قازاقتىڭ ۇلتتىق ولشەم بىرلىكتەرى تاقىرىبىنا عىلىمي جوبا
قازاقتىڭ ۇلتتىق ولشەم بىرلىكتەرى تاقىرىبىنا عىلىمي جوبا
ابستراكت (اننوتاسيا)
زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى:
1. حالقىمىزدىڭ مادەني مۇراسىن، تىلدىك مۇرالاردى زەرتتەپ، زەردەلەۋ، ولاردى قوعام يگىلىگىنە اينالدىرۋ.
2. حالىق ءتىلىنىڭ ءسوز بايلىعىن مەڭگەرۋدەگى بايىرعى ولشەم بىرلىكتەرىن، ونداعى ءتىل ەرەكشەلىكتەرىن تانىپ ءبىلۋ.
مىندەتى:
1. ادەبيەتتەردى قاراپ شىعىپ سۇرىپتاۋ.
2. ايماقتىق جازۋشىلار شىعارمالارىنداعى بايىرعى ولشەم بىرلىكتەرىن تابۋ.
3. مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا ساۋالناما الۋ.
وزەكتىلىگى:
بايىرعى ولشەم بىرلىكتەرىمەن تانىسىپ، ادەبي ءتىلىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا وزەك بولىپ وتىرعان حالىق ءتىلىنىڭ ساقتالۋىنا ۇيتقى بولۋ.
عىلىمي بولجام:
ەگەر مەن قازاقتىڭ بايىرعى ولشەم بىرلىكتەرىن زەرتتەسەم، قازاق ءتىلىنىڭ تاريحىنا، حالىقتىڭ ەتنوگرافياسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم ويانىپ، پانگە دەگەن ىقىلاسىم ارتا تۇسەدى.
زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى:
1 - كەزەڭ - "ولشەم بىرلىكتەرى "، "بايىرعى ولشەم بىرلىكتەرى"دەگەن تەرميندەرمەن جۇمىس ىستەۋ. ايماقتىق جازۋشىلاردىڭ ەڭبەگىمەن تانىسىپ، قوسىمشا ادەبيەتتەردى ىزدەپ، زەرتتەۋ.
2 - كەزەڭ - مەكتەپ وقۋشىلارىمەن سۇحباتتاسۋ، ساۋالناما الۋ، الىنعان مالىمەتتەردى سۇرىپتاۋ، زەرتتەۋ، ءبىر ارناعا توعىستىرۋ.
3 - كەزەڭ - ۇسىنىلاتىن زەرتتەۋ جۇمىسىن دايىنداۋ، راسىمدەۋ.
زەرتتەۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: ماتەريالداردى تالداۋ، ولاردى سالىستىرۋ، جۇيەلەۋ، قورىتىندىلاۋ.
جاڭاشىلدىعى: بايىرعى ولشەم بىرلىكتەرىن زەرتتەۋ بارىسىندا ايماقتىق جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ قولدانىلۋى.
زەرتتەۋ نىسانى: بايىرعى ولشەم بىرلىكتەرى اتاۋلارى
I كىرىسپە
1. 1. ولشەۋ نە ءۇشىن كەرەك؟
ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ – بولاشاققا باستار جول» باعدارلاماسىن ۇستانىپ، «كوپ عاسىرلى مادەنيەتتىڭ تىرشىلىگى توپىراقتا تىنىستاپ جاتسا، تاريحي وتكەنى شىرىنمەن قورەكتەنسە، سوندا عانا ۇلتتىق جاڭعىرتۋ ورىن الادى»- دەي كەلىپ، ۇلتىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويى سەنىمى مەن ۇستانىمى بولىپ كەلگەن بايىرعى ولشەمدەردىڭ كيەلى ۇعىمدارىنا شولۋ جاساپ، ولاردىڭ ومىردەگى قولدانۋ اياسىنا، كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى اتقاراتىن رولىنە توقتالا وتىرىپ، تۇجىرىم جاساۋ ءار ءبىرىمىزدى قىزىقتىرارى ءسوزسىز.
ەجەلگى ادامدار ءبىر نارسەنى ولشەيىن دەپ ويلاعاندا ەمەس، ولار بارلىعىن شامامەن بولجايتىن. ولار تاۋلىكتىڭ ۋاقىتىن نەمەسە جىل مەزگىلىن بولجاپ بىلەتىن. ءتىپتى ءوز جاستارىن دا شامامەن عانا بىلەتىن. ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە ادامداردىڭ اقىلىنا اقىل قوسىلدى. ولار كۇن مەن جۇلدىزداردى باقىلاۋ ارقىلى ۋاقىتتى ولشەۋدى ۇيرەندى. ۇزىندىقتى قالاي ولشەۋ كەرەكتىگىن ەسەپتەپ شىعادى. وسى بىلىمدەرىن سارايلاردى، مازارلاردى سالعان كەزدە پايدالاندى.
ولشەگەن سايىن ادامزاتتىڭ اقىلى ارتا ءتۇستى.
2000 جىل بۇرىن دۇنيەجۇزىنىڭ ماتەماگتارى عاجايىپ قالالار سالدى. جەردىڭ كولەمىن ولشەۋمەن شەكتەلمەي جەر مەن ايدىڭ ارا قاشىقتىعىن دا ەسەپتەپ شىعاردى. وسىنىڭ بارلىعى ماتەماتيكانىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزدى.
ولشەۋ تاريحى مىناداي:
ادامداردا ساعات پايدا بولعاننان بۇرىن ەجەلگى بابالارىمىز ۋاقىتتى كۇن ساناۋ نەمەسە كۇندى، ايدى نە جۇلدىزداردى باقىلاۋ ارقىلى ولشەگەن. ۋاقىت ادامدار ولشەپ ۇيرەنگەن العاشقى ۇعىمداردىڭ ءبىرى.
بارلىعىمىز تاۋلىك مەزگىلىن شامامەن انىقتاي الامىز. بۇرىنعىنىڭ ادامدارى كۇن مەن ءتۇندى جۇلدىزداردىڭ، وتتىڭ، سۋ مەن كولەڭكەنىڭ كومەگىمەن ولشەۋ تاسىلدەرىن تاپقان.
II نەگىزگى ءبولىم
2. 1. ادام دەنەسىمەن نەگە ولشەيدى؟
ادامنىڭ دەنەسى دۇنيەدەگى العاشقى ولشەۋ قۇرالى بولعان. “ادامدار سىزعىشتى جانە ءبىر نارسەنىڭ كولەمىن ولشەۋگە ارنالعان وزگە دە ايلا – بۇيىمداردى ويلار تاپقانعا دەيىن زاتتاردى ءوز دەنەسىمەن سالىستىراتىن.”
ءبىز وسى كۇنگە دەيىن كولەمدى نەمەسە قاشىقتىقتى ولشەۋ بىرلىگى رەتىندە ادامنىڭ دەنە مۇشەلەرىنىڭ اتاۋلارىن پايدالانامىز.
بۇكىل تاريح بويىنا ادامدار ساۋساقتارىن ساناۋ ءۇشىن، ال قول - اياعىن ولشەۋ ءۇشىن پايدالانىپ كەلەدى. ادام تانىمەن ولشەۋدىڭ ەڭ ۇلكەن ولشەم مولشەرى – ادام دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى، ەڭ كىشى ولشەم مولشەرى - ءبىر تال شاشتىڭ قالىڭدىعى.
ساۋساقتار ونىڭ ىشىندە باس بارماق تا، بارلىعىمىزدا ءارتۇرلى بولعاندىقتان، سەنىمدى ولشەۋ قۇرالى بولىپ تابىلمايدى. سوندىقتان “باس بارماق قاعيداسى” “شامامەن” دەگەندى بىلدىرەدى. كوپتەگەن ەۋروپالىق تىلدەردە (سونىڭ ىشىندە فرانسۋز، يسپان، يتاليان، شۆەد، پارتۋگال) “ديۋيم” ءسوزى “بەس بارماق” دەگەندى بىلدىرەدى.
2. 2. حالىق ولشەمدەرى ۇلتتىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىنىڭ ايناسى
قازاقتىڭ بارلىق ءسوزىنىڭ شەگى، ولشەمى بولعان. ادامدار ءاربىر ولشەمنىڭ اتقاراتىن مىندەتى بار ەكەنىن بىلگەن، ءسويتىپ ونى ىشكى رۋحاني سالماقتىڭ سىرتقى كورىنىسى دەپ قاراعان. زاتتىڭ سىرتقى ولشەمى، ونىڭ بيىكتىگى مەن تەرەڭدىگى، قاتتىلىعى مەن جۇمساقتىعى – ءبارى تۇيسىككە اسەرىن تيگىزەتىن قۇبىلىستار.
ماسەلەن، ولشەم بىرلىكتەرىن بىلدىرەتىن قازاقتىڭ كونە سوزدەرى وتە كوپ كەزدەسەدى. ادامزات دۇنيەسى ءدان ولشەيتىن مىسقالدان باستاپ، استىق ولشەيتىن شويىن تارازىلارعا تولى. ياعني، الەم قاراما – قارسىلىقتان جاراتىلعان.
قازاقتىڭ بايىرعى ولشەم سوزدەرىنىڭ ءوزىن ناقتىلى، جوبالى ولشەمدەر، جەر اراقاشىقتىعىن بىلدىرەتىن، سالماقتى، ۇزىندىقتى، كولەمدى، ۋاقىتتى، جاس مولشەرىن بىلدىرەتىن، قاتتى جانە سۇيىق زاتتاردىڭ ولشەم بىرلىكتەرى بولا الاتىن تۇرلەرگە ىرىكتەۋگە، سارالاۋعا ابدەن بولادى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىندە تاتىمداي، شىنتاقتاي، قولداياقتاي، شەيىن، دەيىن، قاراي، تامان، سالىم، تارتا، جۋىق، تاياۋ، تورسىقتاي، ەسە، رەت، قيان – قىرلى، قارا – قۇرىم، ءۇش تۇمشا، نايزا بويى، باداناداي، قارىس، قاداق، تۇتام، تامام، ۋىس، كۇرەكتەي، قاسىقتاي، استاۋداي، شىمشىم، شارشى، كەز، ەلى، قىرىق قۇراۋ، قارىس، ارشىن، ادىم، تاسپا، سۇيەم، باتپان، تامشى، تيتتەي، شاينام، تابان، شايقام، ءامما، تارىداي، ۋىس، ءبىر اۋىق، كەسەك، تاقىر، مىسقال، ازدى - كوپتى، ايشىلىق، كۇنشىلىك، جىلشىلىق، ۇداي، قۇلاش، ىقىلىم، كەشەلى – بۇگىندى، شىم – شىمداپ، توسات، پۇت، قىلاڭ، مۇشەل، بارابار، قات، ت. ب. سوزدەر ولشەم بىرلىكتەرى رەتىندە قولدانىلىپ كەلگەن.
قازاق حالقىنىڭ ماقال – ماتەلدەرىندە جوعارىداعى ولشەم سوزدەر ءجيى كەزدەسەدى. ماسەلەن: «ەكى ەلى اۋىزعا، ءتورت ەلى قاقپاق»، «اۋرۋ باتپانداپ كىرەدى، مىسقالداپ شىعادى»، «كوڭىل ازىپ، تون توزسا، بەرگەن كويلەك كەز بولار»، «بىرەۋدىڭ ءمىنىنىڭ ءبىر ەلى ارتىقتىعى بار». ەندى كەيبىر ولشەم سوزدەردىڭ ماعىناسىنا توقتالايىق.
حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى «باتىرلار جىرىندا» الىپ باتىرلاردىڭ كۇرزىسى ۇنەمى باتپان ولشەمىمەن كورسەتىلەدى. ەگەر بۇحارادا ءبىر باتپان 7 پۇت 32 فۋنتقا تەڭ بولسا، تالاس وڭىرىندە 12 پۇتقا تەڭ بولعان. باتپانعا ۇقساس قازاقتا «دىر» دەگەن ءسوز بار. دىر – ۇلكەن، ءىرى، زور. باتپان دا، دىر دا - ولشەم. ولشەم - ولشەۋ بىرلىگى مولشەر، شاما. زاتتىڭ كولەمىن، سالماعىن، قىسىمىن، ىستىق – سۋىقتىعىن، ت. ب. ساپالارىن بەلگىلى ولشەم ارقىلى انىقتايدى. «باتپان»، «دىر» - كولەمدىك ولشەمدەر.
كولەم – بەلگىلى ءبىر زاتتىڭ اۋماعى، مولشەرى، ءبىر نارسەنىڭ شەگى، اياسى. كولەمدىك ولشەمدەر دەگەن – كولەمگە لايىقتى، اۋماقتىق، مولشەرلىك ولشەمدەر. وتە از كولەمدىك ولشەمدى بىلدىرەتىن ولشەم سوزدەردىڭ ءبىرى«شىناشاق»، «شىناشاقتاي». «شىناشاق» - ساۋساقتىڭ كىشكەنتايى. ونىڭ بۇلاي اتالۋى بىتىمىنە بايلانىستى تۋعان. تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرى – قۇمىق تىلىندە «شينچەكي» ءسوزى قازاق تىلىندەگى «بولماشى، وتە كىشكەنتاي» ماعىناسىندا قولدانىلادى. وسى «شينچەكي» ءسوزى ەندى «شىناشاق» تۇلعاسىندا ءوز تىلىمىزدە اتالىپ ءجۇر. ال «اشمۇشكە»، «تۇيىردەي»، «تىرناقتاي»، «كەنەدەي»، «تۇرىمتايداي»، «تارىداي»، «تيتىمدەي»، «تيتتەي»، «ۋىستاي»، «توقىمداي»، «مىتىم»، «شىمشىم»، «ۇلتاراقتاي»، «تىلدەي»، «تىستەم»، «ءپامدا»، «مىسقال»، ت. ب. سوزدەرى كىشكەنە دەگەن ولشەمدى بىلدىرەدى. دالىرەك ايتار بولساق، مىسقال – جيىرما بەس گرامعا تەڭ سالماق ولشەمى، 1 قاداقتا 96 مىسقال بار. ال «قاداق» - ەكى ءجۇز گرامعا تەڭ سالماق ولشەمى.
اۋىز ادەبيەتىندەگى «ەر تارعىن» جىرىندا:
كەلگەن قالماق كوپ ەدى،
كوپ تە بولسا قالماقتان،
التى كۇن ايعاي سالعاندا،
ازعانتاي قالدى قاداقتاي – دەپ جىرلايدى.
«ءۇش عاسىر جىرلايدى» ەڭبەگىندە:
مىسقالى مىڭ تەڭگەلىك اسىل زاتتار،
بارادى ارزان بولىپ جىلدان – جىلعا،
جاقسىنى جاۋ دا بولسا، دۇشپان تۇتپا،
جاماننىڭ باسىندا تۇر زامان اقىر، -
دەلىنسە، «گاۋھاردى مىسقالداپ ولشەيدى» - دەيدى قازاق ماقالىندا.
مىسقالداۋ – از، ازداۋ، تام – تۇمداۋ، مىسقالداي – بولار، بولماس، كىشكەنتاي، ازعانتاي. ءاش - مۇشكە – قاداقتىڭ سەگىزدەن ءبىر بولىگى.
2. 3. قاشىقتىق، ۋاقىت، سالماق، تەرەڭدىككە قاتىستى ولشەمدەر
ەرتەرەكتە شىعىس ەلدەرىندە ۇزىندىق ولشەمدەرى رەتىندە ادامنىڭ دەنە بولىكتەرىنىڭ ولشەمى نەگىزگە الىنعان. ول ولشەم بىرلىكتەرىن ەلى، تۇتام، قارىس، سۇيەم، كەز، ساي كەز، قۇلاش، شاقىرىم دەپ اتاعان.
حالىق اراسىندا اسىرەسە، اۋىلدىق جەرلەردە ءجيى قولدانىلاتىن «بيە ساۋىم»، «ءسۇت ءپىسىرىم»، «ءارى - بەرىدەن سوڭ»، «قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا»، «قادام»، «قارعا ادىم»، «باتپان»، «پۇت»، «قاداق»، «مىسقىل» ت. ب قاشىقتىق ولشەمدەر مەن سالماق ولشەمدەرى – حالقىمىزدىڭ عاسىرلاردان تۋىنداعان كۇندەلىكتى تۇرمىستارىندا قولدانىلعان بىرلىكتەر.
قازاقتىڭ ۇلتتىق ولشەم بىرلىكتەرى تاقىرىبىنا عىلىمي جوبا جۇكتەۋ
ابستراكت (اننوتاسيا)
زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى:
1. حالقىمىزدىڭ مادەني مۇراسىن، تىلدىك مۇرالاردى زەرتتەپ، زەردەلەۋ، ولاردى قوعام يگىلىگىنە اينالدىرۋ.
2. حالىق ءتىلىنىڭ ءسوز بايلىعىن مەڭگەرۋدەگى بايىرعى ولشەم بىرلىكتەرىن، ونداعى ءتىل ەرەكشەلىكتەرىن تانىپ ءبىلۋ.
مىندەتى:
1. ادەبيەتتەردى قاراپ شىعىپ سۇرىپتاۋ.
2. ايماقتىق جازۋشىلار شىعارمالارىنداعى بايىرعى ولشەم بىرلىكتەرىن تابۋ.
3. مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا ساۋالناما الۋ.
وزەكتىلىگى:
بايىرعى ولشەم بىرلىكتەرىمەن تانىسىپ، ادەبي ءتىلىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا وزەك بولىپ وتىرعان حالىق ءتىلىنىڭ ساقتالۋىنا ۇيتقى بولۋ.
عىلىمي بولجام:
ەگەر مەن قازاقتىڭ بايىرعى ولشەم بىرلىكتەرىن زەرتتەسەم، قازاق ءتىلىنىڭ تاريحىنا، حالىقتىڭ ەتنوگرافياسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم ويانىپ، پانگە دەگەن ىقىلاسىم ارتا تۇسەدى.
زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى:
1 - كەزەڭ - "ولشەم بىرلىكتەرى "، "بايىرعى ولشەم بىرلىكتەرى"دەگەن تەرميندەرمەن جۇمىس ىستەۋ. ايماقتىق جازۋشىلاردىڭ ەڭبەگىمەن تانىسىپ، قوسىمشا ادەبيەتتەردى ىزدەپ، زەرتتەۋ.
2 - كەزەڭ - مەكتەپ وقۋشىلارىمەن سۇحباتتاسۋ، ساۋالناما الۋ، الىنعان مالىمەتتەردى سۇرىپتاۋ، زەرتتەۋ، ءبىر ارناعا توعىستىرۋ.
3 - كەزەڭ - ۇسىنىلاتىن زەرتتەۋ جۇمىسىن دايىنداۋ، راسىمدەۋ.
زەرتتەۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: ماتەريالداردى تالداۋ، ولاردى سالىستىرۋ، جۇيەلەۋ، قورىتىندىلاۋ.
جاڭاشىلدىعى: بايىرعى ولشەم بىرلىكتەرىن زەرتتەۋ بارىسىندا ايماقتىق جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ قولدانىلۋى.
زەرتتەۋ نىسانى: بايىرعى ولشەم بىرلىكتەرى اتاۋلارى
I كىرىسپە
1. 1. ولشەۋ نە ءۇشىن كەرەك؟
ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ – بولاشاققا باستار جول» باعدارلاماسىن ۇستانىپ، «كوپ عاسىرلى مادەنيەتتىڭ تىرشىلىگى توپىراقتا تىنىستاپ جاتسا، تاريحي وتكەنى شىرىنمەن قورەكتەنسە، سوندا عانا ۇلتتىق جاڭعىرتۋ ورىن الادى»- دەي كەلىپ، ۇلتىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويى سەنىمى مەن ۇستانىمى بولىپ كەلگەن بايىرعى ولشەمدەردىڭ كيەلى ۇعىمدارىنا شولۋ جاساپ، ولاردىڭ ومىردەگى قولدانۋ اياسىنا، كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى اتقاراتىن رولىنە توقتالا وتىرىپ، تۇجىرىم جاساۋ ءار ءبىرىمىزدى قىزىقتىرارى ءسوزسىز.
ەجەلگى ادامدار ءبىر نارسەنى ولشەيىن دەپ ويلاعاندا ەمەس، ولار بارلىعىن شامامەن بولجايتىن. ولار تاۋلىكتىڭ ۋاقىتىن نەمەسە جىل مەزگىلىن بولجاپ بىلەتىن. ءتىپتى ءوز جاستارىن دا شامامەن عانا بىلەتىن. ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە ادامداردىڭ اقىلىنا اقىل قوسىلدى. ولار كۇن مەن جۇلدىزداردى باقىلاۋ ارقىلى ۋاقىتتى ولشەۋدى ۇيرەندى. ۇزىندىقتى قالاي ولشەۋ كەرەكتىگىن ەسەپتەپ شىعادى. وسى بىلىمدەرىن سارايلاردى، مازارلاردى سالعان كەزدە پايدالاندى.
ولشەگەن سايىن ادامزاتتىڭ اقىلى ارتا ءتۇستى.
2000 جىل بۇرىن دۇنيەجۇزىنىڭ ماتەماگتارى عاجايىپ قالالار سالدى. جەردىڭ كولەمىن ولشەۋمەن شەكتەلمەي جەر مەن ايدىڭ ارا قاشىقتىعىن دا ەسەپتەپ شىعاردى. وسىنىڭ بارلىعى ماتەماتيكانىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزدى.
ولشەۋ تاريحى مىناداي:
ادامداردا ساعات پايدا بولعاننان بۇرىن ەجەلگى بابالارىمىز ۋاقىتتى كۇن ساناۋ نەمەسە كۇندى، ايدى نە جۇلدىزداردى باقىلاۋ ارقىلى ولشەگەن. ۋاقىت ادامدار ولشەپ ۇيرەنگەن العاشقى ۇعىمداردىڭ ءبىرى.
بارلىعىمىز تاۋلىك مەزگىلىن شامامەن انىقتاي الامىز. بۇرىنعىنىڭ ادامدارى كۇن مەن ءتۇندى جۇلدىزداردىڭ، وتتىڭ، سۋ مەن كولەڭكەنىڭ كومەگىمەن ولشەۋ تاسىلدەرىن تاپقان.
II نەگىزگى ءبولىم
2. 1. ادام دەنەسىمەن نەگە ولشەيدى؟
ادامنىڭ دەنەسى دۇنيەدەگى العاشقى ولشەۋ قۇرالى بولعان. “ادامدار سىزعىشتى جانە ءبىر نارسەنىڭ كولەمىن ولشەۋگە ارنالعان وزگە دە ايلا – بۇيىمداردى ويلار تاپقانعا دەيىن زاتتاردى ءوز دەنەسىمەن سالىستىراتىن.”
ءبىز وسى كۇنگە دەيىن كولەمدى نەمەسە قاشىقتىقتى ولشەۋ بىرلىگى رەتىندە ادامنىڭ دەنە مۇشەلەرىنىڭ اتاۋلارىن پايدالانامىز.
بۇكىل تاريح بويىنا ادامدار ساۋساقتارىن ساناۋ ءۇشىن، ال قول - اياعىن ولشەۋ ءۇشىن پايدالانىپ كەلەدى. ادام تانىمەن ولشەۋدىڭ ەڭ ۇلكەن ولشەم مولشەرى – ادام دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى، ەڭ كىشى ولشەم مولشەرى - ءبىر تال شاشتىڭ قالىڭدىعى.
ساۋساقتار ونىڭ ىشىندە باس بارماق تا، بارلىعىمىزدا ءارتۇرلى بولعاندىقتان، سەنىمدى ولشەۋ قۇرالى بولىپ تابىلمايدى. سوندىقتان “باس بارماق قاعيداسى” “شامامەن” دەگەندى بىلدىرەدى. كوپتەگەن ەۋروپالىق تىلدەردە (سونىڭ ىشىندە فرانسۋز، يسپان، يتاليان، شۆەد، پارتۋگال) “ديۋيم” ءسوزى “بەس بارماق” دەگەندى بىلدىرەدى.
2. 2. حالىق ولشەمدەرى ۇلتتىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىنىڭ ايناسى
قازاقتىڭ بارلىق ءسوزىنىڭ شەگى، ولشەمى بولعان. ادامدار ءاربىر ولشەمنىڭ اتقاراتىن مىندەتى بار ەكەنىن بىلگەن، ءسويتىپ ونى ىشكى رۋحاني سالماقتىڭ سىرتقى كورىنىسى دەپ قاراعان. زاتتىڭ سىرتقى ولشەمى، ونىڭ بيىكتىگى مەن تەرەڭدىگى، قاتتىلىعى مەن جۇمساقتىعى – ءبارى تۇيسىككە اسەرىن تيگىزەتىن قۇبىلىستار.
ماسەلەن، ولشەم بىرلىكتەرىن بىلدىرەتىن قازاقتىڭ كونە سوزدەرى وتە كوپ كەزدەسەدى. ادامزات دۇنيەسى ءدان ولشەيتىن مىسقالدان باستاپ، استىق ولشەيتىن شويىن تارازىلارعا تولى. ياعني، الەم قاراما – قارسىلىقتان جاراتىلعان.
قازاقتىڭ بايىرعى ولشەم سوزدەرىنىڭ ءوزىن ناقتىلى، جوبالى ولشەمدەر، جەر اراقاشىقتىعىن بىلدىرەتىن، سالماقتى، ۇزىندىقتى، كولەمدى، ۋاقىتتى، جاس مولشەرىن بىلدىرەتىن، قاتتى جانە سۇيىق زاتتاردىڭ ولشەم بىرلىكتەرى بولا الاتىن تۇرلەرگە ىرىكتەۋگە، سارالاۋعا ابدەن بولادى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىندە تاتىمداي، شىنتاقتاي، قولداياقتاي، شەيىن، دەيىن، قاراي، تامان، سالىم، تارتا، جۋىق، تاياۋ، تورسىقتاي، ەسە، رەت، قيان – قىرلى، قارا – قۇرىم، ءۇش تۇمشا، نايزا بويى، باداناداي، قارىس، قاداق، تۇتام، تامام، ۋىس، كۇرەكتەي، قاسىقتاي، استاۋداي، شىمشىم، شارشى، كەز، ەلى، قىرىق قۇراۋ، قارىس، ارشىن، ادىم، تاسپا، سۇيەم، باتپان، تامشى، تيتتەي، شاينام، تابان، شايقام، ءامما، تارىداي، ۋىس، ءبىر اۋىق، كەسەك، تاقىر، مىسقال، ازدى - كوپتى، ايشىلىق، كۇنشىلىك، جىلشىلىق، ۇداي، قۇلاش، ىقىلىم، كەشەلى – بۇگىندى، شىم – شىمداپ، توسات، پۇت، قىلاڭ، مۇشەل، بارابار، قات، ت. ب. سوزدەر ولشەم بىرلىكتەرى رەتىندە قولدانىلىپ كەلگەن.
قازاق حالقىنىڭ ماقال – ماتەلدەرىندە جوعارىداعى ولشەم سوزدەر ءجيى كەزدەسەدى. ماسەلەن: «ەكى ەلى اۋىزعا، ءتورت ەلى قاقپاق»، «اۋرۋ باتپانداپ كىرەدى، مىسقالداپ شىعادى»، «كوڭىل ازىپ، تون توزسا، بەرگەن كويلەك كەز بولار»، «بىرەۋدىڭ ءمىنىنىڭ ءبىر ەلى ارتىقتىعى بار». ەندى كەيبىر ولشەم سوزدەردىڭ ماعىناسىنا توقتالايىق.
حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى «باتىرلار جىرىندا» الىپ باتىرلاردىڭ كۇرزىسى ۇنەمى باتپان ولشەمىمەن كورسەتىلەدى. ەگەر بۇحارادا ءبىر باتپان 7 پۇت 32 فۋنتقا تەڭ بولسا، تالاس وڭىرىندە 12 پۇتقا تەڭ بولعان. باتپانعا ۇقساس قازاقتا «دىر» دەگەن ءسوز بار. دىر – ۇلكەن، ءىرى، زور. باتپان دا، دىر دا - ولشەم. ولشەم - ولشەۋ بىرلىگى مولشەر، شاما. زاتتىڭ كولەمىن، سالماعىن، قىسىمىن، ىستىق – سۋىقتىعىن، ت. ب. ساپالارىن بەلگىلى ولشەم ارقىلى انىقتايدى. «باتپان»، «دىر» - كولەمدىك ولشەمدەر.
كولەم – بەلگىلى ءبىر زاتتىڭ اۋماعى، مولشەرى، ءبىر نارسەنىڭ شەگى، اياسى. كولەمدىك ولشەمدەر دەگەن – كولەمگە لايىقتى، اۋماقتىق، مولشەرلىك ولشەمدەر. وتە از كولەمدىك ولشەمدى بىلدىرەتىن ولشەم سوزدەردىڭ ءبىرى«شىناشاق»، «شىناشاقتاي». «شىناشاق» - ساۋساقتىڭ كىشكەنتايى. ونىڭ بۇلاي اتالۋى بىتىمىنە بايلانىستى تۋعان. تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرى – قۇمىق تىلىندە «شينچەكي» ءسوزى قازاق تىلىندەگى «بولماشى، وتە كىشكەنتاي» ماعىناسىندا قولدانىلادى. وسى «شينچەكي» ءسوزى ەندى «شىناشاق» تۇلعاسىندا ءوز تىلىمىزدە اتالىپ ءجۇر. ال «اشمۇشكە»، «تۇيىردەي»، «تىرناقتاي»، «كەنەدەي»، «تۇرىمتايداي»، «تارىداي»، «تيتىمدەي»، «تيتتەي»، «ۋىستاي»، «توقىمداي»، «مىتىم»، «شىمشىم»، «ۇلتاراقتاي»، «تىلدەي»، «تىستەم»، «ءپامدا»، «مىسقال»، ت. ب. سوزدەرى كىشكەنە دەگەن ولشەمدى بىلدىرەدى. دالىرەك ايتار بولساق، مىسقال – جيىرما بەس گرامعا تەڭ سالماق ولشەمى، 1 قاداقتا 96 مىسقال بار. ال «قاداق» - ەكى ءجۇز گرامعا تەڭ سالماق ولشەمى.
اۋىز ادەبيەتىندەگى «ەر تارعىن» جىرىندا:
كەلگەن قالماق كوپ ەدى،
كوپ تە بولسا قالماقتان،
التى كۇن ايعاي سالعاندا،
ازعانتاي قالدى قاداقتاي – دەپ جىرلايدى.
«ءۇش عاسىر جىرلايدى» ەڭبەگىندە:
مىسقالى مىڭ تەڭگەلىك اسىل زاتتار،
بارادى ارزان بولىپ جىلدان – جىلعا،
جاقسىنى جاۋ دا بولسا، دۇشپان تۇتپا،
جاماننىڭ باسىندا تۇر زامان اقىر، -
دەلىنسە، «گاۋھاردى مىسقالداپ ولشەيدى» - دەيدى قازاق ماقالىندا.
مىسقالداۋ – از، ازداۋ، تام – تۇمداۋ، مىسقالداي – بولار، بولماس، كىشكەنتاي، ازعانتاي. ءاش - مۇشكە – قاداقتىڭ سەگىزدەن ءبىر بولىگى.
2. 3. قاشىقتىق، ۋاقىت، سالماق، تەرەڭدىككە قاتىستى ولشەمدەر
ەرتەرەكتە شىعىس ەلدەرىندە ۇزىندىق ولشەمدەرى رەتىندە ادامنىڭ دەنە بولىكتەرىنىڭ ولشەمى نەگىزگە الىنعان. ول ولشەم بىرلىكتەرىن ەلى، تۇتام، قارىس، سۇيەم، كەز، ساي كەز، قۇلاش، شاقىرىم دەپ اتاعان.
حالىق اراسىندا اسىرەسە، اۋىلدىق جەرلەردە ءجيى قولدانىلاتىن «بيە ساۋىم»، «ءسۇت ءپىسىرىم»، «ءارى - بەرىدەن سوڭ»، «قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا»، «قادام»، «قارعا ادىم»، «باتپان»، «پۇت»، «قاداق»، «مىسقىل» ت. ب قاشىقتىق ولشەمدەر مەن سالماق ولشەمدەرى – حالقىمىزدىڭ عاسىرلاردان تۋىنداعان كۇندەلىكتى تۇرمىستارىندا قولدانىلعان بىرلىكتەر.
قازاقتىڭ ۇلتتىق ولشەم بىرلىكتەرى تاقىرىبىنا عىلىمي جوبا جۇكتەۋ
You Might Also Like
