قىز ۇلتتىڭ ۇياتى، حالىقتىڭ شىرايى
قىز ۇلتتىڭ ۇياتى، حالىقتىڭ شىرايى
ءسوز باسىن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ:«شىعىس حالىقتارىنىڭ اراسىندا، جالپى مۇسىلمان ەلدەرىندە ايەل زاتىن بولەكشە باعالايتىن، قارىنداستى قاتتى قاستەرلەيتىن حالىقتىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى دە - ءبىزدىڭ قازاق»،- دەگەن پىكىرىنەن باستاعالى وتىرمىن.
حالقىمىز «قىز - قوناق» دەپ، تورىنەن ورىن بەرىپ، قىزداردى التىننىڭ سىنىعىنا بالاپ وسىرگەن. جالپى بالا تاربيەسىنە، سونىڭ ىشىندە قىز بالا تاربيەسىنە وتە كوپ كوڭىل بولگەن.
قازاق قىزدارىنىڭ مەنتاليتەتىنە قاراپايىمدىلىق، سىپايىلىق، يناباتتىلىق، ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىگە ىزەت كورسەتۋ، اقىلدىلىق، يماندىلىق سياقتى قاسيەتتەر كىرەدى. ۋاقىت وتە كەلە قىزدارىمىز جامان قىلىقتارعا اۋەستەنىپ بارا جاتىر. قازىرگى قازاق قىزدارىنىڭ ءجۇرىس - تۇرىسى، ءوز بويىن كۇتۋى، كيىم - كيىسى مۇلدەم وزگەشە. قىز بالالار تاربيەسىندە «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا» ءتۇسىپ كەتكەنى ايدان انىق. باتىستان بەل تۇزەگەن ءتۇرلى جاعدايلار ءبىزدىڭ سالت - سانامىزعا ءوز اسەرىن تيگىزىپ وتىر. وسىنداي، قوعامدا كەڭ ەتەك جايعان قىزدار ماسەلەسى تۋرالى تاربيەلىك شارالاردىڭ ءبىرى - ءبىزدىڭ «بەينەۋ مەكتەپ - ينتەرناتى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىندە «قىز ۇلتتىڭ ۇياتى، حالىقتىڭ شىرايى» اتتى رۋحاني تاربيە بەرەتىن كەش وتكىزىلدى. سول كەشتىڭ ءجۇرىسىن ارىپتەستەرىمە ۇسىنىپ وتىرمىن.
كەشتىڭ العاشقى بەتاشارىن جاس ۇرپاققا ارناپ ۇلتتىق سالت - سانانى، ءداستۇرىمىزدى، ادەت - عۇرپىمىزدى ءومىرباياندىق دەرەكتەرمەن بايلانىستىرا وتىرىپ وسيەت ەتىپ جازعان ءدىلدا ماتاي قىزى تاسماعامبەت كەلىنى «اينالايىندارىم مەنىڭ.....» كىتابىنداعى مىنا ءبىر ۇزىندىدەن باستاعاندى ءجون كوردىم.
اينالايىندار، قىز بالانىڭ تاربيەسى قاشاندا اسا ءماندى.
قىز - بۇگىن اكە - شەشەسىنىڭ قوناعى بولسا، ەرتەڭ ءبىر شاڭىراقتىڭ وشاعىنىڭ ءسانى. بولاشاق ۇرپاقتىڭ ءوز قاتارىنان وزارى دا، ازارى دا قىز بەن قىز تاربيەسىنە بايلانىستى. ەرتەدە «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» دەپ وتىرعان. مۇنىڭ استارىندا قىز ابىرويى – اتا - اناسىنىڭ ابىرويى دەگەن ءمان جاتىر.
قىزىڭ كورگەندى دە يبالى، ءسوزى - سىنىق، ءىسى - تۇزىك، كيىمدى بويىنا جاراستىرىپ كيىپ، جىميىپ قانا كۇلىپ، سىزىلىپ جايمەن ءجۇرىپ ايتقانىڭدى ەكى ەتپەسە – اجارىڭ!
ال، ايتقانىڭدى الماي بەدىرەيىپ، كىسى كورسە كەكىرەيىپ، توپ ىشىندە قارقىلداپ، ۇياتتى جەردە ساڭقىلداپ، ەتەگىن كەسىپ، ومىراۋىن اشىپ، كورىنگەنگە كوزىن تەسىپ، كۇندىز كەتىپ، تۇندە كەلىپ جاتسا – ازابىڭ!
ۇياسىنان ۇشقان قۇسى ۇياسىنا ابىرويلى قونسا ارتىنداعى اتا - اناسىنا مەرەي.
ال، وڭ بوساعادا وتىرىپ قىز بەلگىسىن جوعالتىپ بارسا – ارتى ۇلكەن داۋ، شاتاق. ءتىپتى ونداي ابىرويسىز قىزدى اتقا تەرىس مىنگىزىپ توركىنىنە اكەلىپ تاستاعان وقيعالار دا كەزدەسكەن. بۇكىل اۋىل ۇياتتان بەتىمەن جەر باسقان. سۇيەككە سىن دەگەن وسى!
قىز جىبەك پەن بايان سۇلۋدىڭ قازىرگى سىڭلىلەرى نە كۇيدە؟ (قازاق قىزدارىنىڭ سۋرەتتەرىنەن سلايدتار)
قىمىزدى كىم ىشپەيدى، قىزعا كىم قىرىندامايدى؟ قىرىندادى ەكەن دەپ كەز - كەلگەن ورتادا قىلىمسي قالۋ – قىزدىڭ سورى.
جەر - جەردە جەزوكشەلىك ءورشىپ بارادى. سەبەبىن سۇراساڭ جۇمىسسىزدىققا سايادى. بۇل – قاتە ۇعىم. ابىرويىن ساتىپ تاماق اسىراعانشا كوشەگە شىعىپ قارا سۋ سات – سول زەينەت. بۇل دەرت اسقىنا بەرسە، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا تونگەن قاتەر. ۇلتىمىزدىڭ كەلەشەگى – بۇگىنگى قىز - كەلىنشەكتەردىڭ قولىندا تۇر(سلايدتار – جەزوكشەلىك، ناشاقورلىق، ت. ب).
جاقسى ۇل – جاقسى ماحابباتتان تۋادى.
كۇرىش ازسا كۇرمەك بولادى، ايەل ازسا جۇردەك بولادى.
سەنىڭ ۇياتىڭ – ءيىسى قازاعىڭنىڭ نامىسى.
بۇگىنگى قىز – ەرتەڭگى انا. انا – بارلىق ءومىردىڭ باستاۋى. ول ادامدى ومىرگە اكەلەدى. ول ادامدى ادام ەتىپ تاربيەلەيدى. سوندىقتان ەرتەڭگى انا، بۇگىنگى قىزدارىمىزدى تاربيەلەۋ انانىڭ جانە بارشا قاۋىمنىڭ مىندەتى (سلايدتار - دومالاق انا، ايشا - ءبيبى ت. ب).
«قىز وسسە – ەلدىڭ كوركى، گۇل وسسە – جەردىڭ كوركى» - دەگەندەي، قىزعالداقتاي بولىپ ءوسىپ، كوكتەپ كەلە جاتقان گۇلدىڭ مەزگىلسىز سولىپ قالماۋىنا قامقورلىق جاساعان. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» دەگەن ماقال دا وسىنىڭ ايعاعى. قىز ءوسىرۋ گۇل وسىرۋمەن بىردەي. ءار قىز ءوز وتباسىنىڭ تاربيەسىمەن ۇيادان ۇشىپ، ءومىر دەگەن ۇلكەن الەمگە قانات قاعىپ جاتادى. قازاق قىزدارى وسىنداي وتباسىلىق تاربيەمەن ءوسىپ كەلدى. زامان اعىمىنا ساي جان - جاقتى ءبىلىم بەرەتىن، ءارتۇرلى ماماندىقتارعا ۇيرەتەتىن، ءوز بويىنداعى ونەرىن ورىستەتەتىن مەملەكەتتىك تاربيە الۋعا قازاق قىزدارىنىڭ قولى حح حاسىردىڭ ورتا كەزىندە عانا جەتتى. 1944 جىلى الماتى قالاسىندا قازاق قىزدارىنا ارنالعان مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋت اشىلدى. بۇل ينستيتۋت العاشىندا ءوز قىزدارىن جاقسى كەلىن بولۋعا تاربيەلەپ وقىتسا، كەيىننەن ءار سالاداعى جاقسى ماماندار بولۋعا تاربيەلەيتىن وقۋ ورنى بولدى(سلايد - قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تىنىس تىرشىلىگىنەن كورىنىستەر).
قازىرگى ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامعا توقتالساق، تاۋەلسىز، ەركىن ەلىمىز وسى زاماننىڭ دامۋ ءۇردىسى جىلدامدىعىمەن زىمىراپ كەلەدى. ۇلتتىق سانا - سەزىمگە ءسىڭىپ، ارعى تەگىمىزدەن كەلە جاتقان مادەني مۇرامىزدى جوعالتىپ العان جوقپىز با؟ (سلايدتار - تاۋەلسىزدىك بەتتەرىنەن).
وسى ورايدا – بولاشاق سۇيىكتى جار، ارداقتى - انا – قىز بالانىڭ الار ورنى جوعالىپ بارا جاتقان جوق پا؟
ءان: قازاق قىزدارى
ماڭعىستاۋ وبلىسى، بەينەۋ اۋدانى، سارعا سەلوسى،
«بەينەۋ مەكتەپ - ينتەرناتى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ
الەۋمەتتىك پەداگوگى، حيميا ءپانى ءمۇعالىمى
جەتپىسوۆا ايجاقسى بەگەيباي قىزى
ءسوز باسىن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ:«شىعىس حالىقتارىنىڭ اراسىندا، جالپى مۇسىلمان ەلدەرىندە ايەل زاتىن بولەكشە باعالايتىن، قارىنداستى قاتتى قاستەرلەيتىن حالىقتىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى دە - ءبىزدىڭ قازاق»،- دەگەن پىكىرىنەن باستاعالى وتىرمىن.
حالقىمىز «قىز - قوناق» دەپ، تورىنەن ورىن بەرىپ، قىزداردى التىننىڭ سىنىعىنا بالاپ وسىرگەن. جالپى بالا تاربيەسىنە، سونىڭ ىشىندە قىز بالا تاربيەسىنە وتە كوپ كوڭىل بولگەن.
قازاق قىزدارىنىڭ مەنتاليتەتىنە قاراپايىمدىلىق، سىپايىلىق، يناباتتىلىق، ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىگە ىزەت كورسەتۋ، اقىلدىلىق، يماندىلىق سياقتى قاسيەتتەر كىرەدى. ۋاقىت وتە كەلە قىزدارىمىز جامان قىلىقتارعا اۋەستەنىپ بارا جاتىر. قازىرگى قازاق قىزدارىنىڭ ءجۇرىس - تۇرىسى، ءوز بويىن كۇتۋى، كيىم - كيىسى مۇلدەم وزگەشە. قىز بالالار تاربيەسىندە «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا» ءتۇسىپ كەتكەنى ايدان انىق. باتىستان بەل تۇزەگەن ءتۇرلى جاعدايلار ءبىزدىڭ سالت - سانامىزعا ءوز اسەرىن تيگىزىپ وتىر. وسىنداي، قوعامدا كەڭ ەتەك جايعان قىزدار ماسەلەسى تۋرالى تاربيەلىك شارالاردىڭ ءبىرى - ءبىزدىڭ «بەينەۋ مەكتەپ - ينتەرناتى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىندە «قىز ۇلتتىڭ ۇياتى، حالىقتىڭ شىرايى» اتتى رۋحاني تاربيە بەرەتىن كەش وتكىزىلدى. سول كەشتىڭ ءجۇرىسىن ارىپتەستەرىمە ۇسىنىپ وتىرمىن.
كەشتىڭ العاشقى بەتاشارىن جاس ۇرپاققا ارناپ ۇلتتىق سالت - سانانى، ءداستۇرىمىزدى، ادەت - عۇرپىمىزدى ءومىرباياندىق دەرەكتەرمەن بايلانىستىرا وتىرىپ وسيەت ەتىپ جازعان ءدىلدا ماتاي قىزى تاسماعامبەت كەلىنى «اينالايىندارىم مەنىڭ.....» كىتابىنداعى مىنا ءبىر ۇزىندىدەن باستاعاندى ءجون كوردىم.
اينالايىندار، قىز بالانىڭ تاربيەسى قاشاندا اسا ءماندى.
قىز - بۇگىن اكە - شەشەسىنىڭ قوناعى بولسا، ەرتەڭ ءبىر شاڭىراقتىڭ وشاعىنىڭ ءسانى. بولاشاق ۇرپاقتىڭ ءوز قاتارىنان وزارى دا، ازارى دا قىز بەن قىز تاربيەسىنە بايلانىستى. ەرتەدە «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» دەپ وتىرعان. مۇنىڭ استارىندا قىز ابىرويى – اتا - اناسىنىڭ ابىرويى دەگەن ءمان جاتىر.
قىزىڭ كورگەندى دە يبالى، ءسوزى - سىنىق، ءىسى - تۇزىك، كيىمدى بويىنا جاراستىرىپ كيىپ، جىميىپ قانا كۇلىپ، سىزىلىپ جايمەن ءجۇرىپ ايتقانىڭدى ەكى ەتپەسە – اجارىڭ!
ال، ايتقانىڭدى الماي بەدىرەيىپ، كىسى كورسە كەكىرەيىپ، توپ ىشىندە قارقىلداپ، ۇياتتى جەردە ساڭقىلداپ، ەتەگىن كەسىپ، ومىراۋىن اشىپ، كورىنگەنگە كوزىن تەسىپ، كۇندىز كەتىپ، تۇندە كەلىپ جاتسا – ازابىڭ!
ۇياسىنان ۇشقان قۇسى ۇياسىنا ابىرويلى قونسا ارتىنداعى اتا - اناسىنا مەرەي.
ال، وڭ بوساعادا وتىرىپ قىز بەلگىسىن جوعالتىپ بارسا – ارتى ۇلكەن داۋ، شاتاق. ءتىپتى ونداي ابىرويسىز قىزدى اتقا تەرىس مىنگىزىپ توركىنىنە اكەلىپ تاستاعان وقيعالار دا كەزدەسكەن. بۇكىل اۋىل ۇياتتان بەتىمەن جەر باسقان. سۇيەككە سىن دەگەن وسى!
قىز جىبەك پەن بايان سۇلۋدىڭ قازىرگى سىڭلىلەرى نە كۇيدە؟ (قازاق قىزدارىنىڭ سۋرەتتەرىنەن سلايدتار)
قىمىزدى كىم ىشپەيدى، قىزعا كىم قىرىندامايدى؟ قىرىندادى ەكەن دەپ كەز - كەلگەن ورتادا قىلىمسي قالۋ – قىزدىڭ سورى.
جەر - جەردە جەزوكشەلىك ءورشىپ بارادى. سەبەبىن سۇراساڭ جۇمىسسىزدىققا سايادى. بۇل – قاتە ۇعىم. ابىرويىن ساتىپ تاماق اسىراعانشا كوشەگە شىعىپ قارا سۋ سات – سول زەينەت. بۇل دەرت اسقىنا بەرسە، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا تونگەن قاتەر. ۇلتىمىزدىڭ كەلەشەگى – بۇگىنگى قىز - كەلىنشەكتەردىڭ قولىندا تۇر(سلايدتار – جەزوكشەلىك، ناشاقورلىق، ت. ب).
جاقسى ۇل – جاقسى ماحابباتتان تۋادى.
كۇرىش ازسا كۇرمەك بولادى، ايەل ازسا جۇردەك بولادى.
سەنىڭ ۇياتىڭ – ءيىسى قازاعىڭنىڭ نامىسى.
بۇگىنگى قىز – ەرتەڭگى انا. انا – بارلىق ءومىردىڭ باستاۋى. ول ادامدى ومىرگە اكەلەدى. ول ادامدى ادام ەتىپ تاربيەلەيدى. سوندىقتان ەرتەڭگى انا، بۇگىنگى قىزدارىمىزدى تاربيەلەۋ انانىڭ جانە بارشا قاۋىمنىڭ مىندەتى (سلايدتار - دومالاق انا، ايشا - ءبيبى ت. ب).
«قىز وسسە – ەلدىڭ كوركى، گۇل وسسە – جەردىڭ كوركى» - دەگەندەي، قىزعالداقتاي بولىپ ءوسىپ، كوكتەپ كەلە جاتقان گۇلدىڭ مەزگىلسىز سولىپ قالماۋىنا قامقورلىق جاساعان. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» دەگەن ماقال دا وسىنىڭ ايعاعى. قىز ءوسىرۋ گۇل وسىرۋمەن بىردەي. ءار قىز ءوز وتباسىنىڭ تاربيەسىمەن ۇيادان ۇشىپ، ءومىر دەگەن ۇلكەن الەمگە قانات قاعىپ جاتادى. قازاق قىزدارى وسىنداي وتباسىلىق تاربيەمەن ءوسىپ كەلدى. زامان اعىمىنا ساي جان - جاقتى ءبىلىم بەرەتىن، ءارتۇرلى ماماندىقتارعا ۇيرەتەتىن، ءوز بويىنداعى ونەرىن ورىستەتەتىن مەملەكەتتىك تاربيە الۋعا قازاق قىزدارىنىڭ قولى حح حاسىردىڭ ورتا كەزىندە عانا جەتتى. 1944 جىلى الماتى قالاسىندا قازاق قىزدارىنا ارنالعان مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋت اشىلدى. بۇل ينستيتۋت العاشىندا ءوز قىزدارىن جاقسى كەلىن بولۋعا تاربيەلەپ وقىتسا، كەيىننەن ءار سالاداعى جاقسى ماماندار بولۋعا تاربيەلەيتىن وقۋ ورنى بولدى(سلايد - قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تىنىس تىرشىلىگىنەن كورىنىستەر).
قازىرگى ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامعا توقتالساق، تاۋەلسىز، ەركىن ەلىمىز وسى زاماننىڭ دامۋ ءۇردىسى جىلدامدىعىمەن زىمىراپ كەلەدى. ۇلتتىق سانا - سەزىمگە ءسىڭىپ، ارعى تەگىمىزدەن كەلە جاتقان مادەني مۇرامىزدى جوعالتىپ العان جوقپىز با؟ (سلايدتار - تاۋەلسىزدىك بەتتەرىنەن).
وسى ورايدا – بولاشاق سۇيىكتى جار، ارداقتى - انا – قىز بالانىڭ الار ورنى جوعالىپ بارا جاتقان جوق پا؟
ءان: قازاق قىزدارى
ماڭعىستاۋ وبلىسى، بەينەۋ اۋدانى، سارعا سەلوسى،
«بەينەۋ مەكتەپ - ينتەرناتى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ
الەۋمەتتىك پەداگوگى، حيميا ءپانى ءمۇعالىمى
جەتپىسوۆا ايجاقسى بەگەيباي قىزى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: مۋتاسيالاردى ەكسپەريمەنتالدىق جولمەن الۋ. ادامنىڭ تۇقىم قۋالايتىن وزگەرگىشتىگى
