InfoHub Logo

اۋىز ادەبيەتتىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ءبىر سالاسى — اڭىزدار مەن ەرتەگىلەر — ءبىر ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمى، ءوي-ورىسى، ءدىنى مەن ءدىلى، تاريحى مەن ەتنوگرافياسى، ءسالت-داستۇرى جانە مادەنيەتىنىڭ ايناسى. سوندىقتان حالىق ونى سوناۋ ىقىلىم زاماننان رۋحاني قازىنا رەتىندە ساقتاپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا ەتىپ، بۇگىنگى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتكىزدى.

اڭىز-ەرتەگىلەردىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ بارىنە ءتان ورتاق قاسيەت: وجەتتىلىك، ەرلىك، ادالدىق، ادىلدىك، دوس ءۇشىن وتقا تۇسۋگە ازىرلىك، قيىندىققا توزگىشتىك، ۋادەگە بەرىكتىك، وتانعا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىكج انە جەڭىمپازدىق. ونداعى ۇنامدى كەيىپكەر ءارقاشان بارلىق كەدەرگىلەردى جەڭىپ، ماقساتتارىنا جەتەدى.

اڭىز-ەرتەگىلەر حالىقتىڭ ەرتەدەگى تۇرمىس-تىرشىلىگىن، تاريحىن، قوعامدىق ءومىرىن سۋرەتتەيدى. سوندىقتان دا اڭىز-ەرتەگىلەر ءوزىنىڭ دامۋ پروسەسىندە كوپتەگەن وزگەرىستەرگە ۇشىرادى، ءاربىر تاريحي كەزەڭ ەرەكشەلىكتەرىن، قوعامدىق وي-سانا مەن كوزقاراستاردى ءوز بويىنا جيدى.

ول جەكە ادامداردىڭ ۇلگى-ونەگە ىستەرىن سۋرەتتەپ قانا قويماي، قايتا ول جەكە وبرازدار ارقىلى بۇكىل حالىقتىڭ تاپقىرلىعىن، ەرلىك ءىسىن، سارقىلماس كۇش-قۋاتىن كورسەتەدى.

ۇسىنىلىپ وتىرعان وقۋ قۇرالىندا جۇڭگو حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى، قورشاعان ورتاعا بايلانىستى تۇسىنىكتەرى جانە ونى وزدەرىنە باعىندىرۋ ءۇشىن جاساعان كۇرەسىنەن تۋعان تاريحي اڭگىمەلەر، بەلگىلى كەزەڭ شىندىعىمەن باياندالادى.

ەجەلگى جۇڭگو حالقى وزىندىك ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەت قۇردى. (ب.ز.ب. ءىى مىڭجىلدىق) قىتايلارعا تابيعاتقا تابىنۋ ءتان بولدى. ولار تاۋ، جەر، وزەن، كۇن، اي، جاڭبىر، جەل رۋحتارىنا تابىندى. بۇلاردىڭ بارلىعى ولاردىڭ ميف پەن اڭىز-ەرتەگىلەرىندە كورىنىس بەرەدى.

كەيىن كەلە ولار ءارتۇرلى رۋحتاردىڭ ورنىنا پاتشا بيلىگىنە باس يە باستايدى. پاتشا — اسپان ۇلى، ياعني قۇدايدىڭ جەردەگى وكىلى بولىپ سانالدى. قىتايدا اتا-بابالارعا تابىنۋ دا باسىم بولدى. ەجەلگى جۇڭگو حالقىنىڭ رۋحاني ومىرىندە الەۋمەتتىك ەتيكا مەن اكىمشىلىك بيلىك باستى ءرول اتقاردى. قىتايلار ءومىر مەن ءولىم پروبلەمالارى تۋرالى ويلاعان جوق، و دۇنيەدەگى ومىردە قايعى-قاسىرەتتەن قۇتىلۋدى ەمەس، شىنايى ومىردە تىرشىلىك ەتۋدى ويلادى. ءدىن ەمەس، سالتتىق ەتيكا ءداستۇرلى جۇڭگو مادەنيەتىنىڭ بەينەسىن قالىپتاستىردى.

مىڭداعان جىلدار وتسە دە، جۇڭگو دانالىعى قۇنىن جويماعان دىني-ميفولوگيالىق جۇيەنى جاساۋشى كونفۋسيي ەڭبەگىندە كورسەتىلگەن (كۋڭ فۋ سزى، ب.ز.ب. 551-479 ج.). «بيلەۋشى — بيلەۋشى، بودان بودان بولىپ قالادى، اكە-اكە، ۇل ۇل بولىپ قالدى». كونفۋسيي نەگىزگى راقىمشىلدىق دەپ ادالدىق، وزگەنى تىڭداۋ، اتا-انا مەن ۇلكەندى قۇرمەتتەۋدى ايتتى. كونفۋسيي ءىلىمى بويىنشا، اتا-باباعا تابىنۋ، ەجەلگى داستۇرلەردى، جورالاردى ساقتاۋ (جۇڭگو ءراسىمى) — بۇل يدەال قوعامدى قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزى. وسى قوعامدى قۇرۋ ءۇشىن ءاربىر ادام وزىنە تالاپ قويىپ، بارلىق ەرەجەلەر مەن كانونداردى ساقتاۋ كەرەك. سونىمەن، قىتايلار ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋدىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرى رەتىندە كونفۋسييلىك ءدىن ەمەس، مورالدىق-ساياسي دوكترينا بولدى. ول جۇڭگو مادەنيەتىن بەينەلەپ، جۇڭگو تۇرمىس-سالتىنىڭ نەگىزى بولىپ، سونىمەن قاتار اكىمشىلىك جۇيە، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق پروسەستەردى رەتتەۋ فۋنكسياسىن اتقارادى. بۇنىڭ بارلىعى جۇڭگو اڭىزدارى مەن ەرتەگىلەرىندە ءجيى كەزدەسەدى.

ءداوسيزمدى جاساۋشى لاو سزى («قارت دانا»، اڭىز بويىنشا، ول 200 جىل ءومىر سۇرگەن) بولىپ سانالادى. ونىڭ پىكىرىنشە، ءومىردىڭ بارلىعى — ابىگەرشىلىك. ادام جەردىڭ ىزىمەن جۇرەدى، جەر اسپاننىڭ، اسپان داونىڭ (جول)، ال داو تابيعاتىڭ ىزىمەن جۇرەدى. داو ىلىمىندە ادام زاتتاردىڭ تابيعي ءتارتىبىن وزگەرتە المايدى دەدى، سوندىقتان ءداوسيزمدى جاقتاۋشىلار بەلسەندى ارەكەتتەن باس تارتۋدى ناسيحاتتاپ، «ارەكەتسىزدىك» تەورياسىن ۇسىنادى. ولار الەم ادام سياقتى توقتاۋسىز وزگەرىستەر پروسەسىنەن تۇرادى دەپ قارادى. باستى شارت — جولدى بۇزباۋ، الەمدىك ىرعاقپەن قاراما-قايشىلىققا كەلمە دەدى. قىتايدىڭ بارلىق ءدىني جۇيەلەرىنىڭ ورتاقتىعى: ۇلكەندەر مەن اتا-بابالاردى قۇرمەتتەۋ، وتباسىنى تىڭداۋ، «ارەكەتسىزدىك» يدەياسى، شىندىققا سىرتتان قاراۋ. ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە وزىندىك قۇندىلىعى بولعان جوق، «تۇلعا — مەملەكەت پەن ۇجىم الدىندا ەشتەڭەدە ەمەس» دەگەن پرينسيپ بويىنشا ءومىر ءسۇردى. وسى دۇنيەلەردى ءبىز اڭىز-ەرتەگىلەردەن انىق كورە الامىز.

ەجەلگى قىتايدىڭ رۋحاني ءومىرى تۋرالى قازىرگى تۇسىنىكتەر كونە جازبا كوزدەرگە نەگىزدەلگەن. ب.ز.ب. XV عاسىردا قىتايدا ەكى مىڭنان اسا يەروگليفتەن تۇراتىن يەروگليفتىك جازۋدىڭ دامىعان جۇيەسى بولدى، ب.ز. ءىىى عاسىرىندا ولار ون سەگىز مىڭعا جەتتى. ب.ز.ب. ءى مىڭجىلدىقتىڭ باسىنا جاتاتىن «جىرناما كىتابى» مەن «چۋ تاپسىرلەرى» ەجەلگى ادەبيەتتىڭ ەسكەرتكىشتەرى بولىپ سانالادى. وسى ەكى كىتاپتا بىزگە جەتكەن كوپتەگەن اڭىز-ەرتەگىلەردىڭ باستاۋى وسىندا جاتىر. قىتايلار ۇزاق ۋاقىت جىبەككە تابيعي بوياۋلارمەن جازدى، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا مىلتىق قارا ءدارىسى مەن قاعازدى، كومپاس پەن باسپا ءىسىن ويلاپ تاپتى. قولدانبالى ونەر دە دامىدى: قولا اينالاردى جاساۋ، نەفريت پەن سۇيەككە ويۋ سالۋ، كەراميكا ونەرى پايدا بولدى.

قىتايدىڭ ساۋلەت ونەرى قىزىقتى دا ەرەكشە. ەل ءبىرتۇتاس ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەت بولىپ تولىعىمەن بىرىككەن كەزدە (ب.ز.ب. 221-207 ج.) ۇلى جۇڭگو قورعانىن تۇرعىزۋمەن ەستە قالدى، ءبىراق جۇڭگو قورعاىن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جارتىلاي ساقتالىپ قالدى. ساۋلەت ونەرىندەگى تابىستارعا قول جەتكىزۋىنە بىردەن-بىر سەبەپ ماتەماتيكانىڭ دامۋى بولدى. ب.ز.ب. V عاسىردا قىتايلار تىكبۇرىشتى ءۇشبۇرىشتىڭ قاسيەتتەرىن ءبىلدى. ولار عىلىمعا ءبىرىنشى بوپ تەرىس ساندار ۇعىمىن ەنگىزدى، ب.ز.ب. ءىىى عاسىردا ماگنيتتى اسپاپتى، كومپوستىڭ العاشقى ءتۇرىن، سۋ ديىرمەنىن ويلاپ تاپتى، استرونوميا دامىدى. ولار جىلدى 12 ايعا، ايدى 4 اپتاعا ءبولدى. ب.ز.ب. V ع. 800 شىراققا جۇلدىزناما جاسالدى، ولار اسپان كۇمبەزىن 28 شوقجۇلدىزعا ءبولدى. ب.ز.ب. 28 جىلى ادامزات تاريحىندا قىتايلار ءبىرىنشى بوپ كۇن بەتىندەگى داقتاردى سۋرەتتەپ بەردى، استرونوم چجان حەن الەمدەگى العاشقى اينالاتىن جۇلدىز گلوبۋسىن جاسادى. مەديسينا ەداۋىر تابىسقا جەتتى. ب.ز.ب. ءىى مىڭجىلدىقتا قىتايلارعا كوپتەگەن مۋزىكالىق اسپاپتار بەلگىلى بولدى: بارابان، دابىل، سىبىزعى، مەتالدى قوڭىراۋلار، ىشەكتى اسپاپتار، شەرتپەلى اسپاپتار، ۇرمەلى اسپاپتار، بامبۋكتەن جاسالعان اسپاپتار، بالشىقتان جاسالعان اسپاپتار جانە باسقالار. ب.ز.ب. I مىڭجىلدىقتا ارنايى ساراي ماڭىندا مۋزىكالىق قىزمەت قۇرىلدى، مادەنيەتتىڭ بارلىق سالالارى مەملەكەت يەلىگىندە بولدى. دەمەك، جۇڭگو مادەنيەتى قىتايلاردىڭ دۇنيەتانىمىندا بولعاندىقتان مىڭداعان اڭىز-ەرتەگىلەر بۇگىنگە وسى مادەنيەتتىڭ نەگىزىندە ساقتالىپ وتىر.

جۇڭگو ادەبيەتىندە山海经، 淮南子، 楚辞، 列子، 吕氏، 春秋، 庄子 قاتارلى كوپتەگەن كىتاپتار ءبىزدىڭ زامانىمىزعا تولىعىمەن جەتىپ، اڭىز-ەرتىگىلەر نەگىزىندە جازىلعان. كوپتەگەن اڭىز-ەرتەگىلەر جازۋ پايدا بولماعان زاماندا جۇرت اراسىندا اۋىزشا تاراعاندىقتان بىزگە تولىق نۇسقالارى جەتكەن جوق، ءتىپتى، جازۋ پايدا بولعاننان كەيىن جازىلعان اڭىز-ەرتەگىلەردىڭ تولىق نۇسقاسى ورتەلگەن، سول سەبەپتى اڭىزدار مەن ەرتەگىلەردى زەرتتەۋ جۇمىسى وتە وزەكتى ماسەلە بولىپ تابىلادى.

اڭىزدار مەن ەرتەگىلەردى مازمۇنىنا نەگىزدەلە وتىرىپ توعىز تۇرگە بولۋگە بولادى:

1. الەمنىڭ جاراتىلىسى تۋرالى اڭىز-ەرتەگىلەر؛

2. كۇن، اي، جۇلدىزدار تۋرالى اڭىز-ەرتەگىلەر؛

3. قورشاعان ورتاعا، ۇلى كۇشكە تابىنۋ تۋرالى اڭىزدار (مىسالعا ايتساق، جەل قۇدايى، جاڭبىر قۇدايى، نايزاعاي قۇدايى، قۇرعاقشىلىق قۇدايى، وت قۇدايى قاتارلى قۇدايلارعا تابىنۋ)؛

4. سەل اپاتىنا بايلانىستى تۋىنداعان اڭىز-ەرتەگىلەر؛

5.女娲 تۋرالى ميفتەر؛

6.伏羲 تۋرالى ميفتەر؛

7. باتىرلار مەن پاتشالار تۋرالى اڭىز-ەرتەگىلەر.

مۇندا باتىرلاردىڭ ادام ايتسا نانعىسىز، كوزسىز ەرلىك ىستەرى باياندالادى. باتىرلاردىڭ قۇدىرەتتى كۇشپەن ءبىر عاجايىپ بايلانىستا ەكەندىگى جانە باتىرلاردى سول كۇش قولداپ، قۋاتتاپ وتىراتىندىعى تۋرالى ايتىلادى. سول ارقىلى باتىردىڭ جۇرتىنا پانا، حالقىنا سۇيەۋ، ەلىنە قورعان بولعان ەرلىك ىستەر جاسالادى. بۇنداي اڭىز-ەرتەگىلەر تىڭداعان جاندى تامساندىرىپ، اۋزىنىڭ سۋىن اعىزا تىڭداتاتىنداي ەرەكشە باۋرايتىن كۇشكە يە بولادى.

8. 羿 تۋرالى اڭىز-ەرتەگىلەر (العاشقى چين پاتشالىعى كەزىندەگى 《左传》،《天问》،《仁羿》سياقتى كىتاپتاردا كوپتەپ كەزدەسەدى)؛

9. 嫦娥 تۋرالى اڭىز-ەرتەگىلەر.

اڭىز كەيىپكەرى جانە تاريحي وقيعالار:

ومىردە بولعان جۇرت اراسىندا ەرەكشە دارىن-قابىلەتىمەن كوزگە تۇسكەن جانە ۇلى كۇشتىڭ قولداۋىندا جۇرەتىن تاڭعاجايىپ اڭىز كەيىپكەرلەردى ايتۋعا بولادى. ەندى ءبىرى جاساعان ءداۋىرى، ەرلىك ىستەرى جازبا تاريحتا ساقتالسا دا، حالىق اراسىندا بىرنەشە نۇسقادا تارايتىن اڭىزعا اينالعان ايتۋلى تۇلعالاردىڭ جۇرتى ۇشىن جاساعان ەرلىكتەرى مەن جاۋىزدىقتارى قاتار ءوربيتىن تاريحي كەيىپكەرلەردى اتاۋعا بولادى.

Aڭىزداردىڭ ەرەكشەلىگى:

1. قيال-عاجايىپ ءتۇسى باسىم، مازمۇنى سان الۋان ءتۇرلى، ادامدى وزىنە باۋراۋ قۋاتى كۇشتى، رومانتيكالىق ستيلگە يە، باس كەيىپكەرلەرى حالىقشىل، جۇرتىنا ادال ادام بولادى؛

2. جۇڭگو كلاسسيكالىق اڭىزدارى تۇلعالاردىڭ قورشاعان ورتانى باعىندىرۋ جانە ونىڭ سىرىن اشۋ ەرلىكتەرى نەگىزىندە جازىلعان.

3. اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ جۇرتقا تەز تارايتىندىعى جانە سول ءداۋىردىڭ يدەولوگياسىنا اينالاتىندىعى، سونىمەن قاتار ونىڭ جەرگىلىكتى، ۇلتتىق ءتۇس الاتىندىعى؛

4. اڭىزداردىڭ باي مازمۇندىلىعى جانە ادەبي ءتۇس الاتىندىعى؛

5. اڭىزداردىڭ سول ۇلت، سول حالىقتىڭ مادەنيەتىنىڭ كورسەتكىشى بولاتىندىعى. وندا سول ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمى، مادەنيەتى، ءسات-داستۇرى، ءدىنى، ءدىلى ت.ب. دا ەرەكشەلىكتەرىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى.

ءبىز حالىق اراسىنا تاراعان اڭىز ەرتەگىلەردى ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ۇلكەن 5 تۇرگە بولەمىز:

1. قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەر مەن بالالار ەرتەگىسى. بۇل ەرتەگىلەر ادام قيالىنان، ارمان-تىلەگىنەن تۋعان، سوندىقتان دا رومانتيكالىق ءتۇسى باسىم بولىپ كەلەدى. ونداعى باس كەيىپكەر قاراپايىم حالىق ورتاسىنان شىققان ادام بولادى. وندا اقىل-ويعا كەلمەيتىن ىستەردى جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى باياندالادى. مۇنداعى كەيىپكەر وبرازى، ءىستىڭ بارىسى، جازۋ ءتىلى ءار جەردە ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى.《毛衣女》، 《叶限》،《吴堪》سياقتى ەرتەگى-اڭىزدار — ەرتە زاماننىڭ ەڭ اتاقتى تۋىندىلارى؛

2. حايۋاناتتار جايلى اڭىز-ەرتەگىلەر. ولاردىڭ باس كەيىپكەرى ادام سياقتى سويلەيدى جانە ادامعا كومەكتەسەدى نە ادامعا قارسى بولادى؛

3. تۇرمىستىق ەرتەگىلەر. مۇندا جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ بىر-بىرىمەن قاقتىعىسى سۋرەتتەلىپ، اقىر اياعىندا جاقسىلىق جەڭەدى. باس كەيىپكەر قاراپايىم، اقكوڭىل ادام بولادى؛

4. مىسال ەرتەگىلەر. بۇل حالىق اراسىندا كەڭىنەن تاراعان ەرتەگىلەر. العاشقى چين پاتىشالىعى زامانىندا《揠苗助长》،《守株待兔》،《刻舟求剑》 سياقتى اڭىزدار باس كەيىپكەردى كەلەمەجدەۋ ارقىلى وقىرماندى تەرەڭ ويعا سالادى؛

5. كۇلدىرگى اڭىز-ەرتەگىلەر. ولار قىسقا قۇرىلىمدى، الايدا ايتار ويى تەرەڭدە جاتادى. جالپى، جۇڭگو اڭىز-ەرتەگىلەرى — جۇرت اراسىندا كەڭىنەن تاراعان تاريحي اڭىزدار، تاريحي وقيعا مەن تاريحي تۇلعالارعا يە، ايگىلى ادامداردى ارقاۋ ەتە قۇرىلعان اڭىز-ەرتەگىلەر جۇڭگو ادەبيەتىندە كوپتەپ كەزدەسەدى.

ەرتەگىلەردىڭ بارلىعى «ەرتە، ەرتە، ەرتەدە»، «باياعى وتكەن زاماندا»، «سوناۋ ءبىر اتام زاماندا» دەپ باستالادى. وسىنىڭ وزىندە ۇلكەن ءمان جاتىر. ەرتەگى ناقتى ۋاقىت بىلدىرمەيدى. سەبەبى: ءومىردىڭ قاشان باستالعانى، ودان بەرى قانشا ۋاقىت وتكەنى بەلگىسىز. سوندىقتان ەرتەگىدە بايان ەتىلگەن ۋاقىت سوزىلمالى، ەرتەگىنىڭ ماڭىزى بۇرىن دا بولدى، قازىردە بار جانە بولاشاقتا دا بولادى. وسىدان ەرتەگىنىڭ ۋاقىتقا باعىنبايتىنىن بىلە الامىز.

ءبىز ەرتەگىگە «ويدان شىعارىلعان، قيال-عاجايىپ وقيعالارعا تولى اۋىز ادەبيەت تۋىندىسى» دەپ انىقتاما بەرىپ ءجۇرمىز.

ەرتەگى — كەزدەيسوق ويدان شىعارىلعان ارزان دۇنيە ەمەس، كەرىسىنشە، قۇرىلىمى جاعىنان العاندا حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەڭ قاراپايىم، ال رۋحاني قۇندىلىعى جاعىنان باعا جەتپەس اسا قىمبات كوركەم تۋىندىسى بولىپ تابىلادى. ەرتەگىنىڭ تاربيەلىك ءمانى زور. ەرتەگىدە كوزىمىز كورە المايتىن، قۇلاعىمىز ەستي المايتىن، تەك اقىلمەن اجىراتىلىپ، جۇرەكپەن تۇيسىنە الاتىن، ماتەريالدىق الەممەن بىرگە شەگى جوق رۋحاني الەم بولمىسىنىڭ ءبىرتۇتاس تۇسىنىكتى كورىنىسى بايان ەتىلەدى. نەگىزىندە ەرتەگىلەردى، پايدا بولۋ كەزەڭى مەن ءمان-ماڭىزىنا قاراي ەكى تۇرگە توپتاستىرۋ قاجەت سەكىلدى.

ەرتەگىلەر جەلىسى دە وسىنداي ايقىن ماقساتقا نەگىزدەلگەن: باستالۋى مەن دامۋ بارىسى. وندا ادامنىڭ الدىندا كەزدەسەتىن كەدەرگىلەر مەن توسقاۋىلدار باياندالادى، ولاردان وتكەندە ادام رۋحاني ءوسىپ، اياعىندا مۇراتىنا جەتەتىندىگى تۋرالى ايتىلادى. «اسپان مەن جەر» اراسىنداعى تىرەكتىڭ بار سىر-سيپاتىن ءتۇسىنىپ بولدىق دەۋگە ءالى ەرتە. تىرشىلىكتىڭ ءتۇپ باستاۋى قايدا؟ ول قالاي شالقار ارناعا اينالدى؟ باستاۋى بار قۇبىلىستىڭ اقىرى دا بولار ما؟ ەندەشە، مۇنشاما جۇيەلى دۇنيەگە وسىنشا سىندارلى سيپات دارىتىپ وتىرعان كۇش قانداي؟ بارلىعىنا تىڭعىلىقتى جاۋاپ تاۋىپ بولعان جوقپىز. الايدا، سول باستاۋ جاراسىم مەن زاڭدىلىقتى جەر ءۇستى ساقشىلارى جوق، ءتىپتى، بولماعان دەپ ويلاۋ اقىلعا سىيماس اقىماقتىق بولار ەدى. الماتىداعى ءوز اتىمەن اتالاتىن داڭعىلدىڭ بويىندا جاتقان رايىمبەك بابامىزدىڭ جوڭعارلارمەن سوعىستا ىلە وزەنىنىڭ سۋىن نايزا سالىپ قاق ءبولىپ، اسكەرىن امان ساقتاپ قالۋى مەن سۋسىز جەردەن نايزا شانشىپ سۋ شىعارۋى. بۇل مۇعجيزانى وسىدان ءۇش مىڭ جىل بۇرىن مۇسا پايعامبار جاساعان ەدى. ول قۇراندا ايتىلعان. ال ەندى وسى مۇعجيزانى جاپوننىڭ ەكى عالىمى (توكيو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى م.يۆاساكامەن س.ۋەنو) زەرتحانالىق جاعدايدا جاساپ، ونى «مويسەي ەففەكتى» دەپ اتادى. كولدەنەڭ تۇرعان شىنى تۇتىكشە ىشىنە جارتىلاي سۋ قۇيىپ، ءدال ورتاسىنان قيىپ وتەتىن ماگنيت ءورىسىنىڭ قۋاتىن جەردىڭ ماگنيت ورىسىنەن 500 مىڭ ەسە ارتتىرعاندا سۋ تۇتىكشەنىڭ ەكى جاعىنا قاراي ىعىسقان، ياعني مۇسا پايعامبار مەن رايىمبەك بابامىز جاساعان مۇعجيزانىڭ حاق ەكەندىگى عىلىمي تۇردە دالەلدەندى. سوندىقتان اڭىز-ەرتەگىلەرگىلەردى تولىعىمەن قيال دەپ ساناي المايمىز.

---