InfoHub Logo

جۇڭگو — الەم ەكونوميكاسىنىڭ ءبىر بولشەگى. وسىدان ەلۋ جىل بۇرىن ءالى دامۋشى مەملەكەتتەر قاتارىندا جاتقان اسپان استى ەلى نەبارى قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەڭسەسىن تىكتەپ الدى. بۇگىنگى تاڭدا قحر دۇنيەجۇزىندەگى ەكونوميكاسى مىقتى ەلدەر اراسىندا امەريكادان كەيىن ەكىنشى ورىندى الىپ وتىر. ستاتيستيكا بويىنشا اقش-تا ءجىو $20،93 ترلن بولسا، ال قحر-دا $14،72 ترلن قۇرايدى ەكەن. قالاي ويلايسىز؟ قىتايدىڭ مىقتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋىنا نە اسەر ەتتى؟ بالكىم، حالىق سانى كوپ بولعاندىقتان با؟ ادامى كوپ دەسەك، وندا ءۇندىستاندا دا قىتايمەن شامالاس ادام بار ەمەس پە؟! ينديا نەلىكتەن الەمنىڭ نەگىزگى ەكونوميكاسى بولىپ كەتپەيدى؟ دەمەك، مەملەكەتتىڭ دامۋى حالقىنىڭ سانىنا قاتىسى جوق. مەنىڭشە، جۇرتتىڭ سانىن ەمەس، ساۋاتىن ارتتىرۋ كەرەك سياقتى. سەبەبى قاي سالانى الىپ قاراساق تا، سول سفەرانى دامىتۋ ءۇشىن ءبىلىم كەرەك. وسى ورايدا ءبىلىم مەكتەپكە دەيىنگى بالاباقشادان باستاۋ الاتىنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. بۇگىنگى جۇمىسىمدا مەن جۇڭگو ەلىندە بالاباقشالار قانداي جانە بۇلدىرشىندەردى مەكتەپكە دەيىن قالاي تاربيەلەيدى، ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىنە توقتالماقپىن.  

بۇگىنگى تاڭدا رەسمي مالىمەت بويىنشا 2021 جىلى قىتايدا 295 مىڭ بالاباقشا بار ەكەن، بۇل 2011 جىلمەن سالىستىرعاندا شامامەن 77%-عا ارتىق. قىتايدا بالا ءۇش جاسىندا كەيدە ەكى جاستان اسقان سوڭ بالاباقشاعا بارادى. دەگەنمەن بالانىڭ بالاباقشاعا بارۋى مىندەتتى ەمەس. اتا-اناسى قالاسا بالاسىن بالاباقشاعا بەرمەي-اق ۇيدە ءوزى باقسا دا بولا بەرەدى. ءبىراق كوپتەگەن قىتايلىقتار بالاسىن بالاباقشاعا بەرگەندى ءجون كورەدى. سەبەبى مەكتەپكە جاقسىلاپ دايىندالادى دەپ ويلايدى.    

جەكە مەنشىك VS مەملەكەتتىك

جالپى اسپان استى ەلىندە بالاباقشانىڭ 2 ءتۇرى بار. ولار: جەكە مەنشىك جانە مەملەكەتتىك. قىتايدا ادام سانى كوپ، سايكەسىنشە بالاباقشاعا باراتىن بالالار دا مول. ادەتتە قىتايلىقتار بالالارىن مەملەكەتتىك مەكەمەگە بەرگەندى ءجون كورەدى. سەبەبى وندا جوو بىتىرگەن ماماندار جۇمىس ىستەيدى ءارى باعاسى دا ارزانداۋ بولادى. الايدا مەملەكەتتتىك بالاباقشالار تەز تولىپ قالاتىندىقتان، اتا-انالار جەكەمەنشىك بالاباقشالاردىڭ كومەگىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. وسى ورايدا جەكەمەنشىك بالاباقشالاردى نەگىزىنەن قىتايدا ءارتۇرلى سەبەپپەن تۇرىپ جاتقان شەتەلدىكتەر اشادى. سەبەبى ولار ءوز بالالارىنا نە مەملەكەتتىك بالاباقشاعا ورنالاستىرا المايدى نەمەسە اينالاسىنداعى بالاباقشالارعا كوڭىلى تولماعاندىقتان وزدەرى قولعا الادى. ستاتيستيكا بويىنشا قىتايدا 3 جاستان اسقان 10 مىڭعا جۋىق شەتەلدىك بالا ءارتۇرلى بالاباقشالاردا تاربيەلەنۋدە ەكەن. ەندى باعاسىنا كەلەتىن بولساق، جەكە مەنشىك بالاباقشا ايىنا شامامەن 2000 يۋان تۇرادى. ال مەملەكەتتىك بالاباقشادا اتا-انالار جارتى جىلعا نەبارى 3000 يۋان تولەيدى. وسى جەردە باعاداعى ايىراشىلىقتا كادىمگىدەي پارىق بار، جەكەلىك بالاباقشا قىمبات ەكەندىگى بەلگىلى. دەگەنمەن بۇل اقشاعا «ءبارى بار» قىزمەتى كىرەدى ياعني بالانى كۇنىنە 5 رەت تاماقتاندىرۋ، بالاباقشا اۆتوبۋسىمەن اپارۋ، اكەلۋ، بالاباقشا فورماسى، اياق كيىم، ريۋگزاك، توسەك-ورىن جانە دە اقىل-ويدى دامىتۋعا ارنالعان ءتۇرلى-تۇستى قۇرالدار جيىنتىعى بەرىلەدى. ءبۇلدىرشىن بالاباقشاعا قابىلدانعان كەزىنەن باستاپ وزگە كىشكەنتايلارمەن بىردەي فورما كيىپ، سومكە تاعادى. دەگەنمەن فورما كيۋ مىندەتتى ەمەس، ءبىراق اتا-انالار بالاباقشانىڭ بەرگەن فورماسىن قۇپ كورەدى، سەبەبى ءار اي سايىن بالاعا جاڭا كيىم الىپ بەرىپ اۋرە بولمايسىڭ. وسى جەردە مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك بالاباقشالاردىڭ ايىرماشىلىعى باعاسىندا عانا ەمەس، وقىتۋ دا بار. مەملەكەتتىك بالاباقشالاردا بالانى ەڭبەكتى جاقسى كورۋگە، ەڭبەكتەنۋگە تاربيەلەسە، ال جەكەمەنشىك بالاباقشالاردا كەرىسىنشە مادەني جانە ەستەتيكالىق بىلىمگە ياعني تەوريالىق بىلىممەن قاتار ونەردى دە ۇيرەتۋگە كوبىرەك كوڭىل بولىنەدى. جەكە مەنشىك بالاباقشالار قىتايلىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىمەن عانا شەكتەلمەي شەتەلدىڭ وزىق ءبىلىم جۇيەسىن دە ءوز تاجىريبەلەرىندە قولدانادى. وسى جەردە اقشا جۇرگەن جەردە جەمقورلىق جاعى قوسا ەرەتىنى بەلگىلى. وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن قىتايلار ساۋالناما جۇرگىزۋدى دۇرىس دەپ تاپقان. اتا-انالار بالانىڭ فورماسى مەن وقۋى، قىسقى جىلىتۋعا عانا اقشا تولەيدى دە باسقا قوسىمشا تولەمدەر جوق. ونىڭ ورنىنا ءار التى اي سايىن بالانىڭ اكە-شەشەسىنەن جەمقورلىق جاعدايى كەزدەستى مە جوق پا سۇرالىپ وتىرادى. بۇل جەردە ولار كوررۋپسياعا بارىنشا قارسى تۇرعىسى كەلەتىندىگىن كورەمىز.

«ءبىرىنشى سىنىپقا بارارعا دەيىن ءتورت جۇزگە جۋىق يەروگليفتەردى جاتقا ءبىلۋ كەرەك»

بالاباقشادا وقىتۋ ەكى كەزەڭگە بولىنەدى، ءار كەزەڭ التى ايدان تۇرادى. ولارعا مەكتەپكە بارماي تۇرىپ-اق ماتەماتيكا مەن يەروگليفتەردى وقىتۋدى ۇيرەتىپ باستايدى. قىتايداعى ءبىلىم جۇيەسى بويىنشا بالاقاي ءبىرىنشى سىنىپقا بارارعا دەيىن ءتورت جۇزگە جۋىق يەروگليفتەردى جاتقا ءبىلۋ كەرەك. بۇدان بولەك ولارعا تابيعات قۇبىلىستارى، وسىمدىكتەر مەن اعاشتاردىڭ تۇرلەرى تۋرالى دا ايتىلادى. بالاباقشادا ءبىر توپتا 30 بالا بولادى، وعان ەكى تاربيەشى مەن ءبىر تاربيەشى كومەكشىسى قارايدى. وسى ورايدا ءار بالانىڭ ويىنعا قاتىسۋى ءجىتى قاداعالانادى، سەبەبى قىتايدا ءاربىر وتباسىندا ءبىر عانا بالا بولعاندىقتان ولار تەك بالاباقشادا عانا وزگە بۇلدىرشىندەرمەن سويلەسىپ وينايتىندىعى ەسكەرىلەدى.  بالاقايلار كەلە سالىسىمەن كۇندە تاڭەرتەڭ مەملەكەتتىك تۋ كوتەرىلىپ، ءانۇران ويناتىلادى. وسىلايشا وتانسۇيگىشتىكتى دامىتۋدى جاستايىنان قولعا الادى. بۇدان كەيىن بۇكىل جۇڭگو بالاباقشالارىندا تاڭەرتەڭ بالالار مەن تاربيەشىلەر بىردەي بي بيلەيدى. بۇل بيدە ولار دەنە بۇلشىق ەتتەرىن قوزعالتىپ، كادىمگى سپورت جاتتىعۋلارىنان گورى ءتيىمدى ءارى قىزىقتى دەپ ءبيدى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ ءۇشىن قولدانادى. وسىدان سوڭ كۇننىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا بالالار جۇڭگو، اعىلشىن، ماتەماتيكا، مۋزىكا، يەروگليفتەردى وقىپ، ولەڭ ايتۋدى ۇيرەنەدى. مۇعالىمدەر وقۋشىلارمەن 2 تىلدە — جۇڭگو جانە اعىلشىن تىلدەرىندە سويلەسەدى. اي سايىن بالالار اتتەستاتتاۋدان وتەدى، ال ەگەر بالا ءپاندى جاقسى بىلمەسە، ءمۇعالىم سوگىس ەستيدى. سونداي-اق ءار ماۋسىمدا اتا-انالارمەن بىرگە بانككە، پوشتاعا، فەرماعا، ستوماتولوگياعا، تاۋعا شىعۋ، ساياباققا بارىپ قىدىرۋ سياقتى مىندەتتى ءىس-شارا وتەدى. بۇل بالا مەن اتا-انا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى نىعايتادى.

سونىمەن قاتار قىتايدا جەر سىلكىنىسى ءجيى بولىپ تۇرادى. سوندىقتان بالاباقشالار مەن مەكتەپتەردە مىندەتتى تۇردە قاۋىپسىزدىك ساباعى وتكىزىلەدى، وندا بالالارعا جەر استى دۇمپۋلەرى باستالسا، ءوزىن قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگى ايتىلادى. ەگەر عيماراتتىڭ قۇلاۋ ءقاۋپى بار بولسا، باسىن قولىمەن جاۋىپ، تەز ارادا كوشەگە اتىپ شىعۋ كەرەكتىگى، ال ەگەر عيمارات قاتتى شايقالماسا ۇستەلدىڭ نەمەسە كەرەۋەتتىڭ استىنا تىعىلىپ ءوزىن قورعاي الاتىندىعى ۇيرەتىلەدى. سونىمەن قاتار ءورت قاۋىپسىزىدىگى ساباعى دا وتكىزىلەدى. 

تاربيە

ال ەندى تاربيە جاعىنا توقتالساق. ازيا ەلدەرىنىڭ ستۋدەنتتەرى دەگەندە ادەتتە كوز الدىمىزعا كوزىنە كوزىلدىرىك تاققان، كىتاپتان باس المايتىن وقۋشىلار ەلەستەيدى. ارينە، بۇنىڭ سەبەبى ولاردا وقۋعا كوپ كوڭىل بولەتىندىگىمەن تۇسىندىرىلەدى. دەگەنمەن كۇندەلىكتى ومىردە قاراساق، ەكى قولىنا ءبىر كۇرەك تاپپاي جۇمىسسىز جۇرگەن قىتايدى كەزدەستىردىڭىز بە؟ ءوز باسىم جوق. مىنە وسى جەردە قاراڭىزشى. ولار وقۋ عانا ەمەس كۇندەلىكتى ومىردەگى قوعامدىق ىستەرگە دە كوڭىل بولەدى. بالاباقشادا بالالارعا تۋىنداعان تۇسىنىسپەۋشىلىك پەن قيىندىقتاردى ءوز بەتتەرىنشە شەشۋگە ۇگىتتەيدى. ارينە، تاربيەشىلەر ءاردايىم كومەكتەسۋگە دايىن. دەگەنمەن دە ولار بالانىڭ ءوزى قوعامداعى ورىن الاتىن جاعدايلاردى كىشكەنتاي كەزىنەن ءوز بەتىنشە شەشىپ ۇيرەنۋىن دۇرىس كورەدى، سەبەبى بۇل ولاردىڭ بويىنداعى كوشباسشىلىق قاسيەتىن دامىتىپ، بالانىڭ وز-وزىنە سەنىمدى بولىپ وسۋىنە ىقپال ەتەدى.

بۇدان بولەك قىتايدا حالىقارالىق بالالاردى قورعاۋ كۇنى جاڭا جىل سياقتى دۇركىرەپ تويلانادى. 2 جاستان 6 جاسقا دەيىنگى بۇلدىرشىندەر ەڭ ادەمى كيىمدەرىن كيىپ قىمبات قوناق ءۇي زالىندا ورتاعا شىعىپ ونەر كورسەتەدى. بۇلدا بالالارعا دەگەن ەرەكشە قاتىناستىڭ ءبىر كورىنىسى ىسپەتتەس.

كەمشىلىكتەرى

دەگەنمەن جۇڭگو بالاباقشالارىنىڭ كەمشىن تۇستارى دا بارشىلىق. قىتايدىڭ وڭتۇستىك ايماقتارى ادەتتە جىلى. الايدا قىس مەزىگىلىندە قانشا دەگەنمەن تەمپەراتۋرا تومەندەيتىنى انىق. سول ۋاقىتتا كەيبىر بالاباقشالار جىلۋ جۇيەسىنە قوسىلماعاندىقتان عيمارات ءىشى قوڭىر سالقىن، سۋىق بولادى. سوندىقتان بالاقايلار بالاباقشانىڭ ىشىندە قالىڭ كيىممەن قىسقى اياق كيىمدەرىمەن وتىرادى.

سونىمەن بىرگە بالانى تەمپەراتۋراسى كوتەرىلىپ ءىشى اۋىرىپ تۇرسا دا بالاباقشاعا اكەلە الادى. سەبەبى بارىمىزگە دە جۇمىسقا بارۋ كەرەك قوي. ال بالالاردى ەسىك الدىنان مەدبيكە كۇتىپ الىپ ءار بالانىڭ دەنە تەمەراتۋراسى مەن دەنساۋلىعىن باقىلايدى. بۇل ولارعا تۇماۋ سياقتى ۆيرۋستى اۋرۋلاردىڭ بالالاردىڭ اراسىندا تارالماۋى ءۇشىن الدىن الا جاساعان قادامدارى. ال ەگەر بالا اۋىرىپ تۇرسا دا ونى قابىلداپ، وزدەرى ەمدەيدى. دەگەنمەن تۇماۋ سياقتى اۋرۋلار اۋامەن تەز تارالاتىندىقتان اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ءبارىبىر دە قيىن.

قاتال ءتارتىپ

قىتايدا بالا ءوز قالاۋىن ىسىرىپ، توپتاعى تارتىپكە باعىنۋدى ۇيرەنۋى كەرەك دەپ سانايدى. ال كونبەگەن بالالار بولسا ولارعا قاتال قارايدى. وسى جەردە تاربيەشىلەر كەيدە بالالارمەن قاتال قارىم-قاتىناستى مەكتەپتە ودان دا قاتال بولاتىندىعىمەن ءتۇسىندىرىپ، ءوز ارەكەتىن اقتاپ الادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار ساباق بارىسىندا تىنىش وتىرىپ، سىپايىلىق پەن ادەپتىلىك نورمالارىن ساقتاۋدى تالاپ ەتىلەدى. ال ەگەر شۋلاپ بۇل تارتىپكە كونبەگەن جاعدايدا جازالايدى. جازاعا كەلسەك، ءار تاربيەشى ءوز ىڭعايىنا قاراي جازالايدى. مىسالعا ءبىر يمميگرانت بالانى يەروگليفتى ادەمى جازا الماعانى ءۇشىن بالانىڭ ساۋساقتارىن كىشكەنە تاياقپەن ۇرعان جاعدايلار دا كەزدەسكەن. ارينە، وسى جەردە اتا-انا قايدا قارايدى؟ ءوز بالاسىن قالايشا بىرەۋگە بۇلاي ۇرعىزىپ وتىرادى دەپ ويلايسىڭ. دەگەنمەن قىتايلار — بالاعا قاتال ءتارتىپ كەرىسىنشە پايدالى دەپ سانايدى. قىتايلىق اكە-شەشەلەر ءۇشىن بالاسىنىڭ مىنەز-قۇلقى جاقسى ءارى ۇلگەرىمى دە جوعارى بولسا سونى ەڭ ماڭىزدى دەپ سانايدى. ماسەلەن، ۇيقى رەجيمدەرى شامامەن ءبىر جارىم ساعاتقا سوزىلادى. بۇل ۋاقىتتا كەيبىر بالالار راسىمەندە كوز شىرىمىن السا، ال ەكىنشىلەرى ۇيقىسى كەلمەسە دە تىپ-تىنىش جاتادى. بۇزىقتىق جاساپ، جاستىقپەن ويناۋ دەگەن اتىمەن جوق، سەبەبى ءتارتىپ قاتال.  

بالانىڭ ەگوسىن جويۋ

ءتارتىپ بولعانى جاقسى. دەگەنمەن بۇل ماسەلەگە ەكىنشى جاعىنان قاراساق مۇنداي قاتال ءتارتىپ بالانىڭ شىعارماشلىق باستاۋلارىن جانباي جاتىپ ءسونىپ قالۋىنا اسەر ەتەدى. بالا ءوز قالاۋىنشا بىردەڭە جاساۋعا قورقادى، ياعني بالانىڭ ونەرتاپقىشتىق قابىلەتى جوق بولادى. الەمدەگى يننوۆاسيالاردى قاراساق ءبارى دەرلىك ەرەجەدەن تىس جاعدايدا دۇنيەگە كەلگەن. وسى جەردە قىتايلار نەگە ءومىرى ۇنەمى وزگەلەردەن كوشىرە بەرەتىندىگىن تۇسىنەمىز. وسىلايشا بالا بالاباقشادا ءۇش جىل ءبىلىم العان سوڭ بارىپ مەكتەپكە قادام باسادى.  

الەمدىك قاۋىمداستىقتا قىتايداعى وقىتۋدا قاتال ءتارتىپ ءجيى سىنعا الىنادى. دەگەنمەن ءبىر جارىم ميلليارد حالىقتى باسقارىپ، ولاردى جۇمىسپەن، تاماقپەن قامتۋ وڭاي ەمەس ەكەندىگى انىق. سول جاعىنان قاراساق بالكىم قاتال ءتارتىپ بولعانى دا دۇرىس پا دەپ تە ويلايسىڭ. ءبىراق جۇڭگو ءوز الدىنا بولەك مەملەكەت، بالاباقشادا قانداي ساياسات، قالاي تاربيەلەيدى بۇنىڭ ءبارى ولاردىڭ ىشكى ءىسى ياعني بىزگە قاتىسى جوق نارسە. سوندىقتان سىناي المايمىز. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتساق، «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەندەي، ءوز ەلىڭنىڭ ەركىن بالاباقشاسىندا وسكەنگە نە جەتسىن دەگىم كەلەدى.

الماتى قالاسى كمقك
"№115  بوبەكجاي-بالاباقشاسىنىڭ"
تاربيەشىسى شايمۇرات گۇلناز

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

ۇڭگىردە ورنالاسقان، جۇزدەگەن تۇرعىنى، مەكتەبى مەن باسكەتبول الاڭى بار اۋىل

---