قازاقتىڭ اشەكەي بۇيىمدارى
قازاقتىڭ اشەكەي بۇيىمدارى ارقىلى حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ زەرگەرلىك ونەرى جايلى ناسيحاتتاۋ جانە ونى دامىتۋ
قولونەر – عاسىرلار بويى دامىپ، قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قاستەرلى ونەر، اتادان بالاعا مۇرا رەتىندە بىزگە جەتكەن ءداستۇرلى دە حالىق شىعارماشىلىعىنىڭ سارقىلماس قاينار كوزى. قانداي حالىقتىڭ قولونەرى بولسا دا ونىڭ تاريحىمەن، قوعامدىق قۇرىلىسى، ادەت - عۇرپى، ءجون - جورالعىسى، سالت - ساناسىمەن استاسىپ قاتار وركەندەيدى. قولونەر ادام بالاسىنىڭ كوركەمدىككە، نازىكتىككە، سۇلۋلىققا دەگەن ۇمتىلىسىن، سول باعىتتا تابيعاتتى وزىنشە تاڭبالاپ بەدەرلەۋىن، سۇلۋلىقتى ىزدەۋگە دەگەن قۇشتارلىعىن تانىتادى.
سان قيلى كەزەڭدەردەن وتسە دە، كوركەمدىك بەينەلەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن بۇلجىتپاي ساقتاي وتىرىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا ميراس رەتىندە جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان قولونەرىمىزدىڭ ىشىندەگى كيەلى ءارى كۇردەلىلەرىنىڭ ءبىرى – زەرگەرلىك ونەر.
زەرگەر – ساندىك بۇيىمداردى زەرلەپ، ايشىقتاپ جاساۋشى شەبەر، ۇستا. زەرگەرلىك – اشەكەيلى بۇيىم جاساۋ ونەرى.
زەرگەرلىك ونەرىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدە تاريحي ورنى ەرەكشە بولۋمەن قاتار، ءبىر جاعىنان حالقىمىزدىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ دارەجەسىن كورسەتسە، ەكىنشى جاعىنان – رۋحاني جان دۇنيەسىن، فيلوسوفيالىق، ەستەتيكالىق كوزقاراستارىن بىلدىرەدى.
جاس ۇرپاقتى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋدە، حالىق ونەرىن، سالت - ءداستۇرىن مەڭگەرتۋدە زەرگەرلىك ونەردىڭ زور ءمانى بار.
ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدەگى قولدانبالى ونەر حالقىمىزدىڭ تاريحىمەن، ۇلتتىق بولمىس - بىتىمىمەن، دۇنيەتانىمىمەن ۇندەسە دامىپ كەلە جاتىر. تامىرىن تەرەڭنەن الاتىن قولدانبالى ونەردىڭ كورنەكتى سالاسى زەرگەرلىك ونەر تىلسىم سىرى بار قاسيەتتى ونەر، قاستەرلى كاسىپ. وسى ونەرمەن اينالىساتىن ادامداردى «اق ۇستا» دەپ اتاعان.
«اق ۇستا» – ءار ءتۇرلى قىمبات باعالى (التىن، كۇمىس ت. ب.) مەتالدار مەن اسىل تاستاردان سان - الۋان نازىك، كوركەم بۇيىمدار جاسايتىن قولى قارىقتى، شەبەر ادام. كەزىندە «اق ۇستا» كەيىن «زەرگەر» دەپ اتالىپ كەتكەن ۇستالار توبى كوبىنەسە التىن، كۇمىس سياقتى قىمبات باعالى مەتالدار مەن تاستاردى قولدانىپ، وتە نازىك زەرگەرلىك بۇيىمداردى ازىرلەگەن.
اسىرەسە، زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ قىز — كەلىنشەك، ايەلدەردىڭ تاعىناتىن اشەكەيلەرىنىڭ ورنى ەرەكشە.
ماڭعىستاۋ وبلىستىق تاريحي - ولكەتانۋ مۇراجايى قورىندا جيناقتالعان ۇلتتىق زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ كولەمدى جيىنتىعى (كوللەكياسى) بۇل ولكەدەگى زەرگەرلىك مەكتەپتىڭ جوعارى دەڭگەيدە قالىپتاسىپ، دامىپ، وركەندەگەنىن كورسەتەدى.
ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە بار: باسقانى بىلاي قويعاندا سوناۋ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن V عاسىردا ءومىر سۇرگەن ساق جاۋىنگەرىنىڭ كيىمىندەگى ويۋ - ورنەكتىڭ ماڭعىستاۋ جەرىندەگى تاستاعى تاڭبالارمەن ۇندەس، ۇقساس ەكەندىگىن عالىمدار دا، ونى قالپىنا كەلتىرۋشىلەر دە باسا ايتقان بولاتىن. ءارىسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە ولكەمىزدەگى تۇبىجىك، قوسقۇدىق، قىزىلقالا سياقتى تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ ورنىنا ارحەولوگتار قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن كەزدە وتە ەرتە عاسىرلارعا جاتاتىن اشەكەيلەردى تاۋىپ، ماڭعىستاۋ ولكەسىندە زەرگەرلىك ونەردىڭ سول كەزدەردەن دامىعاندىعىن ايعاقتاي تۇسەدى.
وتتىڭ جالىنىندا، كورىكتىڭ كومەيىندە مەتالدى بالقىتۋ، ءتوس پەن بالعانىڭ ورتاسىندا يكەمگە كەلتىرۋ، كوركەمدەۋ، وڭدەۋ ماڭعىستاۋدا اۋەلدەن داعدىعا ءسىڭىستى كاسىپ.
زەرگەردىڭ ارقاسىندا بىلەزىك، جۇزىك سالمايتىن، شاشباۋىن سىڭعىرلاتىپ شولپى تاقپايتىن ادايدىڭ قىز - كەلىنشەكتەرى نەكەن - ساياق كەزدەسكەن.
زەرگەرلەردىڭ التىن، كۇمىس، قولانى قۇيۋ، قاقتاۋ، تەرمەلەۋ، كىرىكتىرۋ، ءورۋ، بۇراۋ، قىرلاۋ، سوعۋ، بەدەرلەۋ، زەرلەۋ، سىركەلەۋ تاسىلدەرىن اسا جوعارى ساپادا مەڭگەرگەندىكتەرى سونداي، اداي ۇلگىسىندەگى ءتۇرلى فورماداعى بىلەزىك، وڭىرجيەك، القا، تۇيمە، قاپسىرما، بەلبەۋلەردىڭ نەبىر ۇزدىك ۇلگىلەرى XVIII عاسىردىڭ اياعى مەن XIX عاسىردىڭ باسىندا سيرەك ۇشىراسار اسىل مۇرالار رەتىندە سانكت - پەتەربۋرگتەگى شىعىس حالىقتارىنىڭ ەتنوگرافيالىق مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر.
ءبىرقاتارى كەزىندە ورىنبور قالاسىندا قالدىرىلعان. سونىڭ ءبىراز بولىگى - ماڭعىستاۋدىڭ ءتۇرلى كيىم ۇلگىلەرى مەن زەرگەرلىك بۇيىمدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراجايىندا جانە ءا. قاستەيەۆ اتىنداعى ونەر مۇراجايىندا ساقتاۋلى.
مۇنداي عاجايىپ قازىناعا قايران قالعان ونەر زەرتتەۋشىلەرى ا. ل. مەلكوۆپەن ا. ن. چەتىركينا «اداي ايەلدەرى مەن قىزدارىنىڭ كەۋدەگە سالاتىن وڭىرجيەك، القالارى، شاشباۋعا بايلاناتىن التىن، كۇمىس اشەكەيلەرى جاسالۋ جاعىنان قولونەردىڭ عاجايىپ تۋىندىسى»، - دەپ مويىندايدى.
وسى باعا جەتپەس تۋىندىلار - ۇلتتىق زەرگەرلىك بۇيىمداردا ماڭعىستاۋدىڭ ايتۋلى زەرگەرلەرى: سارتاي، سەگىزبەك، ءىزقارا، ەسەت، كوبەي، سەڭگىربەك، مۇرىن، زاكىر نادىربەك، ءمارت نازاروۆ، بەكقوجا قوشتايەۆ، كۇمبەتباي، اتانشا، قادىرباي، قوناربايلاردىڭ اسقان شەبەرلىگى مەن قولتاڭبالارى ساقتالعان.
زەرگەرلەر كوبىنە باعالى مەتالداردىڭ ىشىندەگى ەڭ قولايلىسى كۇمىستى پايدالانعان. ويتكەنى كۇمىستىڭ جالتىراعان ءتۇسىن، ءار ءتۇرلى تەحنيكالىق تاسىلدەرگە يكەمدىلىگىن، جۇمساقتىعىن جانە تازالىعىن جوعارى باعالاعان. زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ جاراسىمدىلىعى، ايبىندىلىعى ماڭعىستاۋ ايەلدەرى اشەكەيلەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى.
ماڭعىستاۋ زەرگەرلەرى XX عاسىرعا دەيىن كونە تاسىلدەردى قولدانىپ كەلدى. قولداعى شاعىن ماتەريالداردان كۇردەلى اشەكەي بۇيىمدار جاسادى، ونى قاجەت پىشىمدە جىمداستىرىپ، دانەكەرلەپ، ودان كەيىن بەت جاعىن سىركەلەپ، شيىرشىقتاپ جيەكتەپ، كوز سالىپ، اسىل تاستارمەن بەزەندىردى.
زەرگەرلەر ءار ءتۇرلى كۇمىس اشەكەي بۇيىمدارىن اسەمدەۋ ءۇشىن اقىق سەردوليك، بيريۋزا، مارجان كورالل، ت. ب اسىل تاستاردى پايدالاندى.
ولكە ۇستىمەن وتەتىن جىبەك جولى تارماعى ارقىلى ساۋدانىڭ جاقسى دامۋىنا بايلانىستى زەرگەرلەر ورىس جانە يراننىڭ كۇمىس تەڭگەلەرىن كوپتەپ پايدالاندى.
قولونەر – عاسىرلار بويى دامىپ، قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قاستەرلى ونەر، اتادان بالاعا مۇرا رەتىندە بىزگە جەتكەن ءداستۇرلى دە حالىق شىعارماشىلىعىنىڭ سارقىلماس قاينار كوزى. قانداي حالىقتىڭ قولونەرى بولسا دا ونىڭ تاريحىمەن، قوعامدىق قۇرىلىسى، ادەت - عۇرپى، ءجون - جورالعىسى، سالت - ساناسىمەن استاسىپ قاتار وركەندەيدى. قولونەر ادام بالاسىنىڭ كوركەمدىككە، نازىكتىككە، سۇلۋلىققا دەگەن ۇمتىلىسىن، سول باعىتتا تابيعاتتى وزىنشە تاڭبالاپ بەدەرلەۋىن، سۇلۋلىقتى ىزدەۋگە دەگەن قۇشتارلىعىن تانىتادى.
سان قيلى كەزەڭدەردەن وتسە دە، كوركەمدىك بەينەلەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن بۇلجىتپاي ساقتاي وتىرىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا ميراس رەتىندە جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان قولونەرىمىزدىڭ ىشىندەگى كيەلى ءارى كۇردەلىلەرىنىڭ ءبىرى – زەرگەرلىك ونەر.
زەرگەر – ساندىك بۇيىمداردى زەرلەپ، ايشىقتاپ جاساۋشى شەبەر، ۇستا. زەرگەرلىك – اشەكەيلى بۇيىم جاساۋ ونەرى.
زەرگەرلىك ونەرىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدە تاريحي ورنى ەرەكشە بولۋمەن قاتار، ءبىر جاعىنان حالقىمىزدىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ دارەجەسىن كورسەتسە، ەكىنشى جاعىنان – رۋحاني جان دۇنيەسىن، فيلوسوفيالىق، ەستەتيكالىق كوزقاراستارىن بىلدىرەدى.
جاس ۇرپاقتى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋدە، حالىق ونەرىن، سالت - ءداستۇرىن مەڭگەرتۋدە زەرگەرلىك ونەردىڭ زور ءمانى بار.
ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدەگى قولدانبالى ونەر حالقىمىزدىڭ تاريحىمەن، ۇلتتىق بولمىس - بىتىمىمەن، دۇنيەتانىمىمەن ۇندەسە دامىپ كەلە جاتىر. تامىرىن تەرەڭنەن الاتىن قولدانبالى ونەردىڭ كورنەكتى سالاسى زەرگەرلىك ونەر تىلسىم سىرى بار قاسيەتتى ونەر، قاستەرلى كاسىپ. وسى ونەرمەن اينالىساتىن ادامداردى «اق ۇستا» دەپ اتاعان.
«اق ۇستا» – ءار ءتۇرلى قىمبات باعالى (التىن، كۇمىس ت. ب.) مەتالدار مەن اسىل تاستاردان سان - الۋان نازىك، كوركەم بۇيىمدار جاسايتىن قولى قارىقتى، شەبەر ادام. كەزىندە «اق ۇستا» كەيىن «زەرگەر» دەپ اتالىپ كەتكەن ۇستالار توبى كوبىنەسە التىن، كۇمىس سياقتى قىمبات باعالى مەتالدار مەن تاستاردى قولدانىپ، وتە نازىك زەرگەرلىك بۇيىمداردى ازىرلەگەن.
اسىرەسە، زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ قىز — كەلىنشەك، ايەلدەردىڭ تاعىناتىن اشەكەيلەرىنىڭ ورنى ەرەكشە.
ماڭعىستاۋ وبلىستىق تاريحي - ولكەتانۋ مۇراجايى قورىندا جيناقتالعان ۇلتتىق زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ كولەمدى جيىنتىعى (كوللەكياسى) بۇل ولكەدەگى زەرگەرلىك مەكتەپتىڭ جوعارى دەڭگەيدە قالىپتاسىپ، دامىپ، وركەندەگەنىن كورسەتەدى.
ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە بار: باسقانى بىلاي قويعاندا سوناۋ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن V عاسىردا ءومىر سۇرگەن ساق جاۋىنگەرىنىڭ كيىمىندەگى ويۋ - ورنەكتىڭ ماڭعىستاۋ جەرىندەگى تاستاعى تاڭبالارمەن ۇندەس، ۇقساس ەكەندىگىن عالىمدار دا، ونى قالپىنا كەلتىرۋشىلەر دە باسا ايتقان بولاتىن. ءارىسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە ولكەمىزدەگى تۇبىجىك، قوسقۇدىق، قىزىلقالا سياقتى تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ ورنىنا ارحەولوگتار قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن كەزدە وتە ەرتە عاسىرلارعا جاتاتىن اشەكەيلەردى تاۋىپ، ماڭعىستاۋ ولكەسىندە زەرگەرلىك ونەردىڭ سول كەزدەردەن دامىعاندىعىن ايعاقتاي تۇسەدى.
وتتىڭ جالىنىندا، كورىكتىڭ كومەيىندە مەتالدى بالقىتۋ، ءتوس پەن بالعانىڭ ورتاسىندا يكەمگە كەلتىرۋ، كوركەمدەۋ، وڭدەۋ ماڭعىستاۋدا اۋەلدەن داعدىعا ءسىڭىستى كاسىپ.
زەرگەردىڭ ارقاسىندا بىلەزىك، جۇزىك سالمايتىن، شاشباۋىن سىڭعىرلاتىپ شولپى تاقپايتىن ادايدىڭ قىز - كەلىنشەكتەرى نەكەن - ساياق كەزدەسكەن.
زەرگەرلەردىڭ التىن، كۇمىس، قولانى قۇيۋ، قاقتاۋ، تەرمەلەۋ، كىرىكتىرۋ، ءورۋ، بۇراۋ، قىرلاۋ، سوعۋ، بەدەرلەۋ، زەرلەۋ، سىركەلەۋ تاسىلدەرىن اسا جوعارى ساپادا مەڭگەرگەندىكتەرى سونداي، اداي ۇلگىسىندەگى ءتۇرلى فورماداعى بىلەزىك، وڭىرجيەك، القا، تۇيمە، قاپسىرما، بەلبەۋلەردىڭ نەبىر ۇزدىك ۇلگىلەرى XVIII عاسىردىڭ اياعى مەن XIX عاسىردىڭ باسىندا سيرەك ۇشىراسار اسىل مۇرالار رەتىندە سانكت - پەتەربۋرگتەگى شىعىس حالىقتارىنىڭ ەتنوگرافيالىق مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر.
ءبىرقاتارى كەزىندە ورىنبور قالاسىندا قالدىرىلعان. سونىڭ ءبىراز بولىگى - ماڭعىستاۋدىڭ ءتۇرلى كيىم ۇلگىلەرى مەن زەرگەرلىك بۇيىمدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراجايىندا جانە ءا. قاستەيەۆ اتىنداعى ونەر مۇراجايىندا ساقتاۋلى.
مۇنداي عاجايىپ قازىناعا قايران قالعان ونەر زەرتتەۋشىلەرى ا. ل. مەلكوۆپەن ا. ن. چەتىركينا «اداي ايەلدەرى مەن قىزدارىنىڭ كەۋدەگە سالاتىن وڭىرجيەك، القالارى، شاشباۋعا بايلاناتىن التىن، كۇمىس اشەكەيلەرى جاسالۋ جاعىنان قولونەردىڭ عاجايىپ تۋىندىسى»، - دەپ مويىندايدى.
وسى باعا جەتپەس تۋىندىلار - ۇلتتىق زەرگەرلىك بۇيىمداردا ماڭعىستاۋدىڭ ايتۋلى زەرگەرلەرى: سارتاي، سەگىزبەك، ءىزقارا، ەسەت، كوبەي، سەڭگىربەك، مۇرىن، زاكىر نادىربەك، ءمارت نازاروۆ، بەكقوجا قوشتايەۆ، كۇمبەتباي، اتانشا، قادىرباي، قوناربايلاردىڭ اسقان شەبەرلىگى مەن قولتاڭبالارى ساقتالعان.
زەرگەرلەر كوبىنە باعالى مەتالداردىڭ ىشىندەگى ەڭ قولايلىسى كۇمىستى پايدالانعان. ويتكەنى كۇمىستىڭ جالتىراعان ءتۇسىن، ءار ءتۇرلى تەحنيكالىق تاسىلدەرگە يكەمدىلىگىن، جۇمساقتىعىن جانە تازالىعىن جوعارى باعالاعان. زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ جاراسىمدىلىعى، ايبىندىلىعى ماڭعىستاۋ ايەلدەرى اشەكەيلەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى.
ماڭعىستاۋ زەرگەرلەرى XX عاسىرعا دەيىن كونە تاسىلدەردى قولدانىپ كەلدى. قولداعى شاعىن ماتەريالداردان كۇردەلى اشەكەي بۇيىمدار جاسادى، ونى قاجەت پىشىمدە جىمداستىرىپ، دانەكەرلەپ، ودان كەيىن بەت جاعىن سىركەلەپ، شيىرشىقتاپ جيەكتەپ، كوز سالىپ، اسىل تاستارمەن بەزەندىردى.
زەرگەرلەر ءار ءتۇرلى كۇمىس اشەكەي بۇيىمدارىن اسەمدەۋ ءۇشىن اقىق سەردوليك، بيريۋزا، مارجان كورالل، ت. ب اسىل تاستاردى پايدالاندى.
ولكە ۇستىمەن وتەتىن جىبەك جولى تارماعى ارقىلى ساۋدانىڭ جاقسى دامۋىنا بايلانىستى زەرگەرلەر ورىس جانە يراننىڭ كۇمىس تەڭگەلەرىن كوپتەپ پايدالاندى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: Microsoft Word ماتىندىك پروگرامماسىن قورىتىندىلاۋ
-
ماقساتى: بالاباقشا ومىرىمەن وتباسى بايلانىسىن نىعايتۋ، اتا - انانىڭ بالا تاربيەسىنە دەگەن كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ، بالا تاربيەلەۋدە اتا - انا ءرولىن ارتتىرۋ، وتباسىندا سىيلاستىق، مەيىرىمدىلىك، تاتۋل...
