"قىز جىبەك" اڭگىمەسىنىڭ ءمانىسى
قازاقتاعى ەل پوەماسىنىڭ ەكىنشى ءبىر مىسالى – "قىز جىبەك". جالپى پوەما اتتى اڭگىمەلى ولەڭدەر، ەلدىڭ ارناۋلى سالتىن، ادەت زاڭىن، دۇنيەگە كوز قاراسىن، ۇعىمىن بىلدىرەتىن اڭگىمەلەر دەسەك، "قىز جىبەك" تە سونداي ەل تىرشىلىگىنىڭ كولەمدى ايناسى بولعاندىقتان، كوڭىلدەگىدەي جاقسى پوەما دەپ سانالادى.
ءبىز "قوزى كورپەشتى" قاراستىرعان ۋاقىتتا، ول پوەما قازاقتاعى كوشپەلى سالتتى بىلدىرەدى، سونداي سالت، سونداي ادەت زاڭىنىڭ ورتاسىندا تۋىپ-وسكەن ادامنىڭ دۇنيەگە كوزقاراسى قانداي، ماحاببات سەزىمىن باعالاۋ، باقىت، جاقسىلىقتى ايىرۋ قانداي، سوندايلارىن كورسەتەدى دەگەنبىز. "قوزى كورپەش" كوشپەلى سالت پەن رۋ جىگىنە بولىنگەن ەسكى ءومىردىڭ سۇلۋ تابىسى دەپ باعا بەرگەنبىز. قازىرگى "قىز جىبەك" تە سوندايلىق ەل سالتى، ەل ەسكىلىگىنىڭ ءبىر تابىسى. "قىز جىبەك" اڭگىمەسىندە قازاق سياقتى ەلدىڭ بۇرىنعى ايەلگە بەرگەن باعاسى بىلىنەدى. سونداعى ايەل تۋراسىنداعى ادەت-زاڭ سول زامان ەركەگى مەن ۇرعاشىسىنا قانداي ۇعىم بەرگەن؟ رۋ جىگىنە بولىنگەن تىرشىلىكتىڭ كەزىندە رۋ مۇلكى دەپ سانالاتىن ايەل ماحابباتقا قالاي قاراعان؟ ءوز ءومىرىنىڭ ماعىناسىن نە دەپ تۇسىنگەن؟ سونىڭ ومىردەن كۇتەرلىك قىزىق ساۋلەسى، ءۇمىت تىلەگى قانداي كۇيدە بولىپ قالىپتانعان؟ "قىز جىبەك" اڭگىمەسى وسى جايلارعا جاۋاپ بەرگەندەي بولادى. ەسكى زاماننىڭ ايەلى ەسكى زاڭنىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە بۇگىنگىدەن بولەك، ەرەكشە كوزبەن قاراسا، سول زاماننىڭ ەركەگى، سول زاماننىڭ بارلىق قاۋىمىنىڭ دا كوز قاراسى سول بولعان. "قىز جىبەك" اڭگىمەسى جالعىز عانا ايەل ەمەس، بارلىق ەلدىڭ دۇنيەنى ءتۇسىنۋى مەن ۇعىنۋىن تۇتاس كورسەتەدى. "قىز جىبەك" اڭگىمەسىندە ەرتە ءبىر زامانداعى قازاق جاستارىنىڭ تىرشىلىگى، قازاق جاسىنىڭ جاقسى دەپ باعا بەرەرلىك ءبىر قىزىقتى ءومىرى بايان ەتىلەدى. سول اڭگىمەنىڭ ورتا جەرىندە تۇراتىن ادامدار: جار تاڭداۋمەن وسكەن، جوپشەڭدى جىگىتتى مەنسىنبەي، تاكاپپار بولىپ جۇرگەن سۇلۋ قىز جىبەك.
ەكىنشى ادام سول قىزدى الىس ەلدەن ىزدەپ كەلىپ، سۇلۋلىق، ەستىلىگىمەن جەڭىپ الاتىن تولەگەن.
اڭگىمەنىڭ ىشىندەگى سۋرەتتەلگەن قىز بەن جىگىتتى الساق، بۇل ەكەۋى دە ءوز زامانىنىڭ بەل بالاسى. سول وڭىردە ءوسىپ، سول كوشپەلى سالت پەن رۋ جىگىنە بولىنگەن ەلدىڭ زاڭىن، زاڭ ۇعىمىن ۇعىم قىلىپ تۇتىنعان ادامدار.
وسى جاعىنان قاراعاندا، تولەگەن ءوز زامانىنداعى قازاق ورتاسىنداعى سەرى مىرزا، ەركە بۇلان بولىپ وسكەن جىگىتتىڭ ۇلگىسى. بۇرىنعى قازاقتىڭ تۇسىنۋىنشە قاتىن الاتىن شاق – ءاربىر جىگىتتىڭ جىگىتتىك ەرلىك ونەرىن سىنايتىن كەز بولادى. باياعى زامانداعى ەسكىنىڭ ايتقان: "قاتىندى نە ەل شاۋىپ، ەگەر قىلىپ جاتتان الارسىڭ، نە اعاڭدى ءولتىرىپ، جەڭگەندى الارسىڭ" دەگەن سياقتى ءسوزى بەرگى زامانعا شەيىن قازاق جىگىتىنە سىن ەسەبىندە ايتىلعان ءبىر ءسوز بولعان. باياعى ەسكى زاماننىڭ باتىر اتىن العان جىگىت، قاتىندى بۇرىنعىنىڭ باتىرلىق ۇستىنە قيىن-قىستاۋ ساپاردا تاباتىن بولسا، ودان بەرگى زاماننىڭ جاس جىگىتى سول قاتىن الاتىن شاققا جەتكەندە ءبىر كەدەرگى، ءبىر بەينەت سياقتى، قاۋىپ-قاتەر سياقتى قيىن، وتكەلى تار، كەشۋى كوپ جەرلەردەن ءوتىپ بارىپ الۋعا كەرەك بولعان. بۇنداي حال ءبىر ءوڭىردىڭ سەرىسى، مىرزاسى، جاقسى جىگىت بولعان جاستارعا اسىرەسە مىندەت سياقتانعان.
تولەگەن ەلدەن اسقان اتاقتى بازاربايدىڭ بالاسى. ەرجەتكەنشە قىز ايتتىرماي، اكەسى دە ءوز تاڭداۋىمەن السىن دەپ كەلگەن، سوندىقتان، ول ەرجەتكەن سوڭ كۇندەگى اماندىق، تىنىشتىقتىڭ ءبارىن ءبىر كۇندە ارتىنا تاستاپ، ءتىپتى الىس جولدا، ءتىپتى قيىن قيادا تۇرعان قىز جىبەكتەي سۇلۋدى ىزدەگى شىعادى. البىرتتىق، جاستىق شاققا، سەزىم بيلەگەن قيالشىل شاققا جاسىرىنعا، كومەسكىگە ىنتىق بولاتىن مەزگىلگە تولەگەننىڭ قىز جىبەكتى ىزدەپ شىعۋى ابدەن سيادى.
مۇنىڭ ءجۇرىسى وزىنشە باتىرلىق جۇرىسىندەي، تاۋەكەل ءجۇرىس. بەينەت پەن قاتەرگە جاقسى جارى ءۇشىن ادەيى بەلىن بۋىپ شىققان ءجۇرىس. ماحاببات قانداي شارتتىڭ اراسىندا شىن ماحاببات بولىپ، قانداي كۇيلەردىڭ ورتاسىندا تۋىپ-وسەتىنىن ابدەن ۇعىنا بىلگەن ەل قيالى ەكى جاستىڭ سەزىم كۇيىن كۇشەيتىپ، ماحابباتىن جاراستىرىپ، قىزۋىن ۇلعايتۋ ءۇشىن ادەيى وسىنداي جايلاردان باستايدى. ەندى تولەگەن ىزدەپ شىققان، ىنتىق بولعان قىز جىبەكتەي سۇلۋى كىم؟ ول قاي الۋان ادام؟ سوعان كەلەيىك. قىز جىبەك تە، تولەگەن سياقتى ءوز زامانىنىڭ بارلىق جاس ايەلىنىڭ سۇلۋ ۇلگىسى، تۇتاس سۇلۋ جىرى سياقتى سەزىمدى جاس قىز جىبەك پىشىنىندە، قازاقتىڭ ەرتەگىدە جىرلايتىن ءسان-سالتاناتى، قىزىق-راقات ورتاسىندا وسەتىن ەرەك سۇلۋىنىڭ مىنەزى، سالتى ءبىر كورىنسە، بۇدان سوڭ، اسىرەسە، ايقىن كورىنەتىن سول زامانداعى نىق ورناعان امەڭگەرلىك، جەسىرلىك زاڭى.
قىز جىبەكتىڭ تولەگەندى ءسۇيۋى انىق. سىرتقى اڭگىمەلەۋ رەتىندە، بۇنىڭ تاعدىرى باياننان بولەك بولسا دا، مۇنداعى ماحاببات سول بايان ماحابباتىنىڭ دارەجەسىنە جەتەرلىك، وزىنشە ءبىر زاڭدارعا بويسۇنعان ماحاببات.
بۇنىڭ بويسۇنعان ەرەكشە زاڭى، قازاق ەلىنىڭ جەسىرلىك سالتى دەدىك. تولەگەندى وزگە كوپ قۇمار جىگىتتىڭ ىشىنەن تاڭداپ العاندا قىز جىبەك جالعىز جۇرگەندىگىنە قاراماي، وكىنىشسىز، قالتقىسىز سۇيەدى. سونى شىن كوڭىلىمەن سۇيۋمەن، ساعىنۋمەن جۇرگەن ۋاقىتتا تولەگەن ولەدى. وسى وقيعادان سوڭ قىز جىبەك جۇرەگىندە ماحابباتتىڭ ەكىنشى ءبىر ءتۇرى شىعادى.
بۇل ءتۇرى بۇگىنگى ماحاببات جايىن سۇرايتىن ادامداردىڭ ۇعىنۋىنشا، بۇگىنگى ونەرلى ەۆروپا ۇعىنۋىنشا جات تۇر. مۇنداي ماحاببات بولمايتىن دا سياقتانادى. ءبىراق قازاقتىڭ سول زامانداعى تۇرمىس زاڭىن، سالتىن ەسكە الساق، سول زاڭ مەن سالتقا انىق بويسۇنىپ وسكەن ادامداردىڭ كوزىمەن قاراساق، بۇ دا ماحاببات ەكەنى داۋسىز. بۇل "قىز جىبەكتەگى" ماحابباتتىڭ ەكىنشى ساتىسى. قازاق ماحابباتىنىڭ وزگەدەن ەرەكشە ءبىر الۋانى، ەرەكشە ءتۇرى.
قىز جىبەك باسىندا تولەگەندى سۇيگەندە ونىڭ ءبىر باسىن عانا ءسۇيىپ قويعان جوق. ول ماحابباتتىڭ كەلەشەك قىزىقتى كۇنىن سول تولەگەن شىققان رۋدىڭ، سول شىققان اۋىلدىڭ، ايماقتىڭ ىشىندە بولادى دەپ ەسەپتەگەن. قازاقتىڭ سالتى بويىنشا، ءوزىن تولەگەن رۋىنىڭ مۇلكى دەپ ەسەپتەگى وسكەن. بۇنىڭ كەلەشەكتەگى كۇنى تولەگەننىڭ اۋدانىمەن، اۋىلىمەن بايلانىسقان ماحابباتى اۋداندى، كولەمدى ماحاببات. بۇگىنگى عانا ءبىر-اق جاندى ءسۇيىپ، سونىمەن توقتاپ، تويىپ قالعان ماحاببات ەمەس، كەلەشەكتەگى كەلىن بولعان، جەڭگە، بايبىشە بولعان زاماننىڭ بارلىعىن بىردەي ءسۇيىپ، سول كۇندى ىشتەگى ماحابباتتان باسقا، سول رۋعا ءتيىستى بولعان نامىسپەن سۇيگەن، سوندىقتان تولەگەن ولگەن كۇندە، ول سانسىزبايدى تولەگەندى جوقتاعانداي جوقتايدى.
سانسىزباي كەلگەندە بۇرىنعى جوقتاعانى ءتىرىلىپ كەلگەندەي كورەدى. ارتىندا باسى بوس، جەتىپ وتىرعان قاينىسى بولعان سوڭ، ءوز جارى ولمەگەندەي بولادى. قايىنى ءوز كۇيەۋىمەن ءبىر اتا، ءبىر انادان تۋعان سوڭ، تولەگەننىڭ جارتى دەنەسى سياقتانادى. ءتىرىلىپ كەلگەن ارۋاعى، سۋرەتى سياقتى بولادى.
سوندىقتان وعان بۇرىنعىداي قۇمار كوڭىلمەن قوسىلىپ، جاراستىقتى تىرشىلىك ەتپەك بولادى. بۇل باقىتسىز بولار ەدى، سانسىزباي جوق بولسا، تولەگەننىڭ ارتىندا سانسىزباي بولعاندىقتان، جەسىر قالعان قالىڭدىق باقىتسىز ەمەس. سانسىزبايدىڭ باسىنا قاتەر تايانعان كۇندە موينىنا شىلبىر سالىپ، ولمەككە دايىن بولىپ وتىرعان – قىز جىبەكتەگى ماحاببات شىن ماحاببات ەكەنىن جانە سول ماحاببات ءبىر اتانىڭ بالاسىنا تۇگەل ارنالعان تولىق ماحاببات ەكەنىن بىلدىرەدى. بۇل اڭگىمە وزگەگە وتە جات بولسا دا، قازاق قۇلاعىنا بۇل كۇنگە شەيىن جات ەمەس. قازاق كوزىنە شىن ماحاببات سياقتى كورىنۋىندە ءشۇبا جوق. ول ادامداردىڭ مىنەزى مەن ءىسى، قيالى مەن سەزىمى قالىڭ ەلدىڭ كوپشىلىگىنە ۇعىنىمسىز جات نارسە بولسا، سول ۋاقىتتا اڭگىمەلەۋشى اداسقان بولادى. ونداي ەل ۇعىمىنا جات كەلەتىن اڭگىمە جايىلىپ، تارامايدى. جوعالىپ تا كەتەدى.
"قىز جىبەك" اڭگىمەسى، قازاق ەلىنىڭ ءوز رۋحى، ءوز قانىنان شىققانىنا وسى كۇنگە شەيىن ەلدىڭ ءوزى كۋا. وسى كۇنگە شەيىن ءبىر قازاققا قىز جىبەكتىڭ سانسىزبايدى ءسۇيىپ، سوعان ءتيۋى ورەسكەل كورىنگەن ەمەس. ولاي بولسا، بۇل اڭگىمە قازاق ەلىنىڭ وزگەدەن بولەك تابيعاتىمەن، وزگەدەن بولەك ۇعىمىنان تۋعاندىعىنا داۋ جوق. سوندىقتان مۇنى دا بايانداي، قازاق تىرشىلىگى تۋعىزعان ماحاببات جىرىنىڭ ءبىرى دەيمىز.
قىز جىبەك اڭگىمەسىنىڭ نەگىزى ەسكى زامانداعى ەل ادەبيەتىنىڭ ەرتەگى سياقتى قارا اڭگىمەسىنەن الىنعان. بەرى كەلگەندە، ولەڭ ولشەۋىنە سالىپ، سۋرەتتى اڭگىمەگە اينالدىرىپ، پوەما قىلىپ شىعارعان – جۇسىپبەك قوجا23. بۇل كۇندە قولىمىزدا ەسكى "قىز جىبەك" اڭگىمەسى جوق. سوندىقتان العاشقى تۇلعاسى قانداي ەدى، وعان وڭدەۋشى جۇسىپبەك قانشا جاڭالىق قوستى، قانشا وزگەرتتى، ول تۋرالى ءبىز ەش دولبار جاساي المايمىز. ءبىراق بۇل كۇنگى قولدا وتىرعانىن سىناعاندا بايقالاتىن نارسە: "قىز جىبەك" ەل ادەبيەتىنىڭ ىشىندە جازبانىڭ رومانى سياقتى كورىنەدى. بۇدان بۇرىن ءبىز قاراستىرعان ەل اڭگىمەسىنىڭ قاي-قايسى بولسا دا، بۇرىنعى زاماندا بولىپ وتكەن ءبىر ادامنىڭ ءومىرى مەن ءىسىن الىپ، سونى ۇلعايتىپ، اڭگىمە قىلىپ، سونى قيالدايتىن، مىسالعا باياعىنىڭ باتىرلارىن الساق، سولار دا ويدان شىعارعان، قيال تۋعىزعان ادام ەمەس. ءدال اڭگىمەدە جىر قىلعان ەرلىك سياقتى قاسيەتتەرى تۇگەل بولماسا دا، سوعان ۇقساعان ءىس پەن مىنەزدەرى بولعان. سونى ەل قيالى كوتەرىپ، تۇرلەپ جىر قىلىپ اكەتكەن.
وسى رەتپەن "قىز جىبەك" اڭگىمەسىن الىپ، بولعان وقيعادان شىققان با، جوق قيال تۋعىزعان اڭگىمە مە دەپ قاراستىرساق، بۇل وزگە اڭگىمەلەردەن باسقاراق كورىنەدى. "قىز جىبەك" بۇرىنعى باتىرلار اڭگىمەسى سياقتى جورتۋىلشى، جورىقشىل ەردىڭ اڭگىمەسى. بۇل تاريحي داۋىرگە دە كەلمەيدى. "قوزى كورپەش – بايان" سياقتى اڭگىمەدەن دە بۇنىڭ باسقاراق جەرلەرى بار. "قوزى كورپەش" كوپ ەلگە جايىنعاندا انىق بولعان اڭگىمە بولىپ جايىلعان. بۇگىنگى جەتىسۋداعى بەيىتى ەرتەدە قوزى كورپەش دەگەن ادامداردىڭ بولعانىنا كۋالىك ايتىپ تۇر. بۇرىنعى ەل ورتاسىنا جايىلعان قارا اڭگىمەنىڭ كوبى ەرتەگى بولسا، قىز جىبەك وعان دا ۇقسامايدى. ولاي بولسا، بۇل اڭگىمە وزگە ەسكىلىكتىڭ بارىنەن بولەك.
ەسكى ءسوزدىڭ ىشىندە رومان ۇلگىسىمەن شىققان، باسقا جۇرت اڭگىمەلەرىنە ۇقساعان ءبىر ءتۇر بولادى. ءتۇر ۇقساستىعىنا قاراعاندا قاي ەلدىڭ قانداي اڭگىمەلەرىنە كەلەدى؟ مەنىڭشە، قىز جىبەك اراب، پارسىنىڭ عاشىقتار اڭگىمەسىنە ۇقسايدى. قازاقتىڭ ولەڭىندە: "بىرەۋى جەتى عاشىق سەيپۇلمالىك، كىتاپتان عاشىقتىعىن كوردىم انىق" دەپ ايتاتىن سەيپۇلمالىك اڭگىمەسى قىز جىبەك اڭگىمەسىنە ازىراق جۇعىن بەرگەن سياقتى. شىنىندا تولەگەننىڭ قىز جىبەك دەگەن سۇلۋ قىز بار دەپ اتاعىن ەستىپ، عاشىق بولىپ، بەلگىسىز الىس جولعا قۇمارتىپ ىزدەپ شىعۋى، سەيپۇلمالىكتىڭ بادىعۇلجامال دەگەن پەرى قىزىنىڭ سۋرەتىن كورىپ، عاشىق بولىپ، ىزدەپ شىعۋىنا از دا بولسا ۇقساعانداي بولادى. ءبىراق بۇل ۇقساستىق بويىنشا بار اڭگىمەسى "سەيپۇلمالىكشە" كەلەدى دەمەيمىز. بۇل ءسوز ازىراق ۇقساستىق جايىن عانا ايتقان مولشەر ءسوز.
انىعىندا، قىز جىبەكتىڭ باسى كۇنشىعىس ەرتەگىلەرىنشە باستالسا دا، قازاق ومىرىنە وتە جۋىق، قازاق ىشىندە وسىنداي وقيعا، وسىنداي مىنەز بەن ءىستى تۋعىزاتىن شارتتىڭ ءبارى جوعارىدا ايتقانداي انىق بولعان. سوڭعى زامانعا شەيىن جىگىتتىڭ قىز قاراپ، قىز تانداپ شىعۋى بولىپ تا كەلەدى. "قىز جىبەك" وزگە جۇرتتىڭ اڭگىمەسىنە رومانشا، ەرتەكشە باستالعاندىعىمەن ۇقسايدى. ءبىراق تاعى دا ايتامىز، سولاي باستالۋى قازاقتىڭ ءوز تۇرمىسىنان دا تۋىپ كەتۋى مۇمكىن.
وسىمەن بوتەن جۇرتتىڭ ادەبيەتىنەن كەلگەن اسەر بولسا، ول – باستالۋىندا عانا. ودان كەيىن اڭگىمەنىڭ قۇرىلىسى، ۇلعايىپ ءوسۋى، بارلىق ادامى، ادامداردىڭ مىنەزى، ءىسى، بارلىعى دا تۇگەلىمەن ناعىز قازاقتىڭ وزىنىكى. وزگە جۇرتتان كەلگەن ازىراق مادەني جۇگىن بولسا، و دا جات ءتارىزدى ەمەس، قازاق سالتىنا تابيعي وقيعا سياقتى كورىنەدى.
اڭگىمە ىشىندەگى قىز، بەكەجان، قارشىعا، سانسىزبايلار، بارلىعى دا باستا ايتقانداي، قازاق ەلىنىڭ، قازاق سالتى مەن قالپىنىڭ بەل بالاسى.
You Might Also Like
-
قۇرت اۋرۋى ادام اعزاسىنا تۋبەركۋلەز تاياقشالارىنىڭ ەنۋىنەن پايدا بولاتىن ينفەكسيالىق جۇقپالى اۋرۋ ەكەندىگى ەكىنىڭ بىرىنە ءمالىم. تۋبەركۋلەزگە تىنىس اعزالارى ءجيى شالدىعادى. سونىمەن قاتار بۇل دەرتكە سي...
