InfoHub Logo

"قامبار" جىرىنىڭ قىسقاشا مازمۇنى

قازاق ەلىنىڭ ەسكى تاريحىنان، حالىق مۇراسىنان قالعان ۇلكەن جىردىڭ ءبىرى — "قارا قاسقا اتتى قامبار" جىرى. مۇنىڭ ءمان-جايىن تەكسەرۋدەن بۇرىن اۋەلى قىسقاشا تۇردە اڭگىمە مازمۇنىن ايتىپ وتەيىك.

بۇرىنعى وتكەن زاماندا ون ەكى باۋلى وزبەكتە ءازىمباي دەگەن باي بولادى. مۇنىڭ التى ۇلى، ءبىر سۇلۋ قىزى بولادى.
...قىز نازىم شىقتى بۇراڭداپ،
ون سەگىز تولعان جاسىنا،
كامشات بورىك كەلىسىپ،
بريلليانت قويدى باسىنا.
قارا مەن تورە قايعىردى:
بولسا دەپ بىزبەن اشىنا.

سول نازىم قىز كۇيەۋ تاڭدايدى. ءازىمباي باي: "قىزىمدى تاڭداعان ادامىنا قوسامىن، دامەلى ادام جيىلسىن"، — دەپ، جار شاشتى.
ايتىلعان كۇنى قالىڭ ەل جيىلىپ، كورۋگە كەلىستى. قىزعا ەشقايسىسى جاقپادى. نازىم قىزدىڭ كوڭىلىنە العان جىگىتى قامبار ەدى — ول كەلمەدى.
قامبار "الپىس ءۇيلى ارعىن، توقسان ءۇيلى توبىر" دەيتىن كەدەي رۋ ىشىندەگى ءالىمباي دەگەننىڭ بالاسى ەدى. بۇل قارا قاسقا اتتى قامبار اتانعان — ءارى باتىر، ءارى اڭشى، مەرگەن ەدى. قامبار قارا قاسقا اتىنىڭ ۇستىندە كۇنىن كەشىرىپ، جاڭاعى اش-ارىق تۋىسقاندارىن اڭمەن اسىرايتىن. نازىم قامبارعا سىرتىنان قۇمار ەدى. ءبىراق، مۇنى ەلەمەگەندەي بولادى، كەلمەيدى. قىز قاپالانىپ جۇرەدى. قامبار اڭدا ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى جولبارىس سوعىپ الىپ قايتتى. تاعى ءبىر كۇنى سۇڭقارىن الىپ، قول جاعالاپ كەلە جاتىپ، ءازىمباي بايدىڭ اۋىلىنىڭ ۇستىنە تۋرا كەلدى. ءبىراق، اۋىلىنا تۇسپەي:

قىرىنداپ ءوتىپ بارادى،
سۇڭقارىن تۇتىپ بەتىنە.
جاعالاي قۇلىن بايلاعان،
تەڭىزدىڭ بويىن جايلاعان
قىز نازىمنىڭ اۋىلىنىڭ
ۇستىنە ءتۇستى كوزدەرى.
مۇنى كورىپ قامباردىڭ
جوقشىلىق كىردى ەسىنە:
"قىمىز بار دەپ، اق ءۇيدىڭ
تۇسەمىن بارىپ نەسىنە؟"
قىرىنداپ ءوتىپ بارادى،
سۇڭقارىن تۇتىپ بەتىنە.
قارا قاسقا تۇلپارى
جەردىڭ تارتىپ تانابىن،
الشاڭداپ باسىپ، اسىقپاي
اۋىلدىڭ شىقتى شەتىنە...
باتىر اۋىلعا تۇسپەي، ءوتىپ بارا جاتقاندا نازىم ۇيدەن شىعىپ، قاراپ تۇر ەدى.

ەندى ايلامەن توقتاتپاق بولىپ، جەڭگەلەرىن جيىپ، دەرەۋ ءجىپ ءيىرتىپ، ورمەك قۇرعىزدى. ورمەكتىڭ ءبىر جاق شەتىن كولگە جەتكىزىپ، ەكىنشى جاعىن ۇيگە تىرەي قۇرعىزىپ، قامباردىڭ قايتار جولىنا جىبەك ورمەك بوگەۋىل سالدى. تەگەشكە قىمىز قۇيعىزىپ، توسىپ وتىردى.
قامبار ۇيرەك، قازدى قارا قاسقا اتقا تەڭدەپ، كول جاعالاپ قايتىپ كەلە جاتىپ، جولىندا كولدەنەڭ قۇرىلعان ورمەكتى كوردى.

...كورىنەدى نازىمنىڭ الدىنا ورمەك قۇرعانى، قامبار ايتتى وزىنە: "وسىعان كوڭىلىم ءبولىنىپ، ۇمىتىپ كەتسەم جۇرتىمدى، قۇدايدىڭ، — دەدى، — ۇرعانى!" ءمالىم بولدى باتىرعا، ونەر ىستەپ نازىم قىز قىزدىرماق ءۇشىن تۇرعانى...

قامبار قىزعا قاراماي، ورمەكتەن قارا قاسقا اتتى قارعىتىپ وتە شىعادى. نازىم كۇيىنگەندىكتەن، ءوز ورمەگىن ءوزى قىلىشپەن تۋراپ تاستايدى دا، قامبارعا داۋىستايدى. باتىر اتىنىڭ موينىن بۇرىپ قاراعاندا، نازىم قىز:

قايرىلماي قايدا باراسىڭ؟ حان سۇيەكتى قامبار-اۋ! قاباعى قاتىپ شارشاپتى، قارا قاسقا اتتىڭ موينىندا وكپە، باۋىر، جال بار-اۋ! ارىزىما قۇلاق سال، اقىلىڭ بولسا اڭعار-اۋ! شولدەسەڭ سۋسىن ىشسەيشى، ءبىزدىڭ ۇيگە تۇسسەيشى، قاينات ۇلى شاي بار-اۋ! سارى اياقتا بال بار-اۋ! جاتىپ، تۇرىپ كەتۋگە كۇتكەندەي بىزدە جاي بار-اۋ! — دەيدى. بۇعان قامبار:
...اش بورىدەي جالاقتاپ،
قينادى جوقتىق جانىمدى.
ۇيادان جالعىز بالامىن،
قۇس ەتىن بەرىپ باعامىن
ۇيدەگى ەكى كارىمدى.
وعان دا نازار سالامىن،
قاباتىما الامىن
الپىس ءۇيلى ارعىندى.
سەنىمەنەن ويناسام،
اينالار ءىسىم قيىنعا،
ايىپقا مەنى بۇيىرما،
ايتامىن، نازىم، زارىمدى... — دەيدى.

نازىم قامبارعا قۇمارلىق سىرىن ايتادى. "تالاي بايدىڭ بالاسى بار. ەشقايسىسىن ساعان تەڭ كورمەيمىن. سەن جۇرتقا تۇلعا بولعان، وزگەشە تۋعان جانسىڭ. سول سەبەپتى سەنى قالادىم. اۋىلىما قون!" - دەيدى. قامبار: "سەن شالقىعان بايدىڭ قىزىسىڭ. مەن كەدەيمىن، تەڭىڭ ەمەسپىن.
...ىزدەگەنىڭ اسىلىق.
مەن ەمەس تاڭداپ تيەرىڭ.
ىڭىرسىتىپ بايلاعان،
كوشكەندە توپتاپ ايداعان،
ماستىعى شىعار بيەنىڭ، — دەيدى.

ەكەۋى ءسۇيتىپ سويلەسىپ تۇرعاندا، نازىمنىڭ ءبىر اعاسى بۇلاردى كورەدى. جالعىز اتتى كەدەيدىڭ نازىممەن سويلەسىپ تۇرعانىن نامىس قىلادى. وزگە ىنىلەرىن جيىپ اپ، اشۋ شاقىرىسادى. جانجال شىعارماق بولىسادى. قامبار ءجۇرىپ كەتەدى. نازىمنىڭ الشى وراز دەگەن ءبىر اعاسى وزگە تۋىسقاندارىنىڭ قامباردى كەمسىنگەنىن تەرىس كورەدى. "قامبار نوعايلىنىڭ باتىرى، نازىمدى ودان ارتىق كىمگە بەرەمىز" دەيدى. ءازىمبايدىڭ بالالارى بۇل سوزگە توقتاپ، باسىلادى.

سول كەزدە نوعايلى مەن وزبەك قالماقپەن جاۋلاسىپ جۇرەدى ەكەن. قالماقتىڭ قارامان دەگەن حانى نازىم قىزدىڭ جايىن ەستىپ، الماق بولادى. ءازىمبايعا جاۋشى قىپ كەرەي ۇلى كەلمەمبەت دەگەندى جىبەرەدى.
كەلمەمبەت ءازىمبايعا كەلىپ، تۇسپالداپ:
...ارىزىمدى ايتامىن،
كوتەرسەڭ مەنىڭ نازىمدى.
ساۋساعى التىن سۇڭقارعا
ىلدىرەيىن دەپ كەلدىم
كولدەگى ۇيرەك، قازىڭدى.
التايى قىزىل تۇلكىڭە
قوسايىن دەپ ويلايمىن
قۇمايى جۇيرىك تازىمدى،
تىكپەككە اق ءۇي سۇرايمىن
ەل قونباعان سازىڭدى... — دەيدى.

ءازىمبايدىڭ الشىوراز دەگەن بالاسى بۇل جۇمىسقا نامىس قىلىپ، كەلمەمبەتتىڭ قۇلاق-مۇرنىن وتاپ، قۋىپ جىبەرەدى. قارامان بۇعان اشۋلانىپ، قالىڭ قولمەن كەلىپ قالادى. جۇرت قورقادى. ءازىمباي نوكەرلەرىمەن اقىلداسىپ، قالماققا قارسى شىعارۋعا قامباردى شاقىرتادى. ەلدى قۇتقارىپ، نازىم قىزدى ءوزى السىن دەپ تىلەك ەتەدى. قامبار اتقا مىنەدى. قاراماننىڭ شاتىرىنا كەلىپ ءتۇسىپ، ءتىل قاتادى. ەكى باتىر سوزگە ەرەگىسىپ ۇشقىنىسادى. سول ارادا جەكپە-جەككە شىعىسادى. قامبار قاراماندى ولتىرەدى. قالماقتى جەڭىپ شىعادى. سودان نوعايلى توي قىلىپ، نازىمدى كوپ جاساۋ، مۇلىكپەن قامبارعا قوسادى.

"قامبار" جىرىنىڭ ماعىناسى جانە ەرەكشەلىكتەرى

"قامبار باتىر" جىرى — حالىق ادەبيەتىنىڭ ەڭ ەسكى ءتۇرىنىڭ ءبىرى — باتىر جىرى بولادى. بۇنداي جىرلارىندا، قاي حالىق بولسىن، ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ ەرلىكتى، باتىرلىقتى قادىرلەگەندىگىن كورسەتەدى. سوندىقتان قوبىلاندى، قامبار دەگەندەر قۇر عانا جەكە ادامدار، جەكە باتىرلار عانا ەمەس. ولار، حالىقتىڭ بويىنا بىتكەن ەرلىك، گەرويلىقتىڭ ءبىر اراعا جيىلىپ كورسەتىلگەن، جيىنتىق كەيپى. كوپتىڭ، ەلدىڭ بويىندا بار قاسيەتتى ءبىر ءمۇسىن ارقىلى كورسەتكەن كوركەم كەيىپ. سونداي حالىق قاسيەتىن كورسەتەتىن ءمۇسىن بولعاندىقتان، بۇلاردىڭ بارلىق تۇلعاسى، قايراتى، قيمىلى دا ۇلعايتىلىپ كورسەتىلەدى. جىر ول باتىرلاردى كوتەرىپ، ىرىلەتىپ جىرلايدى. جىر - باتىردى ءسۇيىپ، قوستاعان بەيىلدى بىلدىرەدى، ويتكەنى "باتىر"، "باتىرلىق" دەگەندەر حالىقتىڭ سۇيگەن اسىلدارى. قازاقتا وسىنداي بوپ جىرلانعان بىرنەشە باتىر بار. ولاردىڭ ەڭ ۇلكەن، ەڭ داڭقتىلارى: "ەدىگە"، "قوبىلاندى"، "ەر تارعىن" جانە وسى "قامبار". قامبار جانە كەدەي ورتاسىنان شىققان، توبىردان شىققان باتىر بوپ كورسەتىلەدى. سول كەدەي اعايىنىنا ءارى قورعان، ءارى اسىراۋشى ادال ازامات بوپ كورسەتىلەدى. بۇل، ءمىنسىز جاقسى دەگەن باتىر. ونىڭ جايىنداعى جىر قامباردى وزگەشە، سۇيىكتى قىپ كورسەتۋ كەرەك. سوندىقتان بۇنىڭ جايىنداعى جىردىڭ جالپى سىرتقى قۇرىلىسى، ءتۇرى دە وسىنداي ىشكى مازمۇنىنا ساي بولادى. جالپى باتىرلار جىرى ەل تاريحىنىڭ ەڭ ەسكى زاماندارىن كورسەتەدى. بۇلاردىڭ ۋاقيعاسىن تاريحتىڭ پالەن جىلىندا بولدى دەپ ايتۋ قيىن. مولشەرمەن ايتقاندا بۇرىنعى، ەرتە كەزدەگى — شابۋىل-جورتۋىل زامانى تۋدىرعان اڭگىمە بولادى. وسىمەن ەندى "قامبار" جىرىنىڭ تۇر ەرەكشەلىكتەرىن قاراستىرايىق.

"قامبار" جىرى بۇرىنعى زامانداردان بەرى قاراي اۋىزشا ايتىلاتىن جىر بولعان. باسىندا، ەڭ العاش ولەڭ بولعان كەزىندە دە، جازىلىپ ايتىلعان ەمەس. سوندىقتان، مۇنىڭ ولەڭدىك قۇرىلىسىندا سول اۋىزشا جىردىڭ ەرەكشەلىكتەرى بار. ەڭ الدىمەن بۇندا ولەڭ قاتار اۋمايتىن بەلگىلى ساندى (ءتورت جولدى، التى جولدى، يا تاعى باسقاشا) شۋماققا بولىنگەن ەمەس. بۇل جەلدىرمە ەكپىنىمەن كوپ جولدى شۋماق بوپ قۇرالادى. شۋماقتارى بەلگىلى ءبىر سانمەن، ءبىر قالىپتى بوپ تۇرمايدى.

كەيدە 4-5 جول ءبىر شۋماق بوپ كەتسە، كەيدە قوسىلىپ ايتىلاتىن اۋەننىڭ جانە اڭگىمە قىزۋىنىڭ ىڭعايىنا قاراي نەمەسە سويلەۋشى ادامنىڭ كوڭىل كۇيىنە قاراي، ءارالۋان بوپ، اۋىسىپ وتىرادى. كەيدە 9، كەيدە ءتىپتى وننان اسا جولدان قۇرالاتىن شۋماقتا بولادى.

بۇندا سول جەلىگە سويلەگەن ءسوزدىڭ ەكپىنىمەن كەتكەن ولەڭ-جىر، تاۋسىلمايتىن ۇزاق شۋماق بوپ جۇرە بەرەدى. وندايدا ۇيقاس تا بەلگىلى ءبىر ورىندارىندا تۇرمايدى. جازۋدا، مىسالى، ءتورت جولدى ۇيقاستا ءارقاشان ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءتورتىنشى جولداردىڭ اياعى ۇيقاسىپ وتىراتىن بولسا، بۇندا ۇيقاس ولاي ەمەس. كەيدە ەكى جول ارالاتىپ، كەيدە ءۇش، ءتورت جول ارالاتىپ، اندا-ساندا اياعى ءبىر ءتيىپ وتىرادى. جىردىڭ ىشىندەگى ولەڭ قاتارى دا ۇزاق بولمايدى. كوپ قاتار جوق، ونىڭ ورنىنا لەكىتىپ، تەز قايىرىپ، اۋىزشا اۋەندەتىپ، ەكپىندەتىپ، قورىتتىرىپ وتىراتىن جەتى-سەگىز بۋىندى قاتار بولادى. ولەڭدى قۇرايتىن سول بۋىن، ىرعاق (ريتم) ولشەۋى. جانە، اسىرەسە، دىبىس ۇندەستىگى بولادى. ماعىناسىن العاندا ءبىر جايدى ۇزاق سويلەپ كەپ تاراتىپ، كوپ قايتالاپ ايتاتىن ماشىق بار. اڭگىمەنىڭ، ۋاقيعانىڭ ءوزى كوپ دامىماسا دا، ءبىر حال، يا ءبىر سۋرەتتى ءارالۋان كورىنىسپەن تەڭەپ، اسىقپاي كوپ كورىكتەپ وتىراتىن ەرەكشەلىك بار. سوندىقتان، اڭگىمە، ۋاقيعانىڭ ىلگەرى قاراي دامۋى از بولسا دا، ءبىر مازمۇنداس تەڭەۋ، سالىستىرۋ كوپ بولادى.

تاعى ءبىر ەرەكشەلىك — تەڭەۋلەرگە العان كورىنىستەردەن بايقالادى. ءبىرىن باعلان، ءبىرىن ءبورى قىپ، ءبىرىن اساۋ، ءبىرىن بۇعالىقشى قىپ، ءبىرىن تۇلكى، ءبىرىن تازى قىپ كورسەتۋلەردىڭ بارلىعى — وسى باتىر جىرىنىڭ ەسكى زامان جىرى ەكەنىن كورسەتەدى. تەڭەۋدىڭ ءبارىن جابايى تابيعاتتان الادى. بۇندا مادەنيەت، قالا سياقتىنىڭ اسەرى، قاتىناسى جوق. ناتۋرالدىق تەڭەۋلەر. جىرتقىش انداردى تەڭەۋگە العان ءتۇردىڭ ءوزى دە شابۋىل دەگەن زاماننىڭ قوعامدىق قۇرىلىسىنا ءدال كەلەدى. سونىڭ ءوز تۋماسى، ءوز ايعاعى بوپ شىعادى. بۇل جاعىنان دا جىردىڭ ىشكى مازمۇنى مەن سىرتقى ءتۇرى ءبىرىڭعاي بوپ قابىسىپ تۇرعانىن كورەمىز.

---