلىق سالقىن ايماقتاردا قىلقان جاپىراقتى، قوڭىرجاي ايماقتاردا قىلقان جاپىراقتى جانە مايدا جاپىراقتى ورماندار ارالاس، ال جىلى ايماقتاردا نەگىزىنەن ءىرى جاپىراقتى ورماندار وسەدى. جەر شارىنداعى مەملەكەتتەردىڭ تابيعي-كليماتتىق جاعدايلارىنا سايكەس ءار مەملەكەتتەگى ورمانداردىڭ كولەمى مەن تۇرلەرى ءارقالاي. اۋماعىنىڭ كەڭدىگىنە قاراماستان قازاق جەرىندە ورماندى جەرلەر كوپ ەمەس. ونىڭ باستى سەبەبى جەرىمىزدىڭ نەگىزگى بولىگى قۇرعاق، جارتىلاي ءشول، ءشولدى ايماقتاردا ورنالاسقاندىعى. رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى ورمان جانە بۇتالار الىپ جاتقان اۋماق 23،6 ملن. گا، بۇل قازاقستان جەرىنىڭ 4،6%-ى عانا. ال ناعىز ورمان 1،2% نەمەسە 11،5 ملن. گا. ورمان اعاشتارى رەسپۋبليكادا سولت. قازاقستاننىڭ ورماندى-دالا بەلدەمىندە جانە دالا بەلدەمىنىڭ قوسىمشا ىلعال الاتىن ويپاڭدى جەرلەرىندە وسسە، وڭت. پەن وڭت.-شىعىستاعى قالبا جوتاسى، التاي-ساۋىر، سولت. تيان-شان جانە باتىس تيان-شان تاۋلارىنىڭ ىلعال مول تۇسەتىن ورتاشا بيىك بەلدەۋلەرىندە وسەدى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى شوق-شوق بولىپ وسەتىن قايىڭدى ورماندى وڭتۇستۇككە قاراي دالالى الاپتارداعى ءبىرشاما جەرلەردە وسكەن قاراعايلى ورماندار اۋىستىرادى.

التاي-ساۋىر تاۋلارىنىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن 500-2500 م بيىكتىك ارالىعىندا قىلقان جاپىراقتى قاراعاي، مايقاراعاي، شىرشا، بالقاراعاي، سامىرسىن سياقتى باعالى اعاشتار وسەدى. ال سولت. تيان-شان تاۋلى الابىنىڭ ءتوم. بەلدەۋىندە (600-1700 م) كوبىنە ءتۇرلى بۇتالار مەن جالپاق جاپىراقتى اعاشتار وسەدى. ولاردىڭ باسىم بولىگىن الما، ورىك، جاڭعاق، قاراقات ءتارىزدى جەمىس-جيدەكتى اعاشتار قۇرايدى. بيىكت. 1500- 3000 م بەلدەۋلەردە نەگىزىنەن قىلقان جاپىراقتى اعاشتار وسەدى. ولاردىڭ نەگىزگىسى — جاسى  300 جىلعا دەيىن، بيىكت. 40-50 م-گە، ال جۋاند. 2 م-گە جەتەتىن تيان-شان شىرشاسى. باتىس تيان-شان الابىندا — تالاس الاتاۋى، قاراتاۋ مەن وگەم جوتالارىندا نەگىزىنەن جەرگە توسەلىپ وسەتىن قىلقان جاپىراقتى ارشا اعاشى، ال بۇتالاردان — باسقا  جەرلەردە كەزدەسپەيتىن الشا، پىستە، دولانا، تاۋدىڭ ورتاڭعى جانە ءتوم. بەلدەۋلەرىندە الما، گرەك جاڭعاعى، المۇرت، ۇيەڭكى، ورىك اعاشتارى وسەدى. اۋماعى جاعىنان قازاقستان ورماندارىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن (49،7% نەمەسە 6،14 ملن. گا) ءشولدى ايماقتارداعى سەكسەۋىلدى ورماندار الىپ جاتىر. سەكسەۋىلدىڭ قازاقستاندا 2 ءتۇرى (قارا سەكسەۋىل مەن اق سەكسەۋىل) وسەدى. قارا سەكسەۋىل بۇكىل بەتپاقدالانىڭ باتىسىندا، سارىسۋ وزەنى بويىنىڭ ورتاسىندا، ىلە وزەنى ساعاسىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا جانە شۋ وزەنى مەن مويىنقۇمنىڭ ارالىعىندا تارالعان. اق سەكسەۋىلدى ورماندى القاپتار قاراقۇمدا، مويىنقۇمدا، بالقاش توڭىرەگى مەن قىزىلقۇمدا وسەدى. سەكسەۋىلدى ورماننىڭ قۇمدى القاپتاردىڭ جىلجۋىن توقتاتۋدا ماڭىزى زور جانە قوي، تۇيە ءۇشىن قىسى-جازى جاقسى جايىلىم. سەكسەۋىلدەن باسقا قازاقستاننىڭ ءشولدى ايماقتارىن كەسىپ وتەتىن سىرداريا، شۋ، ىلە، ت.ب. وزەندەردىڭ بويىندا ءتۇرلى اعاش، بۇتالار (تەرەك، توبىلعى، جىڭعىل، شەتەن، ەمەن، شەگىرشىن، تال، ت.ب.) وسەتىن توعايلى ورماندار كەزدەسەدى. ولار جىل بويى سۋمەن جاقسى قامتاماسىز ەتىلەتىندىكتەن، ءشول ىشىندەگى كولەڭكەلى، سۋى مول تاماشا دەمالىس ورىندارى بولىپ سانالادى. قازاقستاندا ورمان اعاشتارىن ءتيىمدى پايدالانۋ، ت.ب. ماسەلەلەرىمەن كوكشەتاۋ قالاسىندا ورنالاسقان قازاق ورمان شارۋاشىلىق جانە اگروورمانمەليوراسيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى اينالىسادى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

قازاقستاننىڭ تاۋلارى

قاسقاسۋ - وڭتۇستىك جەرۇيىعى

قازاقستاننىڭ توعايلى ورماندارى

قازاقستاننىڭ تاڭعاجايىپ جەرلەرى

قازاقستاننىڭ كوز تويماس كورىكتى جەرلەرى

---