قازاقستانداعى ەكولوگيالىق پروبلەمالار
جوسپارى:
ءى. كىرىسپە.
قاراعاندى وبلىسى.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم.
1. جەزقازعان - بالقاش ءوڭىرىنىڭ ەكولوگياسى؛
2. الاپاتتىڭ زاردابىن الاستاتايىق؛
3. قالدىقتان الىناتىن ءونىم مول؛
ءىىى. قورىتىندى ءبولىم.
1. ولكەمىزدىڭ ەكولوگيالىق ورتالىقتارى؛
2. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.
كىرىسپە.
قاراعاندى وبلىسى – قازاقستانداعى ەكولوگيالىق جاعىنان ەڭ لاستانعان، ونەركاسىپتىك ءوندىرىس ورىندارى كوپ شوعىرلانعان ءىرى ونەركاسىپ ورتالىعى. بۇل وڭىردەگى وندىرگىش كۇشتەردىڭ دامۋ بارىسى كوپتەگەن جىلداردان بەرى ەكولوگيالىق زارداپتار ەسكەرىلمەي ىسكە اسىرىلدى. سونىڭ سالدارىنان وبلىستىڭ اتموسفەرالىق اۋاسى بۇزىلدى. ماسەلەن، تۇراقتى كوزدەردەن اتموسفەراعا تارايتىن لاستانعان زاتتار جىلىنا ءبىر ميلليون توننادان اسادى. ال بۇل جالپى رەسپۋبليكاداعى بارلىق قالدىقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى دەگەن ءسوز. نەگىزگى لاستاۋشى كوزدەر تەمىرتاۋدا «يسپات - كارمەت» اتاق (جىلىنا 361، 5 مىڭ توننا)، جەزقازعاندا «قازاقمىس» اق (جىلىنا 138، 4 مىڭ توننا)، بالقاشتا «بالقاشمىس» اق (جىلىنا 299، 4 مىڭ توننا، سول سياقتى قاراعاندىداعى ەنەرگەتيكالىق كاسىپورىنداردىڭ ءوزى جىلىنا 96، 2 مىڭ توننا لاستاندىراتىن قوسپا تاراتادى.
قالا ماڭىنا ورنالاسقان گرەس - 1، N3 جەو جانە قاراجال جەو - نىڭ ك ۇلى مەن ءتۇتىنى بۇرقىراپ مازانى الۋدا، سول سياقتى اقجال بايىتۋ فابريكاسىنىڭ، قايراقتى، جامبىل، قاراعايلى اقشاتاۋ كەنىشتەرىنىڭ قالدىقتارى دا بۇرقىراپ، جەلگە ۇشىپ جاتىر. بۇلاردا قاۋىپتىلىگى 1 - 3 كلاستى قورعاسىن، مىرىش، بەريليي، ۆيسمۋت جانە راديونۋكليدتى فلوتاسيا قالدىقتارى كوپ. توزاڭدانىپ اسپانعا ۇشۋدىڭ سالدارىنان مۇنداي زاتتار ماڭايىن دا شاڭداتىپ جىبەرەدى. بۇعان قوسا اتموسفەرالىق اۋانى اۆتوكولىكتەر دە لاستاندىرىپ، ودان شىعاتىن تاستاندى قالدىقتار جىلىنا 110 مىڭ توننا كولەمىندە زياندى زاتتار تاراتسا، ونىڭ ىشىندە 200 - گە جۋىق ءارتۇرلى قوسپا بار ەكەندىگى انىقتالعانى بارشاعا ءمالىم.
بۇگىنگى تاڭدا سۋ رەسۋرستارىن قورعاپ، ۇتىمدى پايدالانۋدا دا پروبلەما كوپ. وبلىستىڭ جالپى جىلدىق سۋ رەسۋرسى 3، 4ملرد. تەكشە مەترگە جۋىقتايدى. ونىڭ جىل سايىن 2 - 2، 3 ميلليارد تەكشە مەترى پايدالانىلادى. نەگىزگى سۋ كوزدەرى نۇرا وزەنى، ونىڭ شەرۋباي - نۇرا جانە سوقىر قۇيمالارى، ەرتىس - قاراعاندى كانالى، قاراكەڭگىر جانە جەزدى وزەندەرى، بالقاش كولدەرى بولىپ تابىلادى. وبلىس سۋلارىنىڭ ساپالىق جاعىنان جاقسارۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىرعان كاسىپورىندار «يسپات - كارمەت» ااق، «كاربيد» اق، «قازاقمىس» اق، «بالقاش» اق، «وبلسۋكانال» سۋ - كانال شارۋاشىلىعى باسقارماسى، «قاراعاندىرەزينوتەحنيكا» اق، ەنەرگەتيكا، كومىر ونەركاسىبى مەن اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپورىندارى.
وبلىستاعى جەر رەسۋرستارى دا قيىن جاعدايدا. 854 مىڭ گەكتار جەر ازىپ - توزعان، جەل ەروزياسىنا ۇشىراعان. ونىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى - جەردى قورعايتىن ورمان القابىنىڭ قاناعاتتانعىسىز جاعدايى. جەر رەسۋرستارىن عانا ەمەس، جالپى قورشاعان ورتاعا زيانىن تيگىزەتىن نەگىزگى لاستانۋ كوزدەرىنىڭ ءبىرى – كاسىپورىنداردىڭ وندىرىستىك قىزمەتى پروسەسىندە جانە تۇرعىنداردىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىندە پايدا بولعان قالدىقتار. وبلىستا تۇرمىستىق قاتتى قالدىقتاردىڭ وتە كوپ بولۋى دا ءبىراز پروبلەمالار تۋعىزۋدا. سونىمەن قاتار قورشاعان ورتا مەن ادام دەنساۋلىعىنا ىقپال ەتەتىن پروبلەمانىڭ ءبىرى – قازىلىپ، كەن ءوندىرىلىپ الىنعان سوڭ قالىپ كەتكەن، جابىلماي اۋزى اشىق قالعان رادياسيالىق ءقاۋىپتى كەن ورىندارى مەن كارەرلەر ماسەلەسى. بۇلار شەت اۋدانىنداعى اقشاتاۋ ەلدى مەكەنى، اقتوعاي اۋدانىنداعى تاستاپ كەتكەن گەولوگيالىق قازبا ورىندارى (وكتيابر، مايتاس، قىزىلاراي، قىزىل، انوماليا - 8، تاسارال).
رەسپۋبليكامىزدىڭ باسقا وبلىستارى قاراعاندى وبلىسىنداعىداي تەحنوگەندى اۋىرتپالىقتى باستان كەشىرىپ وتىرعان جوق. مۇندا سارىشاعان راكەتالىق پوليگونى، سەمەي يادرولىق پوليگونى جانە «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنان ۇشاتىن راكەتا تاسىعىشتاردان ءبولىنىپ تۇسەتىن بولىكتەردىڭ قۇلاۋ اۋدانى - ءبارى بار.
وبلىستا رادياسيالىق قاۋىپسىزدىك ماقساتىمەن كاسىپورىنداردا وڭدەلگەن يوندى ساۋلە كوزدەرى بار جەرلەردە قالدىقتاردى كومۋ پروبلەماسى باستى ورىندا.
بۇل كورسەتكىش وبلىستاعى ەكولوگيا جانە تابيعات قورعاۋ ماسەلەسىنە، ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋ جولدارىنا ارنالعان. وندا بالقاش، تەمىرتاۋ، قاراعاندىنىڭ ەكولوگيالىق پروبلەمالارى تۋرالى قامتىلعان. كورسەتكىش مازمۇنى بەس ءبولىم بويىنشا قۇرىلعان، جەزقازعان - بالقاش ءوڭىرىنىڭ ەكولوگياسى، قاراعاندى وبلىسىنىڭ رادياكتيۆتىك قالدىقتارىمەن لاستانۋى، وبلىستىڭ سۋ كوزدەرى، قالدىقتاردى ءوندىرۋ پروبلەماسى، ءوڭىردىڭ ەكولوگيالىق ورتالىقتارى.
«ولكەتانۋ» ەلەكتروندىق كاتالوگقا ولكە ەكولوگياسى تۋرالى 500 - دەن استام جازۋلار ەنگىزىلگەن. ولكەتانۋ ءبولىمى ولكەنىڭ تابيعاتى بويىنشا تولىق ءماتىندى قۇجاتتاردى قۇرۋعا كىرىستى. كىتاپحانا وقىرماندارى «قورشاعان ورتانى قورعاۋ» اتتى تاقىرىپتىق پاپكانى بەلسەندى پايدالانادى. كورسەتكىشتىڭ باستى ماقساتى قالىڭ وقىرماندار مەن وقۋشىلاردىڭ ءوز ولكەسىنىڭ اسەم تابيعاتىن، قورشاعان اينالاسىن قورعاۋعا شاقىرۋ، وبلىس جۇرتشىلىعىنا ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ جانە ادەبيەتتەرمەن تانىستىرۋ.
قاراعاندى وبلىسىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى تۋرالى تانىسۋ ءۇشىن سىزدەرگە ن. ۆ. گوگول اتىنداعى وعاك ولكەتانۋ ءبولىمىنىڭ كىتاپ قورى، ولكەتانۋ كارتوتەكاسى جانە ەلەكتروندىق كاتالوگتىڭ نەگىزىندە جاسالعان وسى كورسەتكىشتىڭ ماتەريالدارى كوپ كومەك بەرەدى.
كورسەتكىشتى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارى، مۇعالىمدەر، ستۋدەنتتەر، وقۋشىلار قوسىمشا قۇرال رەتىندە پايدالانا الادى.
جەزقازعان - بالقاش ءوڭىرىنىڭ ەكولوگياسى جەزقازعان ءوڭىرى كەڭ - بايتاق ەلىمىزدىڭ ءدال ورتالىعىندا ورنالاسقان جانە رەسپۋبليكامىزدىڭ حالىقارالىق ماڭىزى بار ءتۇستى مەتاللۋرگيا ورتالىعى. قازاقستاننىڭ ءىرى مىس، پوليمەتالل، مارگانەس، سيرەك جانە شاشىراندى مەتالدار وندىرەتىن كەن ورىندارى وسىندا. حالىق ءجيى قونىستانعان مادەني ايماقتار كەن ءوندىرىسى ورتالىقتارىنىڭ ماڭىنا شوعىرلانعان.
جەقازعان ءوڭىرى - ەل ەرتە قونىستانعان ايماق. تاريحي دەرەكتەر ەرتەدەگى مەتاللۋرگيا مەن سۋعارۋ جۇيەلەرىنىڭ، كەسەنە مەن سارايلاردىڭ ماڭىن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ شارۋاشىلىعى مەن مادەنيەتىنىڭ جوعارى بولعاندىعىن كورسەتەدى.
جەزقازعان تەرريتورياسىنىڭ قويناۋى پايدالى قازبالارعا وتە باي. ول جەر كولەمىنىڭ ۇلكەندىگىنە، جەردىڭ كۇردەلى گەولوگيالىق قۇرىلىسىنا بايلانىستى. ولكەنىڭ شيكىزات قورى ەرتەدەن بەلگىلى بولعان. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 40 - 10 مىڭ جىل بۇرىن وسى وڭىردە مىس كەن ورىندارى يگەرىلە باستاعان ەدى. قولا داۋىرىندە مىستان باسقا قالايى، التىن، كۇمىس بالقىتىلىپ، وڭدەلگەن. ونى جەرگىلىكتى جەردىڭ جەر، سۋ اتتارىنان بايقاۋعا بولادى.
قازىرگى كەزدە يگەرىلىپ وتىرعان مينەرالدى شيكىزات كوزى وتە كوپ. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىلارى مىس، تەمىر، مارگانەس، پوليمەتالدار، ۆولفرام، موليبدەن، ۆاناديي جانە قۇرىلىس ماتەريالدارى. بۇل ءوڭىر مىس كەنىنىڭ قورى جونىنەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ەڭ ماڭىزدى ايماق. ولكەنىڭ مىس كەندەرى كەمبرييگە دەيىنگى زاماننان باستاپ، كەيىنگى پالەوزويدىڭ پەرم داۋىرىنە دەيىن جينالعان تاۋ جىنىستارىمەن بايلانىستى.
بۇگىنگى تاڭدا سانالى تىرشىلىك يەلەرىن عالامدىق دەڭگەيدە الاڭداتاتىن وزەكتى ءجايتتىڭ ءبىرى - قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسەلەسى. ادامداردىڭ سالىرتتىعى مەن بەيقامدىعىنان باستاۋ العان ەكولوگيالىق كۇردەلى احۋالدى تابيعي قالپىنا قايىرا ءتۇسىرۋ وسى سالاداعى عالىمدار مەن ماماندارى سوڭعى جىلدارى تەرەڭ تولعاندىرىپ كەلەدى. ءوندىرىستىڭ دامۋى مەن ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ ۇلعايۋى، تەحنيكانى پايدالانۋشىلار سانىنىڭ ءوسۋى سەكىلدى وركەنيەت ۇردىسىمەن ۇندەس شارۋالار ەكىنشى جاعىنان تابيعاتتى تامىلجىعان كۇيدە قالدىرۋعا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە.
ءوزىمىزدىڭ مىستى ولكەدە وسىنداي ويدى ونعا، سانانى سانعا بولەتىن سالماقتى ءارى ءتۇيىندى شارۋالاردى وڭتايلى شەشۋدە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان شارالاردىڭ بار ەكەنى دە كۇمانسىز. جەزقازعان قالاسىنىڭ جەر اۋدانى بۇگىنگى كۇنگە 859872 گەكتاردى قۇرايدى، ونىڭ 683775 گەكتارى قالادان تىسقارى اۋماق. جالپى جەر كولەمى اۋىلشارۋاشىلىعىنا ارنالعانى - 831701 گەكتار، ونەركاسىپ، كولىك جانە بايلانىس قۇرىلىمدارىنا قاتىستىسى - 14513 گەكتار، سۋ قورى 8644 گەكتار بولىپ بولىنەدى. تىرشىلىكتىڭ ءتىنى - تابيعات - انانىڭ تامىلجىعان تاماشا قالپىن ساقتاۋعا بارشا ادامزات جان - تانىمەن ىقىلاستى ەكەندىگى كۇمانسىز. الايدا، ءوندىرىستىڭ وركەندەۋى، ودان تۋىندايتىن ەكولوگيالىق قيىندىقتار، باسقا دا سەبەپتەر مەن سالدارلار قورشاعان ورتانىڭ كەسكىن - كەلبەتىنە ەلەۋلى زيانىن تيگىزىپ كەلەدى.
ەكولوگيالىق اپات ماسەلەسى ءقازىر بار الەمدى تولعاندىرىپ وتىر. بالقاش تاعدىرى الاڭداتقالى دا جىلىستاپ جىلدار اۋىستى. 2000 جىلى الماتىدا وتكەن ۇلكەن فورۋم دا، ودان كەيىن بالقاشتا وتكەن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ ءبىر توپ دەپۋتاتتارى مەن تابيعات قورعاۋ ماماندارىنان قۇرالعان كوشپەلى ءماجىلىس تە، جالپى قالاداعى تابيعات جاناشىرلارىنىڭ بىرلەستىك ۇيىمدارى دا بۇل ماسەلەنى جان - جاقتى تەرەڭ تالقىلاپ، سارالاپ كەلەدى. ۋاقىت الماسقان سايىن ادام قولىمەن “ەكىنشى تابيعات”(وندىرىستىك وركەنيەت دەگەن ماعىنادا) جاسالىپ، العا قارىشتاپ قادام باسقان سايىن جاڭا قيىندىقتار مەن شەشىمى تۇيتكىلدى ماسەلەلەر كوبەيە بەرەدى.
بالقاش كولى – عالامشارداعى ەڭ كونە كولدەردىڭ ءبىرى. جاراتىلىسى بولەك، جۇمباعى مول. باتىس بولىگى ەرەكشە تۇششى سۋلى بولسا، شىعىستاعى ايدىنى ايرىقشا اششى بولىپ كەلەدى. بالقاشتىڭ تاعدىرى – جارتى عالامنىڭ تاعدىرى دەپ ايتۋعا بولادى. كول تىرشىلىگى ونىڭ كارتادا كورسەتىلگەن كوك سىزىقتى كەمەرىمەن شەكتەلمەيدى. وعان اسەر ەتەتىن فاكتور كوپ. بالقاشتىڭ تاعدىرى - الاتاۋدىڭ باسىنان، قىتايدىڭ دالسىنان باستالادى. سەبەبى كول قاناسىنا سۋ جينايتىن الابى سوناۋ ىلەنىڭ ارناسىنا قۇيىلاتىن باستاۋ بۇلاقتاردان، الاتاۋدىڭ مۇزارت شىڭدارىنان، ارقانىڭ ءاپايتوس دالاسىنان قۇرالادى.
ءى. كىرىسپە.
قاراعاندى وبلىسى.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم.
1. جەزقازعان - بالقاش ءوڭىرىنىڭ ەكولوگياسى؛
2. الاپاتتىڭ زاردابىن الاستاتايىق؛
3. قالدىقتان الىناتىن ءونىم مول؛
ءىىى. قورىتىندى ءبولىم.
1. ولكەمىزدىڭ ەكولوگيالىق ورتالىقتارى؛
2. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.
كىرىسپە.
قاراعاندى وبلىسى – قازاقستانداعى ەكولوگيالىق جاعىنان ەڭ لاستانعان، ونەركاسىپتىك ءوندىرىس ورىندارى كوپ شوعىرلانعان ءىرى ونەركاسىپ ورتالىعى. بۇل وڭىردەگى وندىرگىش كۇشتەردىڭ دامۋ بارىسى كوپتەگەن جىلداردان بەرى ەكولوگيالىق زارداپتار ەسكەرىلمەي ىسكە اسىرىلدى. سونىڭ سالدارىنان وبلىستىڭ اتموسفەرالىق اۋاسى بۇزىلدى. ماسەلەن، تۇراقتى كوزدەردەن اتموسفەراعا تارايتىن لاستانعان زاتتار جىلىنا ءبىر ميلليون توننادان اسادى. ال بۇل جالپى رەسپۋبليكاداعى بارلىق قالدىقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى دەگەن ءسوز. نەگىزگى لاستاۋشى كوزدەر تەمىرتاۋدا «يسپات - كارمەت» اتاق (جىلىنا 361، 5 مىڭ توننا)، جەزقازعاندا «قازاقمىس» اق (جىلىنا 138، 4 مىڭ توننا)، بالقاشتا «بالقاشمىس» اق (جىلىنا 299، 4 مىڭ توننا، سول سياقتى قاراعاندىداعى ەنەرگەتيكالىق كاسىپورىنداردىڭ ءوزى جىلىنا 96، 2 مىڭ توننا لاستاندىراتىن قوسپا تاراتادى.
قالا ماڭىنا ورنالاسقان گرەس - 1، N3 جەو جانە قاراجال جەو - نىڭ ك ۇلى مەن ءتۇتىنى بۇرقىراپ مازانى الۋدا، سول سياقتى اقجال بايىتۋ فابريكاسىنىڭ، قايراقتى، جامبىل، قاراعايلى اقشاتاۋ كەنىشتەرىنىڭ قالدىقتارى دا بۇرقىراپ، جەلگە ۇشىپ جاتىر. بۇلاردا قاۋىپتىلىگى 1 - 3 كلاستى قورعاسىن، مىرىش، بەريليي، ۆيسمۋت جانە راديونۋكليدتى فلوتاسيا قالدىقتارى كوپ. توزاڭدانىپ اسپانعا ۇشۋدىڭ سالدارىنان مۇنداي زاتتار ماڭايىن دا شاڭداتىپ جىبەرەدى. بۇعان قوسا اتموسفەرالىق اۋانى اۆتوكولىكتەر دە لاستاندىرىپ، ودان شىعاتىن تاستاندى قالدىقتار جىلىنا 110 مىڭ توننا كولەمىندە زياندى زاتتار تاراتسا، ونىڭ ىشىندە 200 - گە جۋىق ءارتۇرلى قوسپا بار ەكەندىگى انىقتالعانى بارشاعا ءمالىم.
بۇگىنگى تاڭدا سۋ رەسۋرستارىن قورعاپ، ۇتىمدى پايدالانۋدا دا پروبلەما كوپ. وبلىستىڭ جالپى جىلدىق سۋ رەسۋرسى 3، 4ملرد. تەكشە مەترگە جۋىقتايدى. ونىڭ جىل سايىن 2 - 2، 3 ميلليارد تەكشە مەترى پايدالانىلادى. نەگىزگى سۋ كوزدەرى نۇرا وزەنى، ونىڭ شەرۋباي - نۇرا جانە سوقىر قۇيمالارى، ەرتىس - قاراعاندى كانالى، قاراكەڭگىر جانە جەزدى وزەندەرى، بالقاش كولدەرى بولىپ تابىلادى. وبلىس سۋلارىنىڭ ساپالىق جاعىنان جاقسارۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىرعان كاسىپورىندار «يسپات - كارمەت» ااق، «كاربيد» اق، «قازاقمىس» اق، «بالقاش» اق، «وبلسۋكانال» سۋ - كانال شارۋاشىلىعى باسقارماسى، «قاراعاندىرەزينوتەحنيكا» اق، ەنەرگەتيكا، كومىر ونەركاسىبى مەن اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپورىندارى.
وبلىستاعى جەر رەسۋرستارى دا قيىن جاعدايدا. 854 مىڭ گەكتار جەر ازىپ - توزعان، جەل ەروزياسىنا ۇشىراعان. ونىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى - جەردى قورعايتىن ورمان القابىنىڭ قاناعاتتانعىسىز جاعدايى. جەر رەسۋرستارىن عانا ەمەس، جالپى قورشاعان ورتاعا زيانىن تيگىزەتىن نەگىزگى لاستانۋ كوزدەرىنىڭ ءبىرى – كاسىپورىنداردىڭ وندىرىستىك قىزمەتى پروسەسىندە جانە تۇرعىنداردىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىندە پايدا بولعان قالدىقتار. وبلىستا تۇرمىستىق قاتتى قالدىقتاردىڭ وتە كوپ بولۋى دا ءبىراز پروبلەمالار تۋعىزۋدا. سونىمەن قاتار قورشاعان ورتا مەن ادام دەنساۋلىعىنا ىقپال ەتەتىن پروبلەمانىڭ ءبىرى – قازىلىپ، كەن ءوندىرىلىپ الىنعان سوڭ قالىپ كەتكەن، جابىلماي اۋزى اشىق قالعان رادياسيالىق ءقاۋىپتى كەن ورىندارى مەن كارەرلەر ماسەلەسى. بۇلار شەت اۋدانىنداعى اقشاتاۋ ەلدى مەكەنى، اقتوعاي اۋدانىنداعى تاستاپ كەتكەن گەولوگيالىق قازبا ورىندارى (وكتيابر، مايتاس، قىزىلاراي، قىزىل، انوماليا - 8، تاسارال).
رەسپۋبليكامىزدىڭ باسقا وبلىستارى قاراعاندى وبلىسىنداعىداي تەحنوگەندى اۋىرتپالىقتى باستان كەشىرىپ وتىرعان جوق. مۇندا سارىشاعان راكەتالىق پوليگونى، سەمەي يادرولىق پوليگونى جانە «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنان ۇشاتىن راكەتا تاسىعىشتاردان ءبولىنىپ تۇسەتىن بولىكتەردىڭ قۇلاۋ اۋدانى - ءبارى بار.
وبلىستا رادياسيالىق قاۋىپسىزدىك ماقساتىمەن كاسىپورىنداردا وڭدەلگەن يوندى ساۋلە كوزدەرى بار جەرلەردە قالدىقتاردى كومۋ پروبلەماسى باستى ورىندا.
بۇل كورسەتكىش وبلىستاعى ەكولوگيا جانە تابيعات قورعاۋ ماسەلەسىنە، ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋ جولدارىنا ارنالعان. وندا بالقاش، تەمىرتاۋ، قاراعاندىنىڭ ەكولوگيالىق پروبلەمالارى تۋرالى قامتىلعان. كورسەتكىش مازمۇنى بەس ءبولىم بويىنشا قۇرىلعان، جەزقازعان - بالقاش ءوڭىرىنىڭ ەكولوگياسى، قاراعاندى وبلىسىنىڭ رادياكتيۆتىك قالدىقتارىمەن لاستانۋى، وبلىستىڭ سۋ كوزدەرى، قالدىقتاردى ءوندىرۋ پروبلەماسى، ءوڭىردىڭ ەكولوگيالىق ورتالىقتارى.
«ولكەتانۋ» ەلەكتروندىق كاتالوگقا ولكە ەكولوگياسى تۋرالى 500 - دەن استام جازۋلار ەنگىزىلگەن. ولكەتانۋ ءبولىمى ولكەنىڭ تابيعاتى بويىنشا تولىق ءماتىندى قۇجاتتاردى قۇرۋعا كىرىستى. كىتاپحانا وقىرماندارى «قورشاعان ورتانى قورعاۋ» اتتى تاقىرىپتىق پاپكانى بەلسەندى پايدالانادى. كورسەتكىشتىڭ باستى ماقساتى قالىڭ وقىرماندار مەن وقۋشىلاردىڭ ءوز ولكەسىنىڭ اسەم تابيعاتىن، قورشاعان اينالاسىن قورعاۋعا شاقىرۋ، وبلىس جۇرتشىلىعىنا ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ جانە ادەبيەتتەرمەن تانىستىرۋ.
قاراعاندى وبلىسىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى تۋرالى تانىسۋ ءۇشىن سىزدەرگە ن. ۆ. گوگول اتىنداعى وعاك ولكەتانۋ ءبولىمىنىڭ كىتاپ قورى، ولكەتانۋ كارتوتەكاسى جانە ەلەكتروندىق كاتالوگتىڭ نەگىزىندە جاسالعان وسى كورسەتكىشتىڭ ماتەريالدارى كوپ كومەك بەرەدى.
كورسەتكىشتى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارى، مۇعالىمدەر، ستۋدەنتتەر، وقۋشىلار قوسىمشا قۇرال رەتىندە پايدالانا الادى.
جەزقازعان - بالقاش ءوڭىرىنىڭ ەكولوگياسى جەزقازعان ءوڭىرى كەڭ - بايتاق ەلىمىزدىڭ ءدال ورتالىعىندا ورنالاسقان جانە رەسپۋبليكامىزدىڭ حالىقارالىق ماڭىزى بار ءتۇستى مەتاللۋرگيا ورتالىعى. قازاقستاننىڭ ءىرى مىس، پوليمەتالل، مارگانەس، سيرەك جانە شاشىراندى مەتالدار وندىرەتىن كەن ورىندارى وسىندا. حالىق ءجيى قونىستانعان مادەني ايماقتار كەن ءوندىرىسى ورتالىقتارىنىڭ ماڭىنا شوعىرلانعان.
جەقازعان ءوڭىرى - ەل ەرتە قونىستانعان ايماق. تاريحي دەرەكتەر ەرتەدەگى مەتاللۋرگيا مەن سۋعارۋ جۇيەلەرىنىڭ، كەسەنە مەن سارايلاردىڭ ماڭىن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ شارۋاشىلىعى مەن مادەنيەتىنىڭ جوعارى بولعاندىعىن كورسەتەدى.
جەزقازعان تەرريتورياسىنىڭ قويناۋى پايدالى قازبالارعا وتە باي. ول جەر كولەمىنىڭ ۇلكەندىگىنە، جەردىڭ كۇردەلى گەولوگيالىق قۇرىلىسىنا بايلانىستى. ولكەنىڭ شيكىزات قورى ەرتەدەن بەلگىلى بولعان. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 40 - 10 مىڭ جىل بۇرىن وسى وڭىردە مىس كەن ورىندارى يگەرىلە باستاعان ەدى. قولا داۋىرىندە مىستان باسقا قالايى، التىن، كۇمىس بالقىتىلىپ، وڭدەلگەن. ونى جەرگىلىكتى جەردىڭ جەر، سۋ اتتارىنان بايقاۋعا بولادى.
قازىرگى كەزدە يگەرىلىپ وتىرعان مينەرالدى شيكىزات كوزى وتە كوپ. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىلارى مىس، تەمىر، مارگانەس، پوليمەتالدار، ۆولفرام، موليبدەن، ۆاناديي جانە قۇرىلىس ماتەريالدارى. بۇل ءوڭىر مىس كەنىنىڭ قورى جونىنەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ەڭ ماڭىزدى ايماق. ولكەنىڭ مىس كەندەرى كەمبرييگە دەيىنگى زاماننان باستاپ، كەيىنگى پالەوزويدىڭ پەرم داۋىرىنە دەيىن جينالعان تاۋ جىنىستارىمەن بايلانىستى.
بۇگىنگى تاڭدا سانالى تىرشىلىك يەلەرىن عالامدىق دەڭگەيدە الاڭداتاتىن وزەكتى ءجايتتىڭ ءبىرى - قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسەلەسى. ادامداردىڭ سالىرتتىعى مەن بەيقامدىعىنان باستاۋ العان ەكولوگيالىق كۇردەلى احۋالدى تابيعي قالپىنا قايىرا ءتۇسىرۋ وسى سالاداعى عالىمدار مەن ماماندارى سوڭعى جىلدارى تەرەڭ تولعاندىرىپ كەلەدى. ءوندىرىستىڭ دامۋى مەن ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ ۇلعايۋى، تەحنيكانى پايدالانۋشىلار سانىنىڭ ءوسۋى سەكىلدى وركەنيەت ۇردىسىمەن ۇندەس شارۋالار ەكىنشى جاعىنان تابيعاتتى تامىلجىعان كۇيدە قالدىرۋعا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە.
ءوزىمىزدىڭ مىستى ولكەدە وسىنداي ويدى ونعا، سانانى سانعا بولەتىن سالماقتى ءارى ءتۇيىندى شارۋالاردى وڭتايلى شەشۋدە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان شارالاردىڭ بار ەكەنى دە كۇمانسىز. جەزقازعان قالاسىنىڭ جەر اۋدانى بۇگىنگى كۇنگە 859872 گەكتاردى قۇرايدى، ونىڭ 683775 گەكتارى قالادان تىسقارى اۋماق. جالپى جەر كولەمى اۋىلشارۋاشىلىعىنا ارنالعانى - 831701 گەكتار، ونەركاسىپ، كولىك جانە بايلانىس قۇرىلىمدارىنا قاتىستىسى - 14513 گەكتار، سۋ قورى 8644 گەكتار بولىپ بولىنەدى. تىرشىلىكتىڭ ءتىنى - تابيعات - انانىڭ تامىلجىعان تاماشا قالپىن ساقتاۋعا بارشا ادامزات جان - تانىمەن ىقىلاستى ەكەندىگى كۇمانسىز. الايدا، ءوندىرىستىڭ وركەندەۋى، ودان تۋىندايتىن ەكولوگيالىق قيىندىقتار، باسقا دا سەبەپتەر مەن سالدارلار قورشاعان ورتانىڭ كەسكىن - كەلبەتىنە ەلەۋلى زيانىن تيگىزىپ كەلەدى.
ەكولوگيالىق اپات ماسەلەسى ءقازىر بار الەمدى تولعاندىرىپ وتىر. بالقاش تاعدىرى الاڭداتقالى دا جىلىستاپ جىلدار اۋىستى. 2000 جىلى الماتىدا وتكەن ۇلكەن فورۋم دا، ودان كەيىن بالقاشتا وتكەن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ ءبىر توپ دەپۋتاتتارى مەن تابيعات قورعاۋ ماماندارىنان قۇرالعان كوشپەلى ءماجىلىس تە، جالپى قالاداعى تابيعات جاناشىرلارىنىڭ بىرلەستىك ۇيىمدارى دا بۇل ماسەلەنى جان - جاقتى تەرەڭ تالقىلاپ، سارالاپ كەلەدى. ۋاقىت الماسقان سايىن ادام قولىمەن “ەكىنشى تابيعات”(وندىرىستىك وركەنيەت دەگەن ماعىنادا) جاسالىپ، العا قارىشتاپ قادام باسقان سايىن جاڭا قيىندىقتار مەن شەشىمى تۇيتكىلدى ماسەلەلەر كوبەيە بەرەدى.
بالقاش كولى – عالامشارداعى ەڭ كونە كولدەردىڭ ءبىرى. جاراتىلىسى بولەك، جۇمباعى مول. باتىس بولىگى ەرەكشە تۇششى سۋلى بولسا، شىعىستاعى ايدىنى ايرىقشا اششى بولىپ كەلەدى. بالقاشتىڭ تاعدىرى – جارتى عالامنىڭ تاعدىرى دەپ ايتۋعا بولادى. كول تىرشىلىگى ونىڭ كارتادا كورسەتىلگەن كوك سىزىقتى كەمەرىمەن شەكتەلمەيدى. وعان اسەر ەتەتىن فاكتور كوپ. بالقاشتىڭ تاعدىرى - الاتاۋدىڭ باسىنان، قىتايدىڭ دالسىنان باستالادى. سەبەبى كول قاناسىنا سۋ جينايتىن الابى سوناۋ ىلەنىڭ ارناسىنا قۇيىلاتىن باستاۋ بۇلاقتاردان، الاتاۋدىڭ مۇزارت شىڭدارىنان، ارقانىڭ ءاپايتوس دالاسىنان قۇرالادى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
