قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرى
قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرى
ماقساتى:
1. وقۋشىلارعا قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرى تۋرالى مالىمەت بەرۋ، ءار تۇرىنە قىسقاشا توقتالۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ قازاقتىڭ بايىرعى قولونەرىنە، شەبەرلىكتەرىنە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
3. وقۋشىلاردى ءوز ۇلتىنىڭ داستۇرلەرىن، بابادان قالعان قولونەرىن قۇرمەتتەۋگە، دارىپتەي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
پسيحولوگيالىق دايىندىق
ءۇش ساۋساعىم ورامدى،
جۇگىرتەدى قالامدى،
ونەرلى ەكەن ون ساۋساق.
قالا سالساق، جول سالساق.
قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرى حالقىمىزدىڭ اتا - بابادان ۇرپاققا جەتكەن شەبەرلىگى، ۇستالىعى، ىسمەرلىگى.
قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرىنىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار.
قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرى
♦ اعاشتان جاسالاتىن بۇيىمدار
♦ ۇلتتىق كيىمدەر
♦ شي وراۋ قولونەرى
♦ تەرىدەن جاسالاتىن بۇيىمدار
♦ سۇيەك، مۇيىزدەن جاسالاتىن زاتتار
♦ جۇننەن جاسالاتىن زاتتار
♦ زەرگەرلىك بۇيىمدار
♦ كەستە. كورمەپ تىگۋ قولونەرى
♦ ويۋ - ورنەك جانە ولاردىڭ تۇرلەرى
♦ ورمەك، توقىما قولونەرى
اعاش بۇيىمدارى
قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرىندە اعاشتان كوپتەگەن زاتتار جاسالادى. بالتاشىلار، اعاش ۇستالارى، ەرشىلەر قايىڭدى، ۇيەڭكىنى، ۇيشىلەر، اعاش ويىپ، شىبىق ءورىپ توقۋشىلار تالدى پايدالانادى. بالتاشىلار ءۇي بورايدى، ەدەن توسەپ، اربا، شانا، جاقتاۋ، قاقپا، تىرەۋ سياقتى ءىرى زاتتاردى ىستەيدى. اعاش ۇستاسى ستول، شكاف، سورە، ورىندىق، كەبەجە، اسادال، رامالار جاسايدى. اعاش ويۋشىلار ونى جونىپ كۇيدىرەدى دە بوياۋلاپ ورنەكتەيدى. شىبىق ورۋشىلەر، توقۋشىلار قامىستان، شيدەن قوراپ، شىپتا، ورىندىق، شارباق سياقتى زاتتاردى ورەدى. بۇل جۇمىسقا بۇتاقسىز، وقىراسى جوق، تازا اعاش تاڭداپ الىنادى.
كيىز ءۇي
قازاقتىڭ بايىرعى ۇلتتىق باسپاناسى كيىز ءۇي بولعان، ونى كەيدە قازاق ءۇيى دەپ اتايدى. قازاق ۇيلەرىنىڭ ۇلكەن - كىشىلىگىن كەرەگەلەر سانىنا قاراي بەلگىلەيدى. كيىز ۇيلەردىڭ ەكى، ءۇش قاناتتان باستاپ ون ەكى، ون سەگىز، وتىز قاناتقا دەيىن جەتەتىن ۇلكەندەرى بولعان. كيىز ۇيلەردىڭ تۇرلەرى مەن اتاۋلارى دا كوپ. بۇرىنعى حان - سۇلتاندار مەن اتاقتى بايلاردىڭ ۇيلەرى 8 قاناتتان باستاپ 30 قاناتقا دەيىن باراتىن. بۇلاردى اق وردا، التىن وردا، التىن ۇزىك دەپ اتاعان. ال ورتاشا شارۋا مەن كەدەي شارۋالارعا ءتان كيىز ۇيلەردى التى قانات اق ءۇي، بوز ءۇي، قوڭىر ءۇي، قارا ءۇي، جابا سالما، كوتەرمە تۋىرلىقتى، كۇركە، قامساۋ (شوشالا)، وتاۋ، يتارقا، جاپپا دەپ اتاعان.
قازاق ۇيلەرىنىڭ سۇيەگى كەرەگە، ۋىق، شاڭىراق، ماڭدايشا، تايانىش، تابالدىرىق، سىقىرلاۋىق دەپ اتالاتىن اعاش قۇرالداردان تۇرادى.
ءجۇن جانە ودان جاسالاتىن زاتتار
ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءجۇنى قازاق حالقىنىڭ ءومىر تىرشىلىگىندە ۇلكەن رول اتقارعان جانە ونى ۇقساتۋدى ەل بۇدان مىڭداعان جىلدار بۇرىن بىلگەن. قازاق حالقىنىڭ شارۋاشىلىعىندا مال ءجۇنىنىڭ ەڭ اسىلى جانە بۇيىمدار جاساۋعا ەڭ كوپ قولداناتىنى تۇيە جانە قوي جۇندەرى، ەشكى ءتۇبىتى، ونىڭ قىلى، سودان كەيىنگىسى جىلقىنىڭ جال - قۇيرىعى، تۇيەنىڭ ءجۇنى، شۋداسى.
زەرگەرلىك بۇيىمدار
زەرگەرلىك – وتە ەرتە زاماننان كەلە جاتقان ونەر. التىن - كۇمىس اشەكەيلى بۇيىمداردى جاساۋمەن اۋەستەنۋشىلەردى زەرگەر دەپ اتاۋ بۇكىل ورتا ازيا حالىقتارىندا ەرتە كەزدەن - اق قالىپتاسقان. قازاق شەبەرلەر زەرگەرلىك ونەرىن ءبىلىپ ءبىراق التىن - كۇمىستى وزدەرى قورىتىپ، وندىرە الماعان. سوندىقتان ولاردى كورشى ورىس مەملەكەتتەرىنەن ساتىپ، ايىرباسقا الىپ وتىرعان. كەسەك كۇمىس پەن التىن وڭايلىقپەن تابىلماعاندىقتان ول كەزدەگى قازاق زەرگەرلەرى كوبىنەسە التىن، كۇمىس اقشالاردى قايتا بالقىتىپ نەمەسە ول كۇيىندە پايدالانعان.
شولپى — ايەل اشەكەيلەرىنىڭ ىشىندە ءساندى ءارى كۇردەلىلەرىنىڭ ءبىرى. قازاق اراسىندا ونىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. شولپىنى ءسان - اشەكەي رەتىندە، سونداي - اق ونىڭ سالماعىنىڭ اسەرىنەن شاش ۇزىن بولىپ وسەدى دەپ تاققان. مۇنى بايلىقتىڭ، بارشىلىقتىڭ بەلگىسى دەپ تە ساناعان. قازاق سالتىندا شولپىنى قىزدار مەن جاس كەلىنشەكتەر تاعادى، ال ەگدە تارتقان ايەلدەرگە ەرسى بولسا كەرەك. ال بىلەزىك - ساقينالاردى قارت ايەلدەر دە سالا بەرەدى. شولپىلاردىڭ جالپىعا بىردەي ەل اراسىنا كوپ تاراعان تۇرلەرىنىڭ مىناداي اتتارى بار: قوڭىراۋلى شولپى، قوزالى شولپى، قوس ۇزبەلى شولپى، كوزدى شولپى، كوپ ۇزبەلى شولپى، ساعات باۋلى شولپى، مارجاندى شولپى، شاش، تەڭگە ت. ب.
كەستە جانە كوركەمدەپ تىگۋ
كەستە جانە كوركەمدەپ تىگۋ ويۋ - ورنەكتى اشەكەيلەۋدىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ەلەمەنتتەرىنىڭ باستى ءتۇرى. كەستەنى بىزبەن جانە جاي ينەمەن اشەكەيلەپ تىگۋ بارلىق حالىقتارعا دا ورتاق ونەر. كەستە ونەرى ناعىز حالىقتىق، الۋان ءادىستى، تاڭداۋى كوپ ونەر.
كەستە ونەرىنىڭ قازاق حالقىنا ءتان بايىرعى كونە تۇرلەرى: ءبىز كەستە، ايقاس تىگۋ، ايقىش - ءۇيقىش تىگۋ، باسىپ تىگۋ، قايىپ تىگۋ. ءبىز كەستەنىڭ شىم كەستە جانە ارەدىك كەستە دەپ اتالاتىن ەكى ءتۇرى بار.
ويۋ - ورنەك ءىسى تىم ەرتە زاماننان باستاپ - اق قولونەرىنىڭ بارلىق تۇرىنە بىردەي ورتاق اسەمدەپ اشەكەيلەۋدىڭ نەگىزى بولىپ كەلدى. ويۋ دەگەن سوزبەن ورنەك دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ءبىر. بۇل ءسوزدىڭ ۇعىمىندا ءبىر نارسەنى ويىپ، كەسىپ الىپ جاساۋ نەمەسە ەكى زاتتى ويا كەسىپ قيۋلاستىرىپ جاساۋ، ءبىر نارسەنىڭ بەتىنە ويىپ بەدەر ءتۇسىرۋ دەگەن ماعىنا جاتادى.
ال ورنەك دەگەنىمىز ءار ءتۇرلى ويۋ، بەدەر، بەينەنىڭ، كۇيدىرىپ، جالاتىپ، بوياپ، باتىرىپ، قالىپتاپ ىستەگەن كوركەمدىك تۇرلەردىڭ، اشەكەيلەردىڭ ورتاڭ اتاۋى ىسپەتتەس. سوندىقتان كوبىنەسە ويۋ - ورنەك دەپ قوسارلانىپ ايتىلا بەرەدى.
ەرتەدەگى قازاق ويۋلارىن مازمۇنى جاعىنان ىرىكتەسەك، نەگىزىنەن 3 ءتۇرلى ۇعىمدى بەينەلەيدى. ولار: بىرىنشىدەن، مال ءوسىرۋ مەن اڭشىلىقتى، ەكىنشىدەن، جەر - سۋ، كوشىپ - قونۋ كورىنىستەرىن، ۇشىنشىدەن، كۇندەلىكتى ومىردە كەزدەسەتىن ءار ءتۇرلى زاتتاردىڭ سىرتقى بەينەسىن بەرەدى. شەبەرلەر ىسكە بەرىلىپ، جۇمىس ادىسىنە توسەلە كەلە وزدەرىنىڭ كورگەن ويۋ - ۇلگىلەرىن جاتقا جاساپ، ويۋعا ءوز بەتىمەن جاڭا تۇرلەر ەنگىزۋ دارەجەسىنە جەتتى.
حالىق مۇنداي ادامداردى «ويۋشى» دەپ اتادى.
ماقساتى:
1. وقۋشىلارعا قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرى تۋرالى مالىمەت بەرۋ، ءار تۇرىنە قىسقاشا توقتالۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ قازاقتىڭ بايىرعى قولونەرىنە، شەبەرلىكتەرىنە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
3. وقۋشىلاردى ءوز ۇلتىنىڭ داستۇرلەرىن، بابادان قالعان قولونەرىن قۇرمەتتەۋگە، دارىپتەي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
پسيحولوگيالىق دايىندىق
ءۇش ساۋساعىم ورامدى،
جۇگىرتەدى قالامدى،
ونەرلى ەكەن ون ساۋساق.
قالا سالساق، جول سالساق.
قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرى حالقىمىزدىڭ اتا - بابادان ۇرپاققا جەتكەن شەبەرلىگى، ۇستالىعى، ىسمەرلىگى.
قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرىنىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار.
قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرى
♦ اعاشتان جاسالاتىن بۇيىمدار
♦ ۇلتتىق كيىمدەر
♦ شي وراۋ قولونەرى
♦ تەرىدەن جاسالاتىن بۇيىمدار
♦ سۇيەك، مۇيىزدەن جاسالاتىن زاتتار
♦ جۇننەن جاسالاتىن زاتتار
♦ زەرگەرلىك بۇيىمدار
♦ كەستە. كورمەپ تىگۋ قولونەرى
♦ ويۋ - ورنەك جانە ولاردىڭ تۇرلەرى
♦ ورمەك، توقىما قولونەرى
اعاش بۇيىمدارى
قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرىندە اعاشتان كوپتەگەن زاتتار جاسالادى. بالتاشىلار، اعاش ۇستالارى، ەرشىلەر قايىڭدى، ۇيەڭكىنى، ۇيشىلەر، اعاش ويىپ، شىبىق ءورىپ توقۋشىلار تالدى پايدالانادى. بالتاشىلار ءۇي بورايدى، ەدەن توسەپ، اربا، شانا، جاقتاۋ، قاقپا، تىرەۋ سياقتى ءىرى زاتتاردى ىستەيدى. اعاش ۇستاسى ستول، شكاف، سورە، ورىندىق، كەبەجە، اسادال، رامالار جاسايدى. اعاش ويۋشىلار ونى جونىپ كۇيدىرەدى دە بوياۋلاپ ورنەكتەيدى. شىبىق ورۋشىلەر، توقۋشىلار قامىستان، شيدەن قوراپ، شىپتا، ورىندىق، شارباق سياقتى زاتتاردى ورەدى. بۇل جۇمىسقا بۇتاقسىز، وقىراسى جوق، تازا اعاش تاڭداپ الىنادى.
كيىز ءۇي
قازاقتىڭ بايىرعى ۇلتتىق باسپاناسى كيىز ءۇي بولعان، ونى كەيدە قازاق ءۇيى دەپ اتايدى. قازاق ۇيلەرىنىڭ ۇلكەن - كىشىلىگىن كەرەگەلەر سانىنا قاراي بەلگىلەيدى. كيىز ۇيلەردىڭ ەكى، ءۇش قاناتتان باستاپ ون ەكى، ون سەگىز، وتىز قاناتقا دەيىن جەتەتىن ۇلكەندەرى بولعان. كيىز ۇيلەردىڭ تۇرلەرى مەن اتاۋلارى دا كوپ. بۇرىنعى حان - سۇلتاندار مەن اتاقتى بايلاردىڭ ۇيلەرى 8 قاناتتان باستاپ 30 قاناتقا دەيىن باراتىن. بۇلاردى اق وردا، التىن وردا، التىن ۇزىك دەپ اتاعان. ال ورتاشا شارۋا مەن كەدەي شارۋالارعا ءتان كيىز ۇيلەردى التى قانات اق ءۇي، بوز ءۇي، قوڭىر ءۇي، قارا ءۇي، جابا سالما، كوتەرمە تۋىرلىقتى، كۇركە، قامساۋ (شوشالا)، وتاۋ، يتارقا، جاپپا دەپ اتاعان.
قازاق ۇيلەرىنىڭ سۇيەگى كەرەگە، ۋىق، شاڭىراق، ماڭدايشا، تايانىش، تابالدىرىق، سىقىرلاۋىق دەپ اتالاتىن اعاش قۇرالداردان تۇرادى.
ءجۇن جانە ودان جاسالاتىن زاتتار
ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءجۇنى قازاق حالقىنىڭ ءومىر تىرشىلىگىندە ۇلكەن رول اتقارعان جانە ونى ۇقساتۋدى ەل بۇدان مىڭداعان جىلدار بۇرىن بىلگەن. قازاق حالقىنىڭ شارۋاشىلىعىندا مال ءجۇنىنىڭ ەڭ اسىلى جانە بۇيىمدار جاساۋعا ەڭ كوپ قولداناتىنى تۇيە جانە قوي جۇندەرى، ەشكى ءتۇبىتى، ونىڭ قىلى، سودان كەيىنگىسى جىلقىنىڭ جال - قۇيرىعى، تۇيەنىڭ ءجۇنى، شۋداسى.
زەرگەرلىك بۇيىمدار
زەرگەرلىك – وتە ەرتە زاماننان كەلە جاتقان ونەر. التىن - كۇمىس اشەكەيلى بۇيىمداردى جاساۋمەن اۋەستەنۋشىلەردى زەرگەر دەپ اتاۋ بۇكىل ورتا ازيا حالىقتارىندا ەرتە كەزدەن - اق قالىپتاسقان. قازاق شەبەرلەر زەرگەرلىك ونەرىن ءبىلىپ ءبىراق التىن - كۇمىستى وزدەرى قورىتىپ، وندىرە الماعان. سوندىقتان ولاردى كورشى ورىس مەملەكەتتەرىنەن ساتىپ، ايىرباسقا الىپ وتىرعان. كەسەك كۇمىس پەن التىن وڭايلىقپەن تابىلماعاندىقتان ول كەزدەگى قازاق زەرگەرلەرى كوبىنەسە التىن، كۇمىس اقشالاردى قايتا بالقىتىپ نەمەسە ول كۇيىندە پايدالانعان.
شولپى — ايەل اشەكەيلەرىنىڭ ىشىندە ءساندى ءارى كۇردەلىلەرىنىڭ ءبىرى. قازاق اراسىندا ونىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. شولپىنى ءسان - اشەكەي رەتىندە، سونداي - اق ونىڭ سالماعىنىڭ اسەرىنەن شاش ۇزىن بولىپ وسەدى دەپ تاققان. مۇنى بايلىقتىڭ، بارشىلىقتىڭ بەلگىسى دەپ تە ساناعان. قازاق سالتىندا شولپىنى قىزدار مەن جاس كەلىنشەكتەر تاعادى، ال ەگدە تارتقان ايەلدەرگە ەرسى بولسا كەرەك. ال بىلەزىك - ساقينالاردى قارت ايەلدەر دە سالا بەرەدى. شولپىلاردىڭ جالپىعا بىردەي ەل اراسىنا كوپ تاراعان تۇرلەرىنىڭ مىناداي اتتارى بار: قوڭىراۋلى شولپى، قوزالى شولپى، قوس ۇزبەلى شولپى، كوزدى شولپى، كوپ ۇزبەلى شولپى، ساعات باۋلى شولپى، مارجاندى شولپى، شاش، تەڭگە ت. ب.
كەستە جانە كوركەمدەپ تىگۋ
كەستە جانە كوركەمدەپ تىگۋ ويۋ - ورنەكتى اشەكەيلەۋدىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ەلەمەنتتەرىنىڭ باستى ءتۇرى. كەستەنى بىزبەن جانە جاي ينەمەن اشەكەيلەپ تىگۋ بارلىق حالىقتارعا دا ورتاق ونەر. كەستە ونەرى ناعىز حالىقتىق، الۋان ءادىستى، تاڭداۋى كوپ ونەر.
كەستە ونەرىنىڭ قازاق حالقىنا ءتان بايىرعى كونە تۇرلەرى: ءبىز كەستە، ايقاس تىگۋ، ايقىش - ءۇيقىش تىگۋ، باسىپ تىگۋ، قايىپ تىگۋ. ءبىز كەستەنىڭ شىم كەستە جانە ارەدىك كەستە دەپ اتالاتىن ەكى ءتۇرى بار.
ويۋ - ورنەك ءىسى تىم ەرتە زاماننان باستاپ - اق قولونەرىنىڭ بارلىق تۇرىنە بىردەي ورتاق اسەمدەپ اشەكەيلەۋدىڭ نەگىزى بولىپ كەلدى. ويۋ دەگەن سوزبەن ورنەك دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ءبىر. بۇل ءسوزدىڭ ۇعىمىندا ءبىر نارسەنى ويىپ، كەسىپ الىپ جاساۋ نەمەسە ەكى زاتتى ويا كەسىپ قيۋلاستىرىپ جاساۋ، ءبىر نارسەنىڭ بەتىنە ويىپ بەدەر ءتۇسىرۋ دەگەن ماعىنا جاتادى.
ال ورنەك دەگەنىمىز ءار ءتۇرلى ويۋ، بەدەر، بەينەنىڭ، كۇيدىرىپ، جالاتىپ، بوياپ، باتىرىپ، قالىپتاپ ىستەگەن كوركەمدىك تۇرلەردىڭ، اشەكەيلەردىڭ ورتاڭ اتاۋى ىسپەتتەس. سوندىقتان كوبىنەسە ويۋ - ورنەك دەپ قوسارلانىپ ايتىلا بەرەدى.
ەرتەدەگى قازاق ويۋلارىن مازمۇنى جاعىنان ىرىكتەسەك، نەگىزىنەن 3 ءتۇرلى ۇعىمدى بەينەلەيدى. ولار: بىرىنشىدەن، مال ءوسىرۋ مەن اڭشىلىقتى، ەكىنشىدەن، جەر - سۋ، كوشىپ - قونۋ كورىنىستەرىن، ۇشىنشىدەن، كۇندەلىكتى ومىردە كەزدەسەتىن ءار ءتۇرلى زاتتاردىڭ سىرتقى بەينەسىن بەرەدى. شەبەرلەر ىسكە بەرىلىپ، جۇمىس ادىسىنە توسەلە كەلە وزدەرىنىڭ كورگەن ويۋ - ۇلگىلەرىن جاتقا جاساپ، ويۋعا ءوز بەتىمەن جاڭا تۇرلەر ەنگىزۋ دارەجەسىنە جەتتى.
حالىق مۇنداي ادامداردى «ويۋشى» دەپ اتادى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا پسيحولوگيالىق قىزمەت كورسەتۋ
