InfoHub Logo

«جاقسىنىڭ اتى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەپ بەكەر ايتىلماسا كەرەك. ومىردەن وزعانىنا مىڭ جىلدان اسا ۋاقىت وتسە دە، عىلىمي مۇراسى وسكەلەڭ ۇرپاققا ءبىلىمنىڭ عانا ەمەس، ءتالىم مەن تاربيەنىڭ باستاۋى بولا بىلگەن، قايىرىمدىلىققا نەگىزدەلگەن ىزگى قوعام ۇلگىسى بۇگىنگى قوعامعا باعىت سىلتەيتىن عۇلاما-ويشىل ءال-فارابي بابامىزدىڭ ەسىمى حالىق جادىنان ۇمىت قالعان ەمەس. بۇگىندە الەمدىك دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان «ادامزاتتىڭ ەكىنشى ۇستازى» اتانعان ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويى ءوز مارەسىنە جەتىپ قالدى. الەمدە قالىپتاسقان پاندەميا جاعدايىنا قاراماستان، بۇل مەرەيتويعا، عالىمنىڭ مۇراسىن زەرتتەۋ مەن ناسيحاتتاۋعا الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن فارابيتانۋشىلار مەن عىلىم وكىلدەرى اتسالىسىپ، عىلىمدا شەكارا جوعىن قايتا تانىتقانداي بولدى. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي - 870 جىلى ورتاعاسىرلارداعى قازاقستاننىڭ جانە بۇكىل ورتا ازيانىڭ اسا ءىرى مادەني ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعان وتىرار قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ويشىل. عۇلامانىڭ وسىدان مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن جازعان عىلىمي ەڭبەكتەرى مەن عيبراتتى وي-تۇجىرىمدارى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ وزەكتىلىگى مەن ماڭىزدىلىعىن ارتتىرماسا جويعان ەمەس. رۋحاني ازىقتى ءدال وسى ءال-فارابيدىڭ شىعارمالارىنان الۋعا بولادى. سەبەبى ول عىلىمنىڭ ءار سالاسىنا قوماقتى ۇلەس قوسىپ قانا قويماي، ەڭبەكتەرى ارقىلى ادامزات يگىلىگىنە قىزمەت ەتەتىن رۋحاني قازىنا قالدىردى. سوندىقتان دا باسەكەگە قابىلەتتى ءارى رۋحاني جان دۇنيەسى باي تۇلعا قالىپتاستىرۋ جولىندا ءال-فارابيدىڭ ىلىمىمەن قارۋلانىپ، ونىڭ مۇرالارىن جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى جوعارى. ال، وركەنيەتتى قوعامعا جەتۋ جولىندا عۇلامانىڭ قايىرىمدى قوعام يدەياسىن باسشىلىققا الۋدىڭ ءمانى زور. ونىڭ ەڭبەكتەرى مەن دانالىق ويلارىن ەلىمىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ دامۋى تۇرعىسىنان زەرتتەۋ مەن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا دارىپتەۋ ءىسى دە وتە وزەكتى بولىپ سانالادى. ءال-فارابيدىڭ ءومىر جولىمەن تانىسۋدىڭ ءوزى دە جاستارعا ۇلگى-ونەگە. ول وقۋ ىزدەپ، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ اسا ءىرى ورتالىقتارى سانالعان شاش، سامارقاند، بۇقارا، مىسىر، باعداد جانە تاعى باسقا شاھارلاردا ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن. دەسە دە، العاشقى ءبىلىمدى ءوز ەلىندە العان. كەرۋەن جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان وتىراردىڭ سول كەزدەگى اتاقتى الەكساندريا كىتاپحاناسىنان كەيىنگى اسا ءىرى كىتاپحاناسى الىس-جاقىن ەلدەردەن كەلگەن كىتاپتارمەن تولىعىپ وتىرعان. اراب حاليفاتىنا كەتكەن ءال-فارابي فيلوسوفيا، لوگيكا، ەتيكا، مەديسينا، مۋزىكا سىندى عىلىمدار مەن اراب، پارسى، گرەك تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن. اريستوتەل، پلاتون، ەۆكليدتىڭ شىعارمالارىن اۋدارىپ، تۇسىنىكتەمەلەر جازعان. ەۋروپا عالىمدارىنا ەجەلگى گرەك فيلوسوفياسىن ءتۇسىنۋ ءال-فارابي ەڭبەكتەرىن وقۋ ارقىلى عانا مۇمكىن بولعان. ۇلى ويشىلدىڭ ەڭبەكتەرىنە جۇگىنۋ ارقىلى باتىس عالىمدارى اريستوتەل، پلاتون ەڭبەكتەرىمەن قايتا قاۋىشتى. ءال-فارابيدىڭ داۋىرىندە يسلام ءدىنى ورتا ازيادا تارالىپ قارقىندى ءجۇرىپ جاتقاندا، اراب ءتىلى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ورتاق ءتىلى سانالدى. عۇلامانىڭ باي فيلوسوفيالىق مۇراسىنىڭ اراب تىلىندە جازىلۋى دا وسىدان. سول سەبەپتەن كوپشىلىك قاۋىم ءال-فارابيدى اراب ءتىلدى عالىم رەتىندە تانيتىن. ونىڭ قازىرگى قازاق دالاسىندا دۇنيەگە كەلگەنىن، تەگى تۇركى تايپالارىنان ەكەنىن ساناۋلى عىلىم وكىلدەرى عانا بىلەتىن. وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ ەلىمىزدە عالىمنىڭ ءومىرى مەن رۋحاني مۇراسىن زەرتتەۋ جۇمىسى قولعا الىنىپ، ءال-فارابي مۇراسىن العاش زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى اقجان ماشانوۆتىڭ عىلىمي ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە ءىرى عۇلامانىڭ قازاق توپىراعىنان شىققان تۇركى پەرزەنتى ەكەنى ورتاعاسىرلىق دەرەكتەرمەن دالەلدەندى. مىنە، سول كەزدەن بەرى «شىعىستىڭ اريستوتەلى» اتانعان الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازىن دۇنيەجۇزى قازاق ۇلتىنىڭ پەرزەنتى رەتىندە تانيدى. وسىلايشا ەلىمىزدە ءال-فارابيدىڭ عىلىمي شىعارمالارىن جيناقتاۋ مەن قازاق تىلىنە اۋدارۋ سياقتى ءبىرقاتار زەرتتەۋ جۇمىستارى جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. وسى ورايدا، عالىمنىڭ ۇلى مۇراسىن زەردەلەۋ مەن دۇنيەجۇزىنە تانىتۋ ىسىندە ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ قۇرمەتىنە اتالاتىن اسا ءىرى ءبىلىم مەن عىلىم ورداسى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءرولى ەرەكشە. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا جىل سايىن حالىقارالىق فارابي وقۋلارى وتكىزىلەدى. اتالعان ءىس-شاراعا ەلىمىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرى مەن شەتەلدىك عالىمدار، وقىتۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر قاتىسادى. سونداي-اق، ۋنيۆەرسيتەتتە قۇرىلعان «ءال-فارابي» عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعى عالىمنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن بىردەن-بىر ورتالىق. قازۇۋ رەكتورى اكادەميك عالىمقايىر مۇتان ۇلىنىڭ باستاماسىمەن بۇل زەرتتەۋ ورتالىعى ءال-فارابيدىڭ عىلىمي تراكتاتتارىن قايتا باسىپ شىعارۋ ىسىمەن اينالىسادى. الەمنىڭ جەتەكشى 12 ۋنيۆەرسيتەتىندە ءال-فارابي ورتالىقتارىن اشقان قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مۇنداي ورتالىقتاردىڭ ءبىرىن جۋىردا اقش-تىڭ مەريلەند قالاسىندا اشقالى وتىر. بۇل قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى ءال-فارابيدىڭ فيلوسوفيالىق مۇراسىنىڭ الەمنىڭ باتىس جارتى شارىندا ناسيحاتتاۋدىڭ وزىق ورتالىعى بولارى انىق. ءارى عۇلاما عالىمنىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا امەريكا مەن قازاقستاننىڭ قارىم-قاتىناسىنىڭ ءوزارا بەيبىت تۇردە دامۋىنا ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. بۇگىندە وركەنيەت ويشىلى ءال-فارابي باتىس پەن شىعىستى بايلانىستىرۋشى نەگىزگى تۇلعا. ونىڭ مەرەيتويىن مەرەكەلەۋ اياسىندا قازۇۋ-دىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن حالىقارالىق عىلىمي سيمپوزيۋمدار مەن عىلىمي كونفەرەنسيالار، رەسپۋبليكالىق دوڭگەلەك ۇستەلدەر ونلاين فورماتتا وتكىزىلىپ كەلەدى. سونداي جيىنداردىڭ ءبىرى جاقىندا عانا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەلشىلىكتەرىنىڭ قولداۋىمەن «ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ ەۋروپا عىلىمى مەن مادەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى» اتتى تاقىرىپتا ءبىرقاتار ەۋروپالىق مەملەكەتتەر، اتاپ ايتقاندا اۆستريا، گەرمانيا، يتاليا، شۆەيساريا ەلدەرىنەن جينالعان پروفەسسورلاردىڭ قاتىسۋىمەن حالىقارالىق ءونلاين-دارىس وتكىزىلدى. ءدارىس بارىسىندا شۆەيسارياداعى سيۋريح ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى مايكل شەپمان ءوز سوزىندە ءال-فارابي مۇراسىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ەۋروپا مەن ازيانىڭ اكادەميالىق شەڭبەرىندە مادەني جانە شىعارماشىلىق الماسۋلاردى جۇزەگە اسىرۋعا ىقپال ەتىپ كەلە جاتقانىن اتاپ ءوتتى. «ءال-فارابي جانە قازىرگى زامان» اتتى سپيكەرلەردىڭ حالىقارالىق بايقاۋى دا جاقىندا ءوزىنىڭ جەڭىمپازدارىن انىقتادى. بۇل اۋقىمدى شاراعا قازاقستاننىڭ ءار ۋنيۆەرسيتەتتەرىنەن ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترانتتار، وقىتۋشىلار مەن دوكتورانتتار، ءتىپتى مەكتەپ وقۋشىلارىنا دەيىن بەلسەنە قاتىستى. قاتىسۋشىلار بايقاۋدىڭ نەگىزگى نوميناسيالارى ءال-فارابي مۇراسىنىڭ ۇلى ابايمەن رۋحاني ساباقتاستىعى، «قايىرىمدى قالا - بۇگىنگى باقىتقا جەتۋدىڭ كىلتى»، ءال-فارابيدىڭ مۋزىكا تەورياسى، ادەپتىلىك جانە باقىت فيلوسوفياسى بويىنشا باياندامالارىن بەينەجازبا تۇرىندە ازىرلەپ، عالىمنىڭ عىلىمعا قوسقان ۇلەسىن ءار قىرىنان زەردەلەي ءبىلدى. ۇلى ويشىلدىڭ قۇرمەتىنە عىلىمي ءىس-شارالاردان بولەك، كوركەمدىك تۋىندىلار دا جاسالدى. قازۇۋ-دىڭ فۋتبول الاڭىندا ستۋدەنتتەر مەن ەرىكتىلەردىڭ بىرىككەن شىعارماشىلىق جۇمىستارىنىڭ ارقاسىندا كۇزگى جاپىراقتاردان ءال-فارابيدىڭ پورترەتى سالىندى. ستاديوننىڭ شامامەن بارلىق اۋماعىن قامتىعان بۇل عاجايىپ تۋىندى عۇلامانىڭ الەمدەگى ەڭ ۇلكەن بەينەسى عانا ەمەس، ۇستازعا دەگەن جاستاردىڭ سىي-قۇرمەتىنىڭ ەرەكشە بەلگىسى بولدى. ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ رەكتورى عالىم مۇتانوۆ ايتقانداي، قازىرگى زامانعى جوعارى وقۋ ورىندارى ءال-فارابيدىڭ ءىلىمىن ناسيحاتتاۋشىلارعا اينالۋى ءتيىس، ياعني ءبىلىم الۋ- وقۋ جۇيەسىنىڭ باستى بولىگى بولعانىمەن، ونىڭ نەگىزىن جەكە تۇلعانىڭ رۋحاني جانە ادامگەرشىلىك تاربيەسى قۇراۋى قاجەت. بۇل رەتتە ءال-فارابيدىڭ دانالىق ءسوزى ەسكە تۇسەدى. ول «ادامعا ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەپ تاربيەنىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزىن جوعارى باعالايدى. جەكە تۇلعانىڭ تاربيەسىن ىزگىلەندىرۋ ارقىلى عانا يدەال قوعامدى، ءال-فارابي تىلىمەن ايتساق، ىزگىلىكتى ءارى قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىن قالىپتاستىرا الامىز. سوندىقتان دا جاس ۇرپاقتىڭ تاربيەسىندە ءال-فارابيدىڭ دانالىق نەگىزدەرىن باسشىلىققا الۋ مەن ءبىلىم مازمۇنىنا ارقاۋ ەتۋ - بۇگىنگى زامان تالابى.

بەكەتاي قىزىلگۇل ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ 1 كۋرس ماگيسترانتى

---