قىزىل جەبە. III كىتاپ
«جۇلدىز كوپىر»
رومان
«PER ASPERA — AD ASTRA»
«چەرەز تەرنيي — ك زۆەزدام»
«ازاپتاردان — جۇلدىزعا جول».لاتىن ءسوزى
I
شەڭگەل بۇتاعىنا ءىلىنىپ قالعان زەر قابىق قاۋدىرايدى. وسىنشاما قۋاڭشىلىققا قاراماي، جىلان بيىل دا تۇلەگەن. نەسىنە جەتىسىپ تۇلەيتىنى بەلگىسىز؟
— تۇرار، مىنە اكەڭ... — دەدى قىرىق قۇراق قاۋدىر توندى ءداۋىت شال. باسىنداعى تۇلكى تىماق ەسكىرگەنى سونشا، قوتىر مىسىقتىڭ تەرىسىندەي ءولى ءجۇنى ۇيپالاق ەكەن.
تۇرار تومپەشىككە تەسىلە قاراپ، قالت توقتادى. قاسىنداعى قابىلبەك سارمولدايەۆ ءبىر ادىم كەيىن قالدى.
شەڭگەل بۇتاعىنا ءىلىنىپ قالعان زەر قابىق ءدىرىل قاعىپ، قاۋدىرايدى. كۇن قاقتاپ، جەل جۇلمالاعان جىلان-جەيدە ءار جەرىنەن جىرتىلىپ، ءورىم-ورىم بولعان ەكەن.
تومپەشىك تىم جۇدەۋ. ۇستىنە كوكتەمدە شىققان راڭ ءشوپ الداقاشان قۋراپ، ۇشىپ كەتكەن. ەسكىرگەن توپىراقتىڭ تاندىرى كەۋىپ جاتىر. مۇردەنىڭ ءبىر قاپتالى ويىلىپ، توپىراعى ىشىنە ءتۇسىپتى. تالاي تاس قاپاستىڭ ءبۇيىرىن جانتالاسا وپىرىپ قاشىپ شىققان قايران رىسقۇل بۇل اقىرەت تۇرمەنى دە تەسىپ شىقپاق بولعان سياقتى.
جاماۋ توندى ءداۋىت پەن ونىڭ قاسىنداعى ويىق-ىستىلار تۇراردىڭ مىنا جىرتىق مۇردەگە سونشالىقتى قادالا قاراعانىنان قىسىلىپ، وزدەرىنشە اقتالماق:
— الاساپىران زامان بولدى. زيراتتى كۇتە المادىق...
تۇرار ولارعا تۇنەرە قاراپ:
— شىننان كوكەمدىكى مە؟ باسقا بىرەۋدىكىمەن شاتىستىرىپ العان جوقسىزدار ما؟ بەلگى قويىلماپتى عوي، — دەدى.
— و نە دەگەنىڭ جيەنشار، — دەپ ءداۋىت قالبالاقتاپ قالدى. — رىسقۇل جيەننىڭ جاتقان جەرىن ۇمىتىپ نە كورىنىپتى بىزگە؟ باتىردى ءوزىمىز اق جاۋىپ، ارۋلاپ، وسى اراعا جايعاستىرعانبىز. سۇيەگىنە مەن ءوزىم ءتۇستىم. اپىراي، تۇرار، ساعان وتىرىك، ماعان شىن، دەنەسىندە cay جەرى جوق جارىقتىقتىڭ، ءبارى جاراقاتتىڭ تىرتىعى. ەڭ سوڭعى وق قارا سانىنان ءتيىپ، قاعىنىپ كەتىپتى. اقىرى سول مەركە ماڭىندا تيگەن وق تۇبىنە جەتتى ەسىل ەردىڭ.
وسىنى ايتىپ، تۇراردىڭ ءتۇپ ناعاشىسى مۇردەنىڭ، ارعى باسىنا بارىپ، قاتقان توپىراقتى ساۋساقتارىمەن تىرمالاپ جاتىپ، توت باسقان ءبىر تەمىردى ىرعاپ-ىرعاپ سۋىرىپ الدى.
— Miنe، بەلگىسى! اپىر-اي، مۇنىم قانداي اقىل بولعان! بۇل بولماسا، ماعان سەنبەيتىن ءتۇرىڭ بار عوي، تۇرار. مىنە، قانجارى. باسىنا ادەيى قويعام. بۇل قانجاردى ءوزى كوز جۇمعانشا قولىنان شىعارماي جاتتى. «كىسەننەن سوقتىرعام. سىبىردەن قاشقاندا كىسەنىمدى سىندىرىپ، سودان سوققان قانجارىم»، — دەپ جاتۋشى ەدى جارىقتىق. «اكەل، مىنا جاققا ءىلىپ قويايىن»، — دەسەم، «جوق، جاۋ كەلىپ قالادى»، — دەپ بەرمەيتىن.
تۇرار توپىراق تۇتقان توت قانجاردى ءداۋىت شالدىڭ قولىنان ابايلاپ الىپ، اقىرىن عانا ەرنىن تيگىزدى. بۇلدىرگەندەي قىزىل ەرىن مەن بارماقتاي قارا مۇرتقا بىرەر ءتۇيىر سۇر توپىراق جابىسىپ قالدى.
بۇل كوكەسىمەن كورىسكەنى ەدى. كوكەسىنىڭ كوزىن كورگەن، تىرىسىندە سەرىگى بولعان قانجاردى قاسيەت تۇتىپ، ءپارۋانا مۇسىلماننىڭ قۇران سۇيگەنىندەي، قۇرمەت كورسەتكەنى ەدى. قانجاردى ەندى تۇراردىڭ قولىنان قابىلبەك الىپ، ساعاعىنان سالماقتاپ تۇرىپ:
— ويپىر-وي، اۋىر عوي، — دەدى.
— اۋىر-اۋىر، قابىلبەك شىراعىم، — دەپ ءداۋىت شال ءسوز تامىزىعىن تۇتاتتى. — ءبىزدىڭ، رىسقۇل جيەن وسى ءزىلماۋىر تەمىردى oن جىل اياعىنا سالىپ جۇرگەن. ون جىل! جانە ودان قانجار سوقتىرعان. قالاي؟!
«قالاي؟!» دەگەنى قاتقىل شىقتى. قابىلبەك:
— راس، راس، — دەي بەردى. — مىنا تۇرار ەكەۋمىز بالا كەزدەن مەركەدە بىرگە وقىدىق، اقساقال. سوندا تۇرار مۇعالىمنەن ۇدايى ساحالين، ءسىبىر تۋرالى سۇراۋشى ەدى. ءبىز ونىسىن تۇسىنبەيتىنبىز. سويتسەك، وسىنداي سىر بار ەكەن عوي.
— ءا، سىر بار، سىر بار. قالاي؟! — دەپ ءداۋىت تاعى شاڭق ەتە قالدى. ونان سوڭ الىسقا، الاتاۋ جاققا كوزىن سىعىرايتا قارادى، — مارقۇم، ۇزىلەردىڭ الدىندا جانتالاسىپ: «مىلتىعىم قايدا؟ قانجارىم قايدا؟ كەلىپ قالدى! كەلىپ قالدى!» — دەپ جان-جاعىن جاسقاپ، ءجالىن-ورتتىڭ ىشىندە قالعانداي ارپالىستى. ءبىر ءسات تالماۋسىراپ كەتىپ سىبىرلادى: «ناعاشى، اقسۋ-جاباعىلى، اقسۋ-جاباعىلى»، — دەي بەردى. سالدەن سوڭ: «مەنى اقسۋ-جاباعىلىعا اپارىپ جەرلە»، — دەپ جاۋتاڭدادى. كوزىندەگى جالىنىشتان جانىم شىر-شىر ەتكەندەي بولدى. ول تىلەگىن ورىنداي المادىم. بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن دەگەندەي، شامامنىڭ كەلگەنى وسى بولدى، تۇرار.
جاماۋ توندى ءداۋىت شال بۇك ءتۇسىپ جاتقان ءبۇيىرى تەسىك تومپەشىككە مۇڭايا قارادى.
اقسۋ-جاباعىلىدا رىسقۇلدىڭ نەسى قالدى؟ نەگە سونشا ءبىر جەتۋگە زار بولدى؟ اقىرەت مەكەنىنە نەگە سونشا اقسۋ-جاباعىلىنى قالادى؟ اقىرعى ارمانى ەكەن، و دا ورىندالماعان-اۋ سوندا. سونوۋ يتجەككەندە ون جىل ءجۇرىپ، جالاڭ اياق جار كەشىپ، قىزىل اياق قار كەشىپ، تىلەرسەگىن كىسەن قيىپ، اقباقاي بولعان بۇعاۋلى بوزىم، وندا ون التىنشى جىلدىڭ مەركەدەگى ويرانىنان كەيىن تومەنگى تالاسقا تارتقانشا، جارالى ءتانىن اقسۋ-جاباعىلىسىنا قاراي نەگە سۇيرەتپەگەن؟
زيرات باسىندا تۇرعانداردىڭ كوكەيىندە وسى سۇراق قالدى. ءبىراق جاۋاپ بولمادى. بۇك ءتۇسىپ جاتقان جەربەسىك ءتىل قاتپادى. تەك اينالا تۇرعان قۋ شەڭگەلدىڭ قوڭىراۋشالارى بىلدىر-بىلدىر، شىلدىر-شىلدىر ىزىڭ قاعىپ، تەرىسكەي جەلدىڭ لەبىنەن باياۋ عانا تەربەلەدى. شەڭگەل بۇتاعىنا ىلىنگەن جۇپ-جۇقا قابىق جىلان جىلىنىڭ جالماۋىز جالاۋىنداي جەلبىرەيدى. بالكىم، رىسقۇل دا مىنا ويىق جەرىنە قابىعىن عانا قالدىرىپ، ءوزى سول ارمان تاۋى — اقسۋ-جاباعىلىسىنا كەتكەن شىعار.
تۇرار تومپەشىك جەربەسىككە تەلمىرىپ تۇرىپ، اكەسىنىڭ بەت-كەيپىن، ءتۇر-تۇلعاسىن كوز الدىنا كەلتىرمەك بولدى. بەينە كومەسكىلەنە باستاعان ەكەن. بۇلدىراي بەرەدى. سوڭعى رەت سىبىرگە كەتەردە ەكى قولى ارتىنا قايىرىلۋلى، جانتايىپ جاتىپ، موينىن سوزا، ۇزدىگە قاراعانى كوز الدىندا انىق قالىپتى.
اسىرەسە تۇراردىڭ ەسىنەن كەتپەس ەلەس — رىسقۇلدىڭ قىزىل جەبەگە ءمىنىپ، كوكپار تارتقانى عوي. سول ءساتتى كورگەنى قانداي وڭدى بولعان. اكەسىنىڭ بۇكىل قيقار ءومىرى جينالىپ، سول ءبىر جۇلدىزدى ساتكە تاتىمايتىن سياقتى. بۇكىل عۇمىرىنىڭ شارىقتاعان شىڭى — سول قىزىل جەبەگە تاقىمى تيگەن كەز. ادامنىڭ نايزاعايدى ەرتتەپ مىنگەن ءبىر ءساتى. اتتەڭ، سول سۋرەت ونەر تىلىنە كوشەر مە ەدى! تۇرار سۋرەتشى بولماعانىنا وكىندى. ۋاقىت مەيىرىمسىز. كوڭىلدەگى كونە سۋرەتىن بىرتە-بىرتە كومەسكىلەندىرە بەرەتىن سياقتى.
ەندى، مىنە، نايزاعايدى جالىنان ۇستاپ مىنگەن ادام مىنا تومپەشىك دەگەنگە نانعىسى دا كەلمەيتىن سياقتى.
تۇرار ءوز ويىن ءوزى ءبولىپ:
— قابىلبەك، سەن اقسۋ-جاباعىلىدا بولعان جوقسىڭ، ءا؟ — دەدى جولداسىنا بۇرىلىپ.
— جوق، ءبىراق ەستۋىم بار.
— وسىدان تاشكەنتكە بارعان سوڭ، تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ الدىنا ماسەلە قويماقشىمىن. ونى مەملەكەتتىك قورىققا اينالدىرىپ، قامقورلىققا الۋ كەرەك.
ءداۋىت شالدىڭ كىشكەنتاي كوزى اقشاڭ ەتە قالدى.
— ءاي، جيەنشار، شىراعىم تۇرار، قامقورلىققا الار بولساڭ، تالاستىڭ حالقىن ال. بۇ دا ءبىر ەلىڭ. ءتۇپ ناعاشىڭ.
زيراتتىڭ شەتىنە قاراڭ-قۇراڭ جينالىپ، الدەكىمدى قابىرگە قويىپ جاتتى.
— ويباي، سورلاعان ەكەن عوي، سورلى سارسەمبى ولگەن ەكەن، — دەپ ءداۋىت كەپكەن بەتىن سيپادى. جىلاپ تۇر، ءبىراق كوزىنەن جاس شىقپادى. كوزىنىڭ اينالاسى ايعىز-ايعىز ءاجىم، ىلعال بىتكەن سول سىزاتتاردان الداقاشان اعىپ تاۋسىلعانعا ۇقسايدى. — بۇ دا العى ءىشىپ، اشتان ءولدى.
وسىنى ايتىپ، ءداۋىت شال تەز وزگەردى. تۇرار مەن قابىلبەككە بۇرىنعىداي جالباقتاماي، قاباعى كىرتيدى. سودان سوڭ تۇرارعا قىجىرىنا تىك قاراپ:
— وتكەن جىلى ويازدى قۇلاتىپ، اۋليەاتا جۇرتىنىڭ الدىندا سايراعانىڭ ءالى مەنىڭ ەسىمدە. «تاڭىڭ اتتى، كۇنىڭ شىقتى، حالقىم!» — دەپ ەدىڭ سوندا. «ەندى ارقاڭدى اياز قارىمايدى، بيت تەسپەيدى»، — دەپ ەدىڭ سوندا. «بايلاردىڭ كۇنى باتتى، كەدەيدىڭ تاڭى اتتى»، — دەپ ەدىڭ سوندا. سوندا مىنا ساقالىمنان ساۋلاپ اققان جاسقا ومىراۋىم جۋىلىپ ەدى. جۇيكە-جۇيكە بوساپ، ەت جۇرەگىم ۋىلجىپ، قۋانىشتان ەلجىرەپ ەدىم. قايدا سول ۋادە ەتكەن جۇماعىڭ، تۇرار؟ پاتشا قۇرىدى، كەرەنسكيي كەتتى، ەندىگى نە؟ قارادان تۋىپ، تورە بولىپ، ۇستىڭە قىلاۋ جۋىتپاي تۇرىسىڭ مىناۋ. سەن، ءسىرا، اشىقپاسسىڭ. مىنا قابىلبەك مىرزا دا اشتان تارىقپاس. جاز بويى جان ساقتاعانىمىز جاۋجۇمىر مەن العى ەدى. وندايدى سەن جەپ كورمەگەن شىعارسىڭ، تۇرار. بورسىق قازىپ جەيتىن ءشوپتىڭ تامىرى. العى ءىشىپ، جاۋجۇمىر جۇتىپ، جاز بويى ۋلانعان جۇرت ەندى باۋداي تۇسە باستادى. اۋليەاتادا كەڭەس وكىمەتىن جاريالاپ جار سالعانىڭدى ءوز قۇلاعىممەن ەستىپ، ءوز كوزىممەن كورىپ ەدىم. باسقا ايتسا، سەنبەس ەدىم. ال ەندى نە بولدىق؟ حالقىڭ قىرىلىپ قالسا، كەڭەس وكىمەتى كىمگە كەرەك؟
ىرگەدە اعىپ جاتقان وزەن قىسىر جىلانداي، تىم جىڭىشكە. اساۋ تالاس دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. جاعاداعى سەلدىر قامىس توزعان تاقيانىڭ ۇيپالاق ۇكىسىندەي رەڭسىز. اۋەسىندە قارلىعاش قالىقتاماعان، قامىسىندا قىرعاۋىل پىرىلداماعان، جىڭعىلىنان قويان قاشپاي قالعان سۇڭقيعان دالا. بەدەۋ اسپان شاڭىتادى. شەڭگەل بۇتاعىندا جىلاننىڭ كەبەنەك تەرىسى قاۋدىرايدى.
«قالا باسىندا اشتارعا ارناپ اسحانالار اشتىردىق. ايبار سياقتى ازۋى التى قارىس تارپاڭ بايلاردىڭ قوس قۇلاعىن باسىپ، شىڭعىرتىپ تۇرىپ، ارتىق استىعىن قازىناعا قۇيىپ، كەمباعالعا ۇلەستىردىك.
اۋليەاتا اشتاردى اسىرايدى ەكەن دەگەندى ەستىپ جوق-جۇتاڭ ەل-ەلدەن قالاعا قاراي اعىلدى. سونى اڭعارىپ، كوميسسار-بولىستارعا تاپسىرما ايتتىق. بايلاردىڭ مال-مۇلكىنەن كەدەيلەرگە قارايلاسۋ تۋرالى پارمەن بەرىلدى.
ءبىراق كەڭەستىڭ جاۋى استىرتىن قاستاندىققا كوشىپ، بايدىڭ مالىن الۋدىڭ ورنىنا، كەدەيدىڭ جالعىز تۇياعىن تارتىپ اكەتكەنى ءمالىم بولدى. اۋليەاتا ۋەزىنىڭ ەندىگى باسشىسى مىنا قابىلبەك سارمولدايەۆ. مەن اسىعىس تاشكەنت اتتانىپ بارا جاتىرمىن. بۇكىل تۇركىستانعا اشتىقپەن كۇرەستىڭ توتەنشە كوميسسارى بولىپ تاعايىندالدىم. جالعىز تالاس ەمەس، بۇكىل بايتاق تۇركىستاننىڭ ميحناتكەر كوميسسارى بولىپ تۇرمىن. مىنا كوكەمنىڭ ءقابىرىنىڭ باسىندا انت ەتەمىن: حالىقتى اشتىق اپاتتان الىپ قالۋ ءۇشىن جان ايامايمىن. ارتەل قۇرىپ، كۇش بىرىكتىرىپ، ەگىن سالىپ، مال باعىپ، ورتاقتاسىپ، قوعامداسىپ ەل بولۋ جاعىن قاراستىرامىن. نالا بولماڭىز، ءتۇپ ناعاشى».
تۇرار ءداۋىت شالدىڭ شارت-شۇرت ەتكەن سۇراعىنا وسىلاي جاۋاپ بەرمەك ەدى، ءبىراق ايتپادى. اشتى قۇر سوزبەن اسىراۋدان اسقان قورلىق جوق. تەك ءىس كەرەك، ارەكەت كەرەك. اۋقات كەرەك. ەندەشە، تەزدەتىپ تاشكەنتكە تارت.
— مىنا قانجاردى مەن الامىن. كوكەمنىڭ كوزى بولسىن. بۇدان باسقا قالعان زاتتارى بار ما، ءتۇپ ناعاشى؟
— مىلتىعى بار ەدى. ءبىر قاداق ۇنعا ايىرباستاپ جىبەردىم. كيىم-باسى جۇدەۋ بولاتىن اكەڭنىڭ. قالتاسىنان مىنا ءبىر ساقينا تابىلعان. ءما، بۇ دا ءبىر بەلگى شىعار. رىسقۇل جيەن سىبىردە التىن قازدىق دەگەنگە، التىن ساقينا ما دەپ اركىم-اركىمگە كورسەتسەم، التىن ەمەس دەيدى.
— مۇنى دا ماعان بەرىڭىز.
تۇرار كوزىلدىرىگىن نىعارلاپ قويىپ، ساقينادا سيقىرلى جازۋ بارداي، سوندا اكەسىنىڭ سىرى ساقتاۋلى جاتقانداي، ارى-بەرى اينالدىرا قارادى. كادىمگى قارا تەمىر، ەگەۋى كوشىپ، كومەسكىلەنىپ قالىپتى. تۇرار ساقينانى اپپاق باتەس ورامالعا وراپ، قالتاسىنا سالا بەردى.
— كوكەم ماعان مۇراعا قورا-قورا قوي، ءۇيىر-ۇيىر جىلقى قالدىرمادى، ءتۇپ ناعاشى. كوكەم ماعان مۇراعا تەك ەسىمىن عانا قالدىردى. ونىڭ وزىنەن دە ايىرىلىپ قالىپ، «قىرعىزبايەۆ» بولىپ ءجۇرىپ، رىسقۇلوۆ دەگەن فاميلياعا ارەڭ جەتتىم. سوندىقتان مىنا قانجار مەن ساقينا مەندە بولسىن. قانجار — قاتالدىق. كوكەم ماعان: «جاۋىڭا قاتال بول!» — دەگەن شىعار. ساقينا — تاتۋلىق. كوكەم ماعان: «دوسىڭا ادال، تاتۋ بول!» — دەگەن شىعار. مەندە جاۋ دا، دوس تا بار، ءتۇپ ناعاشى. شاماڭ كەلسە، كوكەمنىڭ قابىرىنە قارايلاي ءجۇر. كەيىنىرەك كەلىپ، باسىنا بەلگى قويارمىن. كۇمبەز تۇرعىزبايمىن، كەرەگى جوق، ءبارىبىر ماڭگىلىك ەمەس. سىپاتايدىڭ كۇمبەزى دە قۇلاپ جاتىر. قوش، كوكە! قوش، ءتۇپ ناعاشى!
— وۋ، جيەنشار، بىردەڭە دەسەڭشى! — دەپ ىشقىنىپ قالدى ءداۋىت شال كۇيمە سوڭىنان.
— كوپ كەشىكپەي جاۋاپ بولادى، — دەگەن داۋىس ەستىلدى كۇيمە ىشىنەن.
قوس ات جەككەن قارا كۇيمە قوڭىراۋى بەبەۋلەپ جولعا شىقتى. شەڭگەل قوڭىراۋلارى كۇيمە قوڭىراۋىنا قوش-قوش ايتىستى. سوياۋ بۇتادا زەر قابىق جەلبىرەيدى.
ۇلى جىلان جىلى ەدى.
II
رىسقۇلوۆ تۇركىستان كارتاسىنىڭ الدىندا تۇر. كارتا ەسكى بولاتىن. كاۋفمان زامانىنان بەرى ءىلۋلى تۇرعان. ءبىر وزگەرمەسە — وسى كارتا وزگەرمەستەي ەدى. بىرەۋ ولمەسە، گەنەرال-گۋبەرناتور فون كاۋفمان ولمەستەي ەدى. ءبىراق «ءبىر قۇدايدان باسقانىڭ ءبارى وزگەرمەك»، — دەپ اباي ايتقان.
زامانى زاڭعارلانعان شاقتا كاۋفمان دا بۇل كارتانىڭ الدىندا تالاي تۇرعان.
ەندى — رىسقۇلوۆ...
ەكەۋىنىڭ قاراسى ەكى باسقا.
رەسەي يمپەرياسىنىڭ وراسان وتارلىق بولىگى سارى بوياۋمەن بويالعان. نەگە سارى؟ كۇنى ىستىق، اۋاسى قۇرعاق، جەرى قۋاڭ بولعاندىقتان با؟ ءبىراق مۇندا دا جەر كوگەرىپ، جاسىل جەلەك جامىلاتىن مەزگىل بولادى. كاسپييدەن باستاپ، شىعىستاعى تارباعاتاي، جۇڭگو شەكاراسىنا دەيىن كەرىلىپ جاتقان كەڭ دۇنيەدە سارى رەڭدى شولدەن باسقا تولىپ جاتقان شۇراتتار بار. ءبىراق كارتا بوياۋى سارى. حالىقتىڭ سارى ۋايىم مەن اششى زاپىرانى شىعار.
1867 جىلى تۇڭعىش رەت فون كاۋفمان بيلىك قۇرا باستاعان بۇل ولكەگە ارال توڭىرەگى، كاسپييدەن بەرگى تۇرىكمەنستان، ءۇستىرت ادايلارى، قاراقالپاقستان، وزبەك ەلى، تاجىكستان، تاۋلى قىرعىز، بايتاق سىرداريا گۋبەرنياسى، جەتىسۋ گۋبەرنياسى كىرەر ەدى.
رىسقۇلوۆتىڭ قاباعى تۇيىلە قالدى. كارتادا قازاقستاننىڭ جارتىسىنان كوبى جوق. «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەگەن پاتشا ساياساتىنىڭ زالىمدىعىن جاڭا سەزىپ تۇرعانداي، كەنەت ءتىسى اۋىرعان ادامداي بەت-الپەتى وزگەردى. جەر بەتىندە قازاق دەگەن حالىق بار. ونىڭ عاسىرلار بويى جاۋمەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ مەكەندەگەن جەرى بار. ال پاتشا كەلەدى دە سول قازاقتىڭ جەرىن ءبولىپ-بولىپ ارقا مەن التاي جاعىن «ستەپنوي كراي» دەپ ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورىنا باعىندىرادى. باتىس بولىگىن ورىنبور اكىمشىلىگىنە قاراتادى. ال سىر بويى مەن وڭتۇستىك، جەتىسۋ قازاقتارىن تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا قوسادى. «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر».
رىسقۇلوۆ كارتادان بارماقتاي عانا جەردى الىپ جاتقان قىرعىز ەلىنە قاراپ، ىزالانا مىرس ەتتى. پاتشا قىرعىز الاتاۋىنىڭ تەرىسكەيىندە جاتقان قىرعىزداردى جەتىسۋ ويازى مەن اۋليەاتا ويازىنا باعىندىرادى دا، كۇنگەي قىرعىزداردى فەرعاناعا جىعا سالادى. ال تۇركىستاننىڭ قاق ورتاسىنان بۇحارا مەن حيۋا حاندىقتارىن «تاۋەلسىز» مەملەكەتتەر ەتىپ قويادى. ءسويتىپ، ءبىرتۇتاس وزبەك تە جوق. ءبارى بولەك-بولەك. «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر». بۇل زالىم سويلەمنىڭ توركىنى اعىلشىنداردان شىققان: «رۋل ەند ديۆايد». وتارشىلدىقتىڭ جىلىك مايىن جۇتقان اعىلشىنداردان وسى ءسوزدى ورىس پاتشاسى قاعىپ الىپ: «رازدەلياي ي ۆلاستۆۋي» دەگەن قاعيداعا اينالدىرادى. «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر».
رىسقۇلوۆ الاقانىمەن اۋليەاتا تۇسىن سيپالاپ قويدى. قۇلاعىنا ءداۋىت شالدىڭ ايقايى كەلدى. «تالاس بويىنا قول ۇشىڭدى بەر!» — دەپ ەدى. كۇنى كەشە اۋليەاتاعا كەڭەس وكىمەتىن ورناتىسقان. ءبىر جىلعا جەتەر-جەتپەس سول ءاۋلياتانى باسقارادى. ءبىر جىلعا جەتپەسە دە، ءجۇز جىلعا بەرگىسىز. قۋانىشى، قاسىرەتى ارالاس. قاسىرەتى باسىم شىعار. اشتىقپەن ارپالىس. سولشىل ەسەرلەرمەن ارپالىس. مەنشيەۆيكتەرمەن، جەرگىلىكتى باي، ساۋداگەرلەرمەن دامىلسىز ايقاس. كۋلاكتار كوتەرىلىسى. كۋلاكتارمەن ارپالىس.
قاسيەتتى اۋليەاتا. كۇنى كەشە ونىڭ ءبىر تۇكپىرىندە توپىراق بولىپ تومپايىپ جاتقان رىسقۇلمەن قوشتاستى. «كوكە، سەن ءومىر بويى ادىلەت ءۇشىن جاعالاسىپ ءوتىپ ەدىڭ. ادىلەتتى بولۋعا انت ەتەمىن»، — دەدى اكەسىنىڭ ءقابىرى باسىندا.
ال ەندى ادىلەتتى بولىپ كور. تۇركىستاننىڭ استاناسى — تاشكەنتتىڭ قاق ءتورى. الدىندا — كارتا. جاڭا وكىمەت بۇعان اۋىر مىندەت جۇكتەدى. «بۇكىل تۇركىستاندى اشتىقتان ساقتا»، — دەدى. اشتىق جايلاعان، ازاپ جايلاعان تۇركىستاننىڭ قاي پۇشپاعىنا جەدەل جەتۋ كەرەك؟ تالاس دەسە، فەرعانا قالىپ بارادى. ۇكىمەت باسشىلارىمەن تالاسىپ-تارماسىپ ءجۇرىپ، جىرىپ العان از قارجىنى فەرعاناعا بەرسەڭ، سىر بويى ىڭىرسىپ تۇر. كۋلاكتاردىڭ قورلىعىنان ءالى قۇتىلا الماعان جەتىسۋدى قايدا قوياسىڭ؟
تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارى باستاپقى پارمەن بويىنشا مۇنى دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارى ەتىپ تاعايىندادى. كەشەگى تار زاماندا بۇل جەتىم جۇرەگىن سۇرەلەپ، جانتالاسىپ ءجۇرىپ العان ءبىلىمى اۋەلى ورمان-توعاي ماماندىعى؛ ودان كەيىن مۇعالىمدىك ەدى. استە دارىگەر ەمەس. اعاشتىڭ، تال-داراقتىڭ، باۋ-باقشانىڭ اۋرۋىن ەمدەي الار، ال ادامدى ەمدەۋدى وقىماعان. ءبىراق دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارى. ەگەر تۇركىستان وكىمەتى دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارلىعىنىڭ وزىنە تىكەلەي ماماندىعى جوق ادامدى قويسا، ەسىل تۇركىستاندا دارىگەرلەر قايدان بولسىن؟! بار بولسا، مىڭعا ءبىpey تابىلار ما ەكەن؟
از كۇننەن كەيىن رىسقۇلوۆ تۇركسيك-تىڭ ماجىلىسىندە ءسوز سويلەپ:
— قازىرگى تاڭداعى باستى اپات — اشتىق، — دەدى. — ونى جويماي، ەشقانداي دەنساۋلىق ساقتالماق ەمەس. مەنى دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارى مىندەتىنەن بوساتىڭدار. اشتىقپەن كۇرەس كوميسسارياتىن قۇرىڭىزدار. ونىڭ كوميسسارى ەتىپ مەنى تاعايىنداڭىزدار، — دەدى.
باسشىلار ويلانىپ قالدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارياتى قاي زاماندا دا بولا بەرمەك. اشتىقپەن كۇرەس كوميسسارياتى توقشىلىق كەلگەن كۇنى كەرەك بولماي قالادى. مىنا جىگىت ارىدەن ويلاماي ما، قالاي، — دەگەندەر دە بولدى. ءبىراق ۇسىنىسىن قابىلدادى.
قوماقتى قارا ۇستەلدىڭ ءبىر شەتىندە كۇركەتاۋىقتاي قوربيعان تەلەفون شار-شار ەتە قالدى. رىسقۇلوۆ كارتا الدىنان بۇرىلىپ، تۇتقاعا قول سوزدى.
— تىڭداپ تۇرعان رىسقۇلوۆ.
ار جاقتان ەنتىككەن داۋىس ورىسشالاپ:
— جولداس رىسقۇلوۆ! ءسىزدى وسيپوۆ شۇعىل ماجىلىسكە شاقىرادى! — دەدى.
رىسقۇلوۆ قاسىن كەرە تاڭدانىپ، ءسال كىدىرىپ بارىپ:
— قايدا؟ قايدا؟ — دەدى.
ار جاقتاعى داۋىس بۇل جولى وكتەمىرەك ەستىلدى:
— سوعىس كوميسسارى وسيپوۆ گارنيزونعا شاقىرادى. تەز! باسقا كوميسسارلار كۇتىپ وتىر. شۇعىل جاعداي!
— ءقازىر. — رىسقۇلوۆ ءىرى ىسەكتىڭ جىلىگىندەي تۇتقانى سالماقتاپ تۇردى دا، ۇياسىنا قوندىرىپ، ودان قولىن ايىرماعان قالپى قالشيىپ تۇرىپ قالدى. «مۇنىسى نەسى؟ تۇركسيك-تىڭ ءتوراعاسى ۆوتينسيەۆ شاقىرسا ءبىر ءسارى، تۇركسوۆناركوم ءتوراعاسى فيگەلسكيي شاقىرسا ءبىر ءسارى، ال كوميسساردى كوميسسار وزىنە بۇيىرىپ شاقىرا ما ەكەن؟».
كوڭىلىنە كۇدىك كىردى. سان-ساپالاق ويلار جان-جاعىنان قامالاپ كەلىپ تۇرىپ قالدى. «الدە كاسپيي مايدانىندا قاتتى وزگەرىس بولىپ، جاۋ تاشكەنتكە تاياپ قالدى ما؟ ورىنبور مايدانىنىڭ شەبى بۇزىلىپ، تاشكەنتكە ءتونىپ كەلەتىندەي رەتى جوق. جەتىسۋ مايدانى دا جەر تۇبىندە. الدە فەرعانا باسماشىلارى باسىپ كىردى مە؟»
تاشكەنتكە تۇندە تۇڭعىش رەت جالاڭقات جۇقالاڭ قار جاۋىپ، ارتى قالىڭ تۇمانعا اينالعان. كابينەت ءىشى كۇڭگىرت تارتقان سوڭ شامدالدار جاعىلعان. رىسقۇلوۆ جەز قوڭىراۋدى سىلدىرلاتقان زاماتتا قارا قايىسپەن قاپتالعان اۋىر ەسىك سالماقپەن اشىلىپ، ار جاقتان اشاڭ ءجۇزدى، اقسارى جىگىت گيمناستەركاسىنىڭ ەتەگىن تارتقىلاي، بەلدىگىن تۇزەي ءتۇسىپ كىرىپ كەلىپ، رىسقۇلوۆتىڭ تاپسىرماسىن ءۇنسىز توسىپ، تۇرىپ قالدى.
— ماعان ۆوتينسيەۆتى جالعاستىر.
— قۇپ بولادى، تۇرار اكا.
جىگىت جالت بۇرىلىپ شىعىپ كەتتى. قاپتاما قارا ەسىك سابىر ساقتاپ، سالماقپەن قايتا جابىلدى. وپىر-توپىر ويلار قايتا ورالدى. «وسى وسيپوۆ دەگەندى سۋقانى سۇيمەيتىنى نەسى؟ سوعىس كوميسسارى. مەن كۇدىكتەنەتىندەي ول ساتقىن بولاتىن بولسا، بۇكىل قارۋلى كۇش سونىڭ قولىندا، لەزدە تالقانىمىز شىعادى-اۋ. قوي، ولاي بولماس. ۆوتينسيەۆ ونى كوميسسارلىققا تانىماي تاعايىنداعان جوق قوي».
وسيپوۆتىڭ ۇدايى لەپىرە سويلەيتىنى قۇلاعىنا كەلدى:
— جاۋلاردى اياۋسىز جويۋ كەرەك! ريەۆوليۋسيا مەنىڭ ءپىرىم، ونىڭ جولىندا قاسىق قانىمدى ايامايمىن! — ەشكىم ودان انت تالاپ ەتپەسە دە تۇركسيك ءماجىلىسى سايىن ءسوز سارىنى وسىلاي كەلەتىن. كىم بىلەدى، مىنەز شىعار.
جۋان قايىس بەلدىگىن تاعى دا قىنالاي تۇزەتە-تۇزەتە كومەكشى جىگىت قايتا كىردى. رىسقۇلوۆ ونىڭ بەلدىكپەن الىسا بەرگەنىن بۇرىن بايقاسا دا، بۇل جولى: «شالاقۇرساق-اۋ بايعۇس»، — دەپ ويلادى.
— ۆوتينسيەۆ جاۋaپ بەرمەيدى، تۇرار اكا.
«بۇل قالاي بولدى؟» — دەگەندەي، رىسقۇلوۆ ەندى ءوز تەلەفونىنا قول سوزدى. تۇيەتاۋىق تەلەفوننىڭ قۇلاعىن بۇراپ-بۇراپ، فيگەلسكييدى سۇرادى. فيگەلسكيي ورنىندا جوق بولىپ شىقتى.
رەسپۋبليكانىڭ ەكى بىردەي باسشىسى ەكەۋى دە ورنىندا جوق بولعانى ىشتەگى ءبىر ءالسىز كۇدىكتى كۇشەيتە ءتۇستى دە، تەلەفونمەن تۇرسىنحودجايەۆتى سۇراعانىن ءوزى دە اڭعارماي قالدى.
— ا، تۇرار، سەنبىسىڭ، داۋسىڭ ءبىرتۇرلى عوي، تىنىشتىق پا؟ — دەدى تۇرسىنحودجايەۆ جارقىن-جارقىن سويلەپ.
رىسقۇلوۆ جاعدايدى ءتۇسىندىردى.
تۇرسىنحودجايەۆ ويلانىپ قالدى.
— وسيپوۆكە بارماي قويا تۇر، — دەدى ول سالدەن كەيىن. — مەن نيزاممەن حابارلاسايىن. مۇمكىن، سول بىردەڭە بىلەر. ءوزىم تەلەفون شىلدىرلاتايىن، ماقۇل ما؟
— ماقۇل، ساعدۋللا اكا، مەن توسا تۇرايىن، — دەپ رىسقۇلوۆ اۋەلى ەرشىكتى باسىپ، تۇتقانى جايلاپ قانا ۇياسىنا قوندىردى. كوز الدىنا ساعدۋللاحودجا تۇرسىنحودجايەۆتىڭ مۇرتى ەلەستەپ، جىميىپ قويدى. ساعدۋللانىڭ قاپ-قارا مويىل مۇرتىنىڭ ەكى ۇشى شيراتىلىپ، ورگە شانشىلىپ تۇرۋشى ەدى: ءومىرى ءساندى كيىنەتىن ساعدۋللانىڭ ىجداھاتتاپ كۇتكەن ءبىر قازىناسى وسى مۇرتى بولار. ماجىلىستەردە باسىنان دوڭگەلەك قۇندىز بوركىن المايتىن. باسقا وزبەكتەر سياقتى الا توپى كيمەس ەدى.
كۋشەكين العاشقى كەزدە تۇرسىنحودجايەۆتىڭ ماجىلىستە بورىك كيىپ وتىرعانىن جاقتىرماي، بىردە قاعىتىپ قالعانى بار.
— جولداس تۇرسىنحودجايەۆ، ءماجىلىستى سىيلاساڭىز، باس كيىمىڭىزدى الىپ وتىرىڭىز. ال باس كيىم شەشە المايتىنداي كىنارات بار بولسا، امال جوق، — دەپ ەزۋى قات-قابات بولىپ، ىرجيا كۇلگەن.
سوندا تۇرسىنحودجايەۆ مۇرتى قۇلاعىنا جەتكەنشە شانشىلا ءتۇسىپ، باسىنان قۇندىز بوركىن جۇلىپ الىپ:
— جولداس كۋشەكين، مەنىڭ باسىم، ءسىز ويلاعانداي تاز ەمەس. شاش دەگەن جەتەدى. ءتىپتى الدەكىمدەرگە قارايلاسۋىما دا بولادى، — دەپ بوركىن قولىنا كيگىزىپ، دوڭگەلەتىپ دوڭگەلەتىپ قويىپ ەدى.
كۋشەكين ءوزىنىڭ جاپ-جالتىر باسىن سيپالاپ، قىزعىلتىم ءجۇزى قانقىزىل بولىپ قىسىلىپ قالعان.
— اۋزىندا ءازىلى جوقتىڭ، قولىندا شوقپارى جۇرەدى. سىزدىكى دە، مەنىكى دە ءازىل بولسىن، جولداس كۋشەكين. كەشىرىڭىز، — دەگەن تۇرسىنحودجايەۆ ىڭعايسىزدىقتى سەيىلتكىسى كەلىپ، — بالا جاستان باس كيىممەن وتىرۋ ادەتكە اينالعان. مەن كرايكوم، تۇركاتكوم سياقتى كيەلى مەكەمەگە باس كيىمىمدى ەمەس، اياق كيىمىمدى شەشىپ كىرەمىن. كالوشىم بوساعادا قالدى. كىر-قوقىس باسقا ەمەس، اياققا ىلەسەدى.
— كىم بىلەدى، كەيبىر جولداستاردىڭ باسىندا دا كىر-قوقىس بولۋى مۇمكىن، — دەپ كۋشەكين كەگىن كەشىرە الماي، زىلدەنىپ، كۇرەڭ-قىزىل، جىپ-جىلتىر بەتىنىڭ الاۋى قايتىپ، بوپ-بوز، سونىك كوزى موليە باستاعان. تۇرسىنحودجايەۆ ەسەسىن جىبەرگىسى كەلمەي، مۇرتىن شيراتا بەرىپ ەدى، رىسقۇلوۆ:
— ىلىكسىز، قاعىتپاسىز سويلەسەيىك، جولداستار، — دەپ باسۋ ايتقان.
تەلەفوننىڭ شار-شار ەتە قالعانى سونشا، تۇيەتاۋىقتاي قارا قوراپ سەلكىلدەپ كەتتى. رىسقۇلوۆ تۇتقانى جۇلىپ الدى.
— تۇرار، — دەدى ار جاقتان تۇرسىنحودجايەۆتىڭ قاتقىل داۋسى. — ءنيزاميدديندى تاپپادىم. وسى تەگىن ەمەس. ساق بول. وسيپوۆتەن ءقاۋپىم بار. مەن تاعى بارلاۋ سالىپ كورەيىن. تەلەفون كۇت.
«ساق بول، — دەيدى. — وسيپوۆتەن ءقاۋپىم بار، — دەيدى. سوندا قالاي؟ تۇركاتكومنىڭ ءماجىلىسى سايىن قۇلشىنا سويلەپ، كەڭەس وكىمەتى جولىندا جانىن قيىپ جىبەرۋگە دايىن تۇراتىن ساباز وسى وسيپوۆ ەمەس پە ەدى؟».
رىسقۇلوۆ تەلەفونعا تەلمىرىپ، مىنا ءتۇيىن سۇراقتىڭ شەشۋىن سودان كۇتكەندەي، سىلەيىپ تۇر. تەرەزەگە كوزى ءتۇسىپ ەدى، شىڭىلتىر اياز شىنىلارىنا كادىمگىدەي شىلتەر توقىپ ۇلگەرىپتى.
تالعار تاۋدىڭ باۋىرىنداعى جەركەپە ءۇيدىڭ قىرىق قۇراق جالعىز تەرەزەسىنە دە وسىنداي اقپان ايازىندا نەشەبىر عاجايىپ سۋرەتتەر ءتۇسىپ قالار ەدى. تاڭەرتەڭ تاۋدان اسىپ، تەرەزەگە كۇن سىعالار ەدى. كۇن جارىقتىقتىڭ ءبىر جاقسىلىعى، تۇلدىر كەدەيسىڭ دەمەيدى. ساۋلەسىن اممە جانعا: بايعا دا كەدەيگە دە بىردەي شاشىراتادى. سوندا الگى اياز سالعان سۋرەتتەر التىن جالاتقانداي قۇلپىرىپ كەتەدى. قۇراق تەرەزەنىڭ سىزىقتارى قىرعاۋىلدىڭ قاۋىرسىنىنداي سان قۇبىلىپ، تاڭعاجايىپ ادەمى الەم پايدا بولار ەدى. تۇرار الاسا اعاش توسەكتەن تۇرماي، سول سۋرەتكە قاراپ كوپ جاتاتىن. كىشكەنتاي رىسقۇلوۆتىڭ العاش كورگەن سۋرەت گالەرەياسى — قىرىق قۇراق جاماۋلى تەرەزەنىڭ قىراۋ سۋرەتتەرى ەدى. وگەي شەشەسى ءىزبايشا بالانىڭ اينەكتەن كوز الماي قالشيىپ جاتقانىنا قاراپ، تاڭدانىپ، ەرنىن سىلپ ەتكىزەر ەدى.
ءقازىر دە شىنىداعى شىلتەر سۋرەتكە قادالىپ، ءار ءتۇرلى ويدىڭ شىرماۋىندا تۇرعاندا، كومەكشى جىگىت كىرىپ كەلدى. اقسارى ءجۇزى الاۋلاپ، بەتىنە قان جۇگىرىپتى. ارتىق اۋىز ءسوزى جوق، اسكەري ادامشا تاق-تاق ءجۇرىسى ءبىرتوعا جىگىتتىڭ بۇل جولى ورىنسىز كۇلىمدەگەنى نەسى ەكەن؟
— تۇرار اكا، ءسىزدىڭ قابىلداۋىڭىزعا ءبىر بيكەش كەلىپ وتىر.
مىنا ايازبەن بىرگە اشتىق قىسقان قاھارلى كۇندەردە رىسقۇلوۆتىڭ قابىلداۋىم سۇراعان ادامدار كوپ. وعان تاڭداناتىن دانەڭە جوق. الدە كومەكشى ءلازيزدىڭ جىمىڭداۋى اسەر ەتتى مە، الدە ءوزىنىڭ جۇرەگى بىردەڭە سەزدى مە، رىسقۇلوۆقا بۇل حابار ەرەكشە ءماندى بولىپ ەستىلدى دە، ابىرجىپ قالدى.
— كىم ەكەن؟ نe ماسەلە؟
— ءوزىم ايتام دەيدى. تىكەلەي وزىڭىزگە.
ءلازيزدىڭ كوزى تاعى كۇلىمدەدى.
— كىرسىن، — دەدى رىسقۇلوۆ كومەكشى جىگىتتىڭ قۋتىڭداعانىنا تۇسىنبەي.
موينىنا كوكشىل تۇلكى سالعان، باسىنداعى جاسىل كامشات بورىكتەن تومەن قاراتا بەتىن بۇركەپ، قارا شىلتەر تۇسىرگەن قىپشا بەل قىز كىرىپ كەلگەندە، رىسقۇلوۆ:
«بۇل اش ەمەس. مۇنىڭ ارىزى باسقا بولار، — دەپ ويلادى. — ءداۋ دە بولسا، ەكسپروپرياسياعا ۇشىراعان باي تۇقىمى شىعار. مۇلكىمدى قايتار دەپ ارىز ايتا كەلگەن عوي. مۇندايلارعا قايىرىمسىز بول، تۇرار!».
— كەلىڭىز. مەن ءسىزدى تىڭداپ تۇرمىن، — دەدى رىسقۇلوۆ ايەل زاتىن سىيلاعاندىقتان عانا كرەسلوعا وتىرماي، تىكەسىنەن تىك تۇرىپ.
ءجۇرىس-تۇرىسى بەك جۇمساق، تىم بيازى، ادەمى، ءساندى كيىنگەن قىز:
— سالەمەتسىز بە، جولداس رىسقۇلوۆ، — دەپ ءۇن قاتتى. رىسقۇلوۆ ءسال كىدىرىپ:
— سالەمەتسىز... — دەپ سەلقوس قوستادى. «كونفيسكاسيادان ءبارىبىر قۇتىلمايسىڭ»، — دەپ قويدى ىشىنەن.
— مەنى تانىمادىڭىز ءا، جولداس رىسقۇلوۆ.
— ءبىزدىڭ ۇلكەن تاشكەنتتە كىم كوپ، پارانجا جامىلعان ايەل كوپ. ال ءسىز، قاتەلەسپەسەم، ەۋروپالىققا ۇقسايسىز. ەۋروپا ايەلىنىڭ پارانجا جامىلعانى جاراسپايدى ەكەن. كانە، كەلگەن شارۋاڭىزدى ايتىڭىز.
رىسقۇلوۆ تىم قاتقىلداۋ، بالكىم، دورەكىلەۋ كەتىپ قالعانىن ءوزى دە سەزدى. ءبىراق ءارى-سارى كۇدىك-كۇمان كوبەيىپ كەتكەن سياقتى. الگى وسيپوۆتىڭ وسپادارسىز بۇيرىعى. تۇرسىنحودجايەۆتىڭ كەڭەسى. تەلەفونعا جالتاقتاۋ. ەندى مىنا جۇمباق جان.
— مەن سەنى بۇلاي دەپ ويلاماپ ەدىم، تۇرار. — قىز داۋسى دىرىلدەپ كەتكەندەي بولدى. — قالاي وزگەرگەنسىڭ. الدە ۋاقىت وزگەرتكەن بە؟ سەن كىشىپەيىل ەدىڭ عوي. الدە ريەۆوليۋسيا قاتىگەزدەندىرىپ جىبەرگەن بە؟
وسىنى ايتىپ، قىز بەتىندەگى جىبەك شىلتەردى باسىنداعى كامشات بورىكتەن اسىرا سەرپىپ اشىپ تاستادى. جارق ەتىپ اپپاق ديدارلى، نۇرلى ءجۇز سۇلۋ قىزدىڭ جاۋدىرەگەن كوكجاسىل كوزدەرى كورىندى. ءبىر تامشى جاس سىناپتاي ويناقتاپ، ءۇزىلىپ تۇسە جازداپ، ساباۋداي سارى كىرپىگىنە ارەڭ ءىلىنىپ قالىپتى. «مەنى تانىمادىڭ-اۋ» دەگەن نالانىڭ نىشانى بولار، ءسىرا.
رىسقۇلوۆ ۇلكەن قارا ۇستەلدى اينالىپ، ءۇن-تۇنسىز بەرى جىلجىدى. الىستان تولىقسىپ، ۇزدىگىپ-ۇزدىگىپ «پولونەز» ەستىلدى.
— سەن مەنىڭ كوڭىلىمدە ءالى كىشكەنتاي ناتاشا قالپىڭدا قالىپسىڭ، — رىسقۇلوۆ ءوز داۋسىنىڭ جۇمسارىپ بارا جاتقانىن اڭعاردى.
— وزگەرىپ كەتىپسىڭ. سەنى دە كورەتىن كۇن بولادى ەكەن-اۋ.
رىسقۇلوۆ ءبىر-بىر باسىپ، قىزدىڭ جانىنا جاقىندادى.
سونوۋ-سونوۋ بالا كەزىندە، تالعار تاۋدىڭ قاپتالىنداعى جەركەپە ۇيىنە، ايتەۋىر ءبىر جازدا تەڭبىل تورعاي ۇشىپ كىرگەنى بار. ءسىرا، كەپەنىڭ ەسىگى اشىق قالعان بولار. ءسىرا، جابايى قۇس جەركەپەدە ادامدار تۇراتىنىن بايقاماعان-اۋ. بالا سوندا دەمىن ىشىنەن الىپ، تەڭبىل تورعايعا مىسىقشا جىلجىپ جەتىپ، قولىن سوزا بەرگەندە، جابايى قۇس شوشىپ كەتىپ، ۇشا جونەلگەن.
رىسقۇلوۆ قىزدىڭ ناپ-نازىك سۇيرىك ساۋساقتارىن قوس قولداپ ۇستاپ، اقىرىن عانا ەرنىنە باستى.
— كوپ جىل ءوتتى، قۇدايىم-اۋ، ءبىز كورىسپەگەلى قاي زامان، — دەپ، الگى تۇراردىڭ جۇمساق ەرنى تيگەن ساۋساقتارىمەن جىگىتتىڭ قايراتتى قارا شاشىن سيپاعاندا، سول قاتۋ شاش پەن نازىك ساۋساقتاردان وت شاشىراعانداي، ەكەۋىنىڭ بويى دا لاپ-لاپ ەتە قالدى.
— سەن سوندا زىم-زيا جوق بولدىڭ، تۇرار. سەنى ىزدەمەگەن جەرىمىز قالمادى. پاپام پوليسيانى اياعىنان تىك تۇرعىزدى. ۆەرنىيدى تۇگەل ءتىنتىپ شىققان شىعار. سايماسايلار ۇرلاپ اكەتتى مە دەپ، تالعار جاقتى دا دۇرلىكتىردى. ءبىرازدان كەيىن سەنى ءبارى دە ۇمىتتى. ال مەن ۇمىتا المادىم، تۇرار...
— مەن دە، ناتاشەنكا، مەن دە. ءبىر كەزدە سەنى ىزدەپ بارماقشى دا بولدىم، اكەڭنەن قورىقتىم.
— ول كىسى وپات بولعان، — دەدى ناتاشا كوزىنە جاس ءۇيىرىپ.
كوكىرەگىنە جۇلدىز بولىپ باسىلعان جاسىل كوزدەن وپپەك بولىپ، رىسقۇلوۆ ەمىرەنە ۇمسىنعاندا، تەلەفون شار ەتە قالدى.
قولىنا عايىپتان كەلىپ قونعان باقىت قۇسىنان ايىرىلىپ قالاتىنداي، رىسقۇلوۆ قىزدى ءبىر قولىنان ۇستاپ تۇرىپ، تەلەفونعa بوس قولىن سوزدى.
— رىسقۇلوۆ تىڭداپ تۇر! ءيا، ساعدۋللا اكا، مەن تىڭداپ تۇرمىن. نە دەيدى؟! كوتەرىلىس؟! قانداي بۋنت، وسيپوۆ؟!
قىزدى تۇتىپ تۇرعان قولى ەرىكسىز تۇتقانىڭ ەكىنشى باسىنا جارماستى. ءوزىنىڭ قولىن بوساتىپ سالعانىن قىز دا جامانعا جورىدى. رىسقۇلوۆتىڭ ءتۇرى لەزدە وزگەرىپ، سۇراپىل تۇستەنىپ كەتكەنىن اڭعارىپ، جاپ-جاڭا عانا مىنەزى مايداي، تولىقسىعان ايداي بيازى ادامنىڭ كەنەت شيىرشىق اتا قالعانىنان سەكەم الدى.
— الدا، اتاڭا نالەت ساتقىن-اي! مەن ءقازىر جەتەمىن، جولداس تۇرسىنحودجايەۆ! نيزامەدديندى تاپ! ستانسياعا جينالايىق. تەمىر جول جۇمىسشىلارىن، ەسكى تاشكەنت تۇرعىندارىن كوتەرۋگە كىسىلەر جىبەر! مەن ءقازىر...
رىسقۇلوۆ ءداۋ قارا ۇستەلدىڭ تارتپاسىن سىلكە تارتىپ، سۇپ-سۇر سۋىق ماۋزەردى سۋىرىپ الىپ، جان قالتاسىنا سالا سالدى. بوساعانىڭ وڭ جاق بۇرىشىندا تەمىر باقانعا ءىلۋلى تۇرعان قارا قايىس پالتوسىن اسىعىس كيەمىن دەپ ەكىنشى جەڭىنە قولىن سۇعا الماي، قايتا شەشىپ، قايتا كيدى.
— كەشىر، ناتاشا. كورىپ تۇرسىڭ عوي. جاعداي قيىن.
— قۇدايىم-اۋ، نە دەگەن قاتىباس ۋاقىت! جىلدار بويى زارىعىپ كورگەندە، ءبىر اۋىز سوزگە كەلتىرمەگەن نە دەگەن سۇمدىق! سوعىسقا بارا جاتساڭ، ەندى قايتىپ كورىسۋىمىز دە ەكىتالاي عوي. تىم بولماسا، قايدان كەلدىڭ، ءحالىڭ قالاي دەپ تە سۇرامادىڭ-اۋ، تۇرار.
قىز ءدال ەسىكتىڭ كوزىنە تۇرىپ الىپ، رىسقۇلوۆتىڭ جولىن كەستى. الگى الاۋ سەزىم، زاڭعار دۇنيە، ءبىر ساتتىك كەرەمەت كەڭشىلىك كەنەت تارىلىپ، سۋ سەپكەندەي، اينالا قاراۋىتا باستادى.
رىسقۇلوۆ قىزدى رەنجىتپەۋگە تىرىسىپ، يىعىنان قۇشىپ، ابايلاپ قانا جولدان ىسىرىپ، ەسىكتىڭ جەز تۇتقاسىنا قول سوزدى.
— ءبىز جولىعامىز، ناتاشا. كەڭ-مول وتىرىپ، ارمانسىز اڭگىمەلەسەمىز. مىنا وڭباعان وسيپوۆتىڭ ويرانىن كورمەيسىڭ بە؟ ال قوش، كورىسكەنشە...
رىسقۇلوۆپەن بىرگە اۋىز ۇيگە ناتاشا دا شىقتى. كومەكشى ءلازيزدىڭ ميىعىنداعى قۋ كۇلكى لەزدە لىپ ەتىپ ءوشىپ، كوميسساردىڭ ءامىرىن كۇتىپ قالشيدى دا قالدى.
— قارۋىڭ قايدا؟ ءجۇر سوڭىمنان!
رىسقۇلوۆ سىرتقى ەسىكتەن اتىرىلا شىعىپ بارا جاتىپ، ارتىنا بۇرىلىپ ۇلگىردى. ناتاشا قارا شىلتەردى بەتىنە قايتادان ءتۇسىرىپ، كوگىلدىر تۇلكىنى موينىنا قىمتاي وراپ العان ەكەن.
تۇنەك بۇلت بۇركەنىپ قالعان اي سياقتى، جاڭا عانا جارقىراپ تۇرىپ، لەزدە شىلتەر تۇتقانى رىسقۇلوۆتىڭ جۇرەگىن جىرىمداپ جىبەرگەندەي بولدى. ءبىراق ايالداۋعا مۇرشا جوق ەدى. بۇل ساعىنىشتى ادامنىڭ سۇيكىمدى سۇيرىك ساۋساقتارىن سيپالاپ تۇرعاندا، تۋ سىرتىندا الاي-تۇلەي ايقاس باستالىپ كەتىپتى.
رىسقۇلوۆ ءمارمار باسپالداقتان سەكىرە ءتۇسىپ بارا جاتىپ: «ادرەسىن دە سۇراپ المادىم-اۋ، — دەپ قىنجىلدى. — وسى تاشكەنتتە تۇرا ما، الدە الماتىدان كەلدى مە؟ مەنى نەگە ىزدەگەن؟ شىننان ۇمىتپاعانى ما؟». ىلە-شالا تاعى ءبىر وي: «ستانسيا باسىنا قالاي جەتەمىز؟ قالاي توپتاسامىز؟ قارۋ قايدا؟ اتاڭا نالەت وسيپوۆ! قارۋدىڭ ءبارى سوندا!» — دەپ كەلىپ كيلىكتى. ىلەزدە: «قاپ، ناتاشاعا ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتا المادىم-اۋ. ول كىرىپ كەلگەندە تىم سىرەسىپ، سىزدانا قالعانىم نەم؟ ۇيات-اي»، — دەدى. ىلە-شالا: «ساعدۋللا مەن نيزامەددين ەسكى تاشكەنت قاۋىمىن كوتەرسە، ستانسيادان جۇمىسشىلاردى كوتەرسەك، «اتاڭا نالەت وسيپوۆ، ويقاستارسىڭ ءالى!» — دەپ كىجىندى. ىلەزدە: جاڭاعى ناتاشا قاڭعىعان وققا كەزىكپەسە نەعىلسىن؟ ماعان قاتتى رەنجىپ قالدى-اۋ، ءسىرا؟ جوندەپ قوشتاسا دا الماي شىقتىم-اۋ!». ىلە-شالا: «تۇركسيك قورشاۋدا قالسا، قالاي بۇزىپ شىعارامىز؟ قورشاماي تۇرعاندا ۇلگىرسەك؟ تۇرسىنحودجايەۆ ەسكى شاھارعا جەتتى مە ەكەن؟ نيزامەددين حودجايەۆتى تاپتى ما ەكەن؟ ءاي، سونداعى كۋشەكيننىڭ نيزامەددينگە شۇقشيعانى-اي. سەنبەدى-اۋ، سەنبەدى. ال سەنگەن وسيپوۆ نە ىستەدى؟ جاۋ جوق دەمە جار استىندا، ءبورى جوق دەمە بورىك استىندا. اي، دانىشپان حالقىم-اي! سەنىڭ تابانىڭا كىرگەن تىكەن، مەنىڭ ماڭدايىمنان شوڭگە سۋىرىلار كۇن قايدا؟ اتاڭا نالەت وسيپوۆ! قازاق-قىرعىز اشىقسا اشىعا بەرسىن، ءبىر تيىن قارجى بولىنبەسىن، قارۋ-جاراققا جۇمسالسىن دەپ ەدى-اۋ».
رىسقۇلوۆ قىپ-قىزىل وتتىڭ ىشىندە كەتىپ بارا جاتتى.
III
كازارما بيىك دۋالمەن قورشالعان. جالعىز كازارما عانا ەمەس، جالپى تاشكەنتتىڭ كوپ ۇيلەرىن دۋال قاماپ تۇرادى. تۇتاس كوشەلەر، تولايىم ماحاللالار بيىك دۋالدان پارانجا جامىلىپ العان. وزگە دۇنيەدەن ءوزىن قورعالاپ، جان-جاعىن تۇيىقتاپ، قوراسىن بەكىتىپ وتىرۋعا قاديم زامانداردان بەرگى تالاي-تالاي تالايلار ۇيرەتكەن بولار، تۇركىستاننىڭ قالالارى تۇگەل دەرلىك دۋالمەن قىمتاۋلى كەلەر ەدى.
ءتىپتى جەكە-جارىم ۇيلەر، كوشەلەر تۇرماق، قالا تۇگەل بيىك قورعاننىڭ ىشىندە تۇرعان زامان بولعان. سونىڭ ءبىرى — تاشكەنت قوي. ءبىراق تاشكەنت تاس قامالمەن قانشا قىمتالعانمەن، شىر-شايپاشا گەنەرال چەرنيايەۆتىڭ زەڭبىرەكتەرىنە تۇك تە توتەپ بەرە الماي، قاقپالارى شالقالاي ءتۇسىپ، اشىلىپ-اشىلىپ جۇرە بەرگەن.
كازارما گۋبەرناتورلار داۋىرىندە كۇيگەن قىزىل كىرپىشتەن مىقتاپ سالىنعان بيىك دۋالدىڭ قۇنداعىندا ەدى. سوعىس كوميسسارى وسيپوۆ قاراۋىنداعى تاشكەنت گارنيزونى وسى كازارماعا ورنالاسقان.
قاڭتار ايىنىڭ قىسقا كۇنى كۇڭگىرت تارتقاندا، كوميسسار وسيپوۆ تۇركىستان باسشىلارىنىڭ ورنىنان تابىلعاندارىن تۇگەل كازارماعا دابىلداتا شاقىرادى. «ويباي، جاۋ كەلىپ قالدى، اقىلداسايىق، اسكەر دايىندىعىن كوزبەن كورىڭىزدەر، جاۋىنگەرلەرگە ءسات ساپار تىلەپ، جىگەر بەرىڭىزدەر»، — دەپ سەندىرەدى.
تۇركىستاندى جاۋ قورشاپ تۇرعانى راس. ونى دۇشپاننان قورعاعاننان ارتىق قانداي پارىز بار؟ كوميسسارلار شۇعىل شارۋالارىن تاستاي سالىپ، سالىپ ۇرىپ كازارماعا جەتەدى. جەتەدى دە...
ەكى ومىراۋىندا ەكى قىزىل جۇلدىز بار جاسىل قاقپا ەكى جاققا الشايىپ اشىلا بەرگەندە، العاش كىرگەن كۇيمەنىڭ ىشىندە ۆوتينسيەۆ پەن فيگەلسكيي بار ەدى. جول راسىمىمەن كۇيمەدەن ءبىرىنشى بولىپ ۆوتينسيەۆ ءتۇستى. اۋەلى الاگەۋىم اۋلانىڭ ءىشىن بارلادى. ونىڭ ويىنشا پلاسالاڭعا ءقازىر اسكەرلەر ءتىزىلىپ تۇرۋى كەرەك ەدى. سوعىسقا اتتانۋعا ساقاداي ساي تۇرۋى كەرەك ەدى. ۆوتينسيەۆ سول ساپ الدىندا ءسوز سويلەمەك بولعان. ايتار ءسوزىن جول-جونەكەي اسىعىس جۇپتاپ كەلە جاتقان.
«قىزىل قىراندار! — دەپ باستاماقشى ەدى. — كەڭەستىك تۇركىستاننىڭ باسىنا ءقاۋىپ ءتوندى، قارا بۇلت ءۇيىرىلدى. سول بۇلتتى ءتۇرىپ تاستاپ، جارقىراعان كۇننىڭ كوزىن ارشيتىن سەندەرسىڭدەر. قاتەرلى قورقاۋلاردى اياۋسىز سوعىڭدار! جەڭىس جولىندا، پرولەتاريات ءىسى جولىندا قاسىق قان اياماڭدار! كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇركىستانداعى تۋى سەندەردىڭ قولدارىندا. سول تۋدى جىعىپ الماڭدار. ءسات ساپار!».
رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى وسىلاي دەمەكشى ەدى. ءبىراق ساپ تۇزەگەن قىراندار كورىنبەيدى. تۇنجىر تۇقىش ەكى-ۇش ادام ءۇن-تۇنسىز كەلدى دە، كەلەڭسىز قىلىق كورسەتىپ، مۇنىڭ ەكى قولىن لەزدە ارتىنا قايىرىپ، كىسەن سالىپ تاستادى، قالتاسىنداعى قارۋىن سۋىرىپ الدى. اۋلانىڭ ارعى تۇكپىرىنە الا جونەلدى. اۋىز اشىپ، «اۋ، بۇلارىڭ نە»، — دەۋگە مۇرشا كەلتىرگەن جوق.
فيگەلسكيي دە ۆوتينسيەۆتىڭ كەبىن كيدى.
بۇدان سوڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى تاعى دا ون ەكى كوميسسار كەلەدى. ءبارi دە قىزىل جۇلدىزدى جاسىل قاقپادان وتەدى. ەشقايسىسى دا سوڭعى قاقپا ەكەنىن سەزبەيدى. قىلىشىن الىستان قايراعان قاس دۇشپاننان قاسىڭداعى وپاسىز جامان. جاۋ جوق دەمە جار استىندا، ءبورى جوق دەمە بورىك استىندا. قايران قازەكەم...
اۋلانىڭ ارعى تۇكپىرىندە ۇزىننان-ۇزاق باستىرما بار. ار جاعى تاس قابىرعا، بەر جاعى باستىرمانى ۇستاپ تۇرعان قاتار-قاتار بورەنە تىرەۋلەر. قاراڭعىدا ءريمنىڭ سالتاناتتى سارايلارىنىڭ ءمارمار كولوننالارىنداي ءساندى كورىنەدى. ءبىراق جاقىنداي بەرسەڭ، تەزەك ساسيدى. تاس قابىرعانى جاعالاي اتاقىر بولاتىن. بۇل گارنيزوننىي اتقوراسى ەدى.
اتقورانىڭ تۇيىق تۇكپىرىندە ارقالارىن تاس قابىرعاعا جاپسىرىپ، ون ءتورت كوميسسار ءتىزىلىپ تۇر. ۆوتينسيەۆ جوتاسىمەن قابىرعانى يتەرىپ كوردى. جاۋىرىنىنا ۇشكىر تاس قادالدى. جوتامەن يتەرگەنگە قابىرعا قۇلاماس. تاس دۋال ءقازىر وسيپوۆتاي قاتال، قاتىگەز.
— وپاسىز ساتقىن وسيپوۆ! ەندى نە كۇتىپ تۇرسىڭ؟ ىستەر سويقانىڭدى ىستەمەيسىڭ بە؟ — دەپ ايقاي سالدى ون ءتورتتىڭ ىشىنەن بىرەۋى.
كۇتىرلەتىپ كەۋرەك جوڭىشقا جەپ تۇرعان اتتار اششى ايقايدان وسقىرىنىپ، باستارىن اقىردان كوتەرىپ-كوتەرىپ الدى.
— اسىقپا، فومەنكو! — دەدى سيداڭ بويلى، سۇلۋ، سىمباتتى وسيپوۆ ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، ارى-بەرى ارشىنداي ءجۇرىپ. — قايدا اسىعاسىڭ؟ ءبارىبىر كەشىكتىڭ. چك! سەنى چك-عا باستىق ەتىپ قويعان قايران، كەڭەس وكىمەتى. كوردىڭدەر عوي كەڭەس وكىمەتىنىڭ قوپال ەكەنىن. ەندى باسقا وكىمەت، ناعىز وكىمەت بولادى. ءبىراق ونى سەندەر كورە المايسىڭدار. پريحودكو! قايدا قالعاندارى؟ قاشانعى كۇتەمىز؟ — دەپ وسيپوۆ باعاناعا ءىلۋلى فونار جارىعىنا قولىن سوزىپ، ساعاتىنا قارادى.
رىسقۇلوۆ پەن تۇرسىنحودجايەۆ، تاعى الگى كىم ەدى... نيزام حودجايەۆ كەلمەي جاتىر.
رىسقۇلوۆ دەگەندە، ازىق-تۇلىك كوميسسارى پەرشين ەڭسەسىن كوتەرىپ، قوزعالاقتاپ قالدى. قارتاڭ تارتا باستاعان اق سامايلى كوميسساردىڭ قۇلاعىنا ىزىڭداپ، الىستان تالىپ: «اللو، اللو! اۋليەاتادان سويلەپ تۇرعان بولشيەۆيك رىسقۇلوۆ. ۋاقىتشا ۇكىمەت تاشكەنتپەن تەلەگراف قاتىناسىن ءۇزىپ تاستادى. تەمىر جول تەلەگرافىمەن ارەڭ جالعاسىپ تۇرمىن. تاشكەنتتە نە بولىپ جاتىر؟ بەيحابارمىز. قانداي باعىت بەرەسىزدەر؟ مەن — رىسقۇلوۆ!»
سوندا وسى پەرشين: «جولداس رىسقۇلوۆ! تاشكەنتتە ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلادى. كەڭەس وكىمەتى ورنادى. اۋليەاتادا دا وكىمەتتى ءوز قولدارىڭىزعا الىڭىزدار!» — دەپ ەدى.
دەمەك رىسقۇلوۆ تا وسيپوۆ قازعان ورعا قۇلاماقشى ەكەن عوي. اشتىقپەن كۇرەس كوميسسارى رىسقۇلوۆ قىزمەت بابىمەن اسىرەسە پەرشينمەن كوپ ۇشىراسار ەدى. ازىق-تۇلىك كوميسسارى پەرشيننىڭ قامباسى استىققا سىرەسىپ تۇرماعان. قامبا تاقىر، ازىق-تۇلىك تاقۇل-تۇقىل رىسقۇلوۆ ءوزى اشتان ءۇزىلىپ بارا جاتقانداي، كەيدە قاھارلانىپ، كەيدە جىلارمان بولىپ، تاقىل-تۇقىل تاماقتىڭ ءوزىن زورلاپ تارتىپ العانداي بولىپ، اشتاردىڭ قۇلقىنىنا سالاتىن.
پەرشيننىڭ ەسىنە ەندى تۇسە بەرەدى. تۇركسيك ماجىلىسىندە سوعىس كوميسسارى وسيپوۆ پەرشيندى ايىپتادى. اسكەرگە كەرەك ازىقتى رىسقۇلوۆقا بەرەسىڭ دەپ. سوندا رىسقۇلوۆ پەرشيندى قورعاپ، ءوسيپوۆتىڭ اۋزىنا قۇم قۇيعان. ونى ارينە، وسيپوۆ كەشىرە قويماس.
— پريحودكو! رىسقۇلوۆ قايدا؟ قاشانعى كۇتەمىز؟
ءوسيپوۆتىڭ كوزى اقشاڭ ەتتى.
— كەلمەي جاتىر، ءيتتىڭ بالاسى. سول-اق مەنىڭ شەڭگەلىمنەن شىعىپ كەتە بەرەدى. ون التىنشى جىلى مەركەدە اتىلايىن دەپ تۇرعان جەرىنەن ءبىر قۇتىلىپ كەتىپ ەدى، ورايى كەلگەن ءبىر ءسات وسى ءقازىر ەدى. قاپ!
— جارار، كوميسسار رىسقۇلوۆ ءبارىبىر ەندى قۇتىلماس. بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ، پريحودكو! باستا!
پريحودكو اديۋتانت ۇسىنعان قايىس كوبديشادان ساناپ تۇرىپ ون بەس پاترون الدى دا،ون بەسىنشى پاتروندى قايتادان قوبديشاعا لاقتىرايىن دەپ تۇرىپ، ويلانىپ قالدى دا، اۋەگە لاقتىرىپ جىبەرىپ قاقشىپ الىپ، ءمۋنديرىنىڭ ءتوس قالتاسىنا سالىپ،تۇيمەلەپ قويدى.
— بۇل ەرەكشە پاترون، — دەپ ەزۋىن قيسايتتى.
«كىمگە» — دەپ ەشكىم سۇراماسا دا:
— رىسقۇلوۆ ءۇشىن، — دەپ قويدى.
ون ءتورت پاتروننىڭ العاشقى جەتەۋىن قولاقپانداي ماۋزەردىڭ وڭەشىنە بىرىنەن كەيىن ءبىرىن سۇڭگىتتى. ەكىنشى ماۋزەرگە قالعان جەتەۋىن سالدى.
اجال تايانعانىن سەزگەن بوتينسيەۆ اقىرعى ساتتە عايىپتان ءبىر كومەك كەلەردەي الداعى قاراڭ-قاراڭ ادامداردىڭ باسىنان اسىرا موينىن سوزىپ قارادى. كۇرت-كۇرت جەم جەپ تۇرعان ەرەۋىل اسكەري اتتاردان باسقاشا ەشتەڭە كورىنبەيدى. كەنەت «كۋشەكين ارامىزدا نەگە جوق؟ ۋسپەنسكيي قايدا؟» — دەگەن وي ساپ ەتە قالدى. وسيپوۆ ولاردى كۇتپەيتىن دە سياقتى. وسيپوۆتىڭ كۇتىپ تۇرعانى: رىسقۇلوۆ، تۇرسىنحودجايەۆ، نيزام حودجايەۆ. وزدەرى جاڭا سولاي دەدى. كۋشەكين ۆوتينسيەۆتىڭ ورىنباسارى عوي، اتتەڭ، كومەك الىپ، جەتىپ كەلەر مە ەدى. ەرەكشە ءبولىم باستىعى ۋسپەنسكيي بۇل جايدان قالاي حابارسىز؟ نەگە جەتپەيدى، نەگە قۇتقارمايدى؟
كەنەت ۆوتينسيەۆ وسيپوۆتىڭ تاساسىنان سۇر پالتونىڭ جاعاسىن كوتەرىپ العان، قانشىرداي قاتقان ادامدى الدەكىمگە ۇقساتتى. اسكەري كيىمدى ەمەس. كىم بولدى ەكەن؟ بۇل كىم، قۇداي-اۋ؟ انە، اۋزىنان قاپ-قارا سيگار وتى جىلتىرايدى. ستوپ! ۆوتينسيەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولعان اعىلشىن ەلشىسى. بەيلي! «ۆو-تەن-سوۆ مىرزا» دەپ ەدى. اپىر-اي، سوندا رىسقۇلوۆ وسى بەيليگە سۇمدىق ءبىر ءسوز ايتىپ ەدى: «اشعابادتىڭ ار جاعىنداعى اعىلشىنداردى تاشكەنتتەن كۇتىپ الۋعا كەلگەن جوقسىز با؟» — دەپ توتەسىنەن قويىپ قالعان. بەيلي جالاڭاياق شوق باسقانداي شار-شار ەتكەن. رىسقۇلوۆتىڭ سول كۇدىگىن سوندا بىردەن ەسكەرسە عوي ۆوتينسيەۆ.
تىم بولماسا ءبىر جاناشىر ەسىتەر، ەسىتەر دە وسيپوۆتىڭ كىممەن بايلانىستى ەكەنىن ەل بىلەر دەگەن ۇمىتپەن ۆوتينسيەۆ:
— بەيلي! — دەپ ايقاي سالدى. — بەيلي!
جاعاسى كوتەرۋلى سۇر پالتولى، كوزىنە باسا كيگەن سۇر شلياپالى ادامنىڭ قولىنان قارا سيگار جالپ ەتىپ جەرگە ءتۇستى دە، شوعى قىربىق قارعا بىج ەتىپ ءتيىپ، ءسونىپ قالدى.
ارتىنشا پريحودكونىڭ وڭ قولى سەلت كوتەرىلىپ، ماۋزەر ءۇنى گۇرس ەتتى. ءبىرىنشى كوميسسار بۇك ءتۇسىپ، تىزەسى بۇگىلە بەردى...
قوراداعى ەرەۋىل اتتار ءدۇر-ر-ر ەتىپ ۇرىككەندە اۋىزدىقتار شاقۇر-شۇقىر سىڭعىرلاپ، شىلبىرلار بىرت-بىرت ءۇزىلىپ، باستىرمانى قۇلاتىپ كەتە جازدادى. شىلبىرىن ۇزگەننەن كەيىن تىم ادىرلارى وسقىرىنا-پىسقىرىنا، كىسىنەي-مىسىنەي ويقاستاپ، اشىق الاڭعا شىعىپ كەتتى. ءبىراق كوشەگە شىعا الماس. انانداي زاۋ دۋالدان بۇلار تۇرماق، الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ بۋسەفالى دا سەكىرە الماس. سوندىقتان وسيپوۆ جانە ونىڭ سىبايلاستارى ءا دەگەندە قوبالجىعانمەن، اسا ساسا قويعان جوق. مىلتىق داۋسىن كوشەدەگىلەر ەستىر دەپ تە ايىلىن جيمايدى. كازارماداعى تارس-تۇرس اتىسقا كورشى-قولاڭنىڭ قۇلاعى ۇيرەنگەن. ۇزىن اتقورا ءبىر جاعىنان مىلتىق اتىپ جاتتىعاتىن تير ورنىنا دا جۇرەتىن. مىلتىق داۋسى بۇل ماڭايدىڭ حالقى ءۇشىن ۇيرەنشىكتى تارسىل.
— بەيلي! — دەگەن اششى ايقاي شىققاندا-اق چك پرەدسەداتەلى فومەنكونىڭ ساناسىنا تۆو1 سارت ەتە قالدى. تۆو-نىڭ بارىن بىلسە دە، چك كوپكە دەيىن ونىڭ ورداسىن تابا الماي سارساڭ ەدى. سويتسە، بەيلي تىزگىنىن ۇستاعان تۆو-نىڭ ەڭ پارمەندى وكىلىنىڭ ءبىرى تۇركسيك-تىڭ ماجىلىستەرىندە ۇدايى وزىمەن قاتار وتىرىپتى عوي. سوعىس كوميسسارى وسيپوۆ چك ءتوراعاسى فومەنكومەن قاتار وتىراتىن.
فونەمەنكونىڭ وزەگى ورتەنىپ كەتتى. قوس قولى شىدەرلى بولسا دا، تىم قۇرىسا كىندىگىنەن ءبىر تەبەرمىن دەپ وسيپوۆكە قاراي اتىلىپ كەپ ىرشىدى. ونى كورىپ، ىشكى ىستەر كوميسسارى مالكوۆ كەۋدەسىن العا سۇيرەي اتىلدى.
مۇنى كۇتپەگەن پريحودكو قاپەلىمدە كەلەسى وعىن ايدالاعا جىبەرىپ الدى.
— اقىماق! — دەدى وسيپوۆ ىزالانىپ. تاسادا تۇرعان ءبىر بولىمشە سولداتقا قول بۇلعاپ:
— ات! — دەدى.
قاڭق ەتكەن جەكە تارسىل ەمەس، جاپپاي گۇرسىل جامىراي شىقتى دا، ون تورت كوميسسار ءبىر ساتتە جەر جاستاندى.
قورانىڭ ءىشى قان ساسىعانىن سەزىپ، اسكەري اتتار ازان-قازان كىسىنەسىپ، ءبىر-بىرىن ساۋىرىمەن سوققىلاپ، ىعى-جىعى تەڭسەلىپ كەتتى.
تۇركىستان كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسى كەسىلدى. اتتان! تۇركسيك-تى تۇركسوۆناركومدى، پوشتا-تەلەگرافتى الىڭدار. فەرعانا — ەرگەشكە، اشعابات — اعىلشىندارعا، ورىنبور — دۋتوۆقا حابار بەرىڭدەر! ۋرا! تاشكەنتتى تۇگەل قولعا الىڭدار! اتتان!
وسيپوۆ ويرانى وسىلاي باستالدى.
گارنيزون تۇگەل قارۋعا جارماستى.
تاشكەنت كوشەلەرىندەگى اق قارعا قىزىل قان توگىلدى. وسيپوۆ ءبىراق ەسكى تاشكەنت پەن تەمىر جول بارىن ەستەن شىعارىپ، ماستانىپ العان كەزى ەدى.
* * *
ويراننان امان قالعان كوميسسارلار، تۇركسيك مۇشەلەرى، كرايكوم باسشىلارى، سوۆناركومنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى تۇركسيك ءتوراعاسىنىڭ دالاداي كەڭ كابينەتىنە شۇعىل جينالعان. ءبىراق ءتوراعانىڭ ءوزى جوق، كرەسلوسى بوس. بوس كرەسلونى كورىپ رىسقۇلوۆتىڭ كوڭىلى جابىرقادى. ۆوتينسيەۆ شىن لەنينشىل كوممۋنيست ەدى. از ۇلتتان شىققان جادىگەرلەرگە جانى اشىپ، قولتىعىنان دەمەپ جىبەرۋگە دايىن وسى ادام بولماسا، ءوزى تۇركىستان باسشىلارىنىڭ قاتارىن ماڭايلاي الماس پا ەدى...
بوس كرەسلوعا بارىپ وتىرۋعا ەشكىمنىڭ قاقىسى دا جوق، باتىلى دا جەتپەس. ۆوتينسيەۆتىڭ ورىنباسارى كۇنى كەشە سولشىل ەسەرلەردەن شىققان كۋشەكين ءتوراعا كرەسلوسىنا تەسىلە قاراپ ءبىراز تۇردى دا، تەز تايقىدى. سوندا دا بولسا، بوس ورىندىقتاردىڭ ءبىرىن كرەسلوعا جاقىن جىلجىتىپ قويىپ، سوعان وتىردى. «ءماجىلىستى مەن باسقارامىن» دەگەن نيەتى سودان-اق بەلگىلى بولدى.
ءبىراق كۋشەكين قاتتى قايعىدان قاجىپ، كەدەرلى كەيپى وپىرىلىپ قالعانداي كورىندى. اھىلاپ-ۇھىلەپ، ءسوز باستاماي، ارسىل-گۇرسىل كۇرسىنىپ وتىرىپ الدى. باسقالارى سونىڭ اۋزىن باعىپ، تىپىرشي باستادى. كۋشەكين بولسا، قوس قولىمەن بەتىن باسىپ الىپ، جاپ-جالتىر جۇمىرتقا باسىن تۇقىرتىپ، تومەن قاراپ وتىر. قىلپىقسىز سوپاق باستىڭ تەرىسى قىزعىلتىم.
تۇركىستان باسشىلارىنىڭ اراسىنا مولدا دا كىرىپ كەتكەن سياقتى: نيزامەددين حودجايەۆ باسىن اپپاق مارلىمەن شاندىپ العان. نيزامەددين، ارينە، مولدا ەمەس، الگى وسيپوۆپەن قيان-كەسكى ۇرىستا شەكەسىن وق جىرىپ كەتكەن. ءالى دە تاتاتىن ءدام-تۇزى، كورەتىن جارىق ساۋلەسى بار ەكەن، ايتپەسە وق ءسال باتىڭقىراسا، ول دا قۇربان بولعانداردىڭ تىزىمىندە تۇراتىن ەدى.
جاراقاتى سىزدادى ما، الدە مىنا ۇنسىزدىك ازابى شىدامىن تاۋىستى ما، ايتەۋىر نيزامەدديننىڭ شىقشىتى بۇلتىلداپ كەتتى. سالبىراڭقى مۇرتى جىبىرلاعانداي بولدى دا، قاراما-قارسى وتىرعان رىسقۇلوۆقا يەگىن كوتەرىپ: «سويلە!» — دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى.
رىسقۇلوۆ جان-جاعىنا قاراپ ەدى، وزىنە قادالعان كوپ كوزدەرمەن ۇشىراستى. نيزامەدديننىڭ ۇسىنىسىن ولار دا ىشتەي قۇپتاعان سياقتى. باسشىنىڭ الدىن وراپ، ىقىلاستىڭ سوڭىندا قالارىن، كۋشەكين مۇنى قىرىنا الارىن بىلە تۇرا، كوپ قالاۋىنا قارسى كەلمەي، قوس قولىمەن ۇزىن ۇستەلدىڭ كەنەرىن تىرەي، ورىندىعىن ادەيى سىقىرلاتا تۇرەگەلدى. قيمىلسىز وتىرعان ادامدار ارقالارىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي، قوزعالاقتاي باستادى. كۋشەكين باسىن كوتەرىپ، رىسقۇلوۆقا تۇيمە كوكشىل كوزدەرىن قاھارلانا قاداپ، «بۇل نە؟» دەگەندەي پىشىندە قالدى. ءماجىلىستى ءوزى اشۋى كەرەك ەدى، ءبىراق ەندى كەشىككەنىن سەزىپ، ءىشى-باۋىرى شوق تۇسكەندەي قىزىپ الا جونەلدى. «رىسقۇلوۆ! شوشاڭداماي وتىر!» — دەپ جەكىرىپ تاستاعىسى كەلدى. ءبىراق بۇل سوزدەردى ءۇنسىز ايتتى. سوندىقتان دا بورجىڭقىراعان قىزىل بەتتەگى بۇرشاقتاي قارا سۇيەلىنە دەيىن قىزارىپ كەتتى. ۇيىقتاپ جاتىپ باستىعىرىلعاندا ادام تۇسىندە ىشقىنا ايقايلايدى، ءبىراق ءۇنى شىقپاي قالادى. ءبىر ساتكە كۋشەكين دە سونداي حال كەشتى. الگى سوزدەردى داۋىستاپ ايتا المايتىنىنا وكىندى. ويتكەنى مىنا جاس كوميسسار دا ءوزى سياقتى پرەزيديۋم مۇشەسى. دارمەنسىزدىك دولى اشۋعا اينالدى دا، سول اشۋىنا ءوزى بۋلىعىپ وتىرا بەردى. «مۇنىڭ مۇنداي بولارىن بىلگەنىمدە و باستا-اق تۇنشىقتىرىپ تاستار ەدىم-اۋ، — دەپ وكىندى. مارقۇم ۆوتينسيەۆتەن بولدى. مۇنى اۋليەاتادان الدىرعان، كوميسسار تاعايىنداتقان سول. ءا دەگەندە-اق لاپىلداپ كەلدى، ەندى وشىرە المايسىڭ. الدىن وراي بەرەيىن دەسەڭ، ارىنى قاتتى اساۋ اتتاي قاعىپ كەتەدى. سوزدەن جەڭىلمەيدى، ويدان كەندە ەمەس. قايتا تۇركسيك ماجىلىستەرىندەگى كوپ ايتىستا مەنى يىقتاپ كەتە بەرەدى. جابايى كيرگيزعا مۇنداي دارىن قايدان بىتكەن؟».
— جولداستار! — دەپ رىسقۇلوۆ كۋشەكيننىڭ كىجىنشەك ويىن ءبولىپ جىبەردى. رىسقۇلوۆ قانشا سابىرلى بولسا دا، العاشقى ءسوزى دىرىلدەڭكىرەپ ەستىلدى. ءبىراق كەلەسى سوزدەرى مۇلتىكسىز، ءمۇدىرىسسىز شىقتى.
— تۇركىستان ريەۆوليۋسياسى ايتىپ بولماس اۋىر قازاعا ۇشىرادى. تاپ جاۋلارى ءبىزدىڭ ەڭ تاباندى جولداستارىمىزدى وپات قىلدى. وپاسىز وسيپوۆ الداپ قولعا ءتۇسىرىپ، ون ءتورت كوميسساردى اتىپ جىبەردى.
تۇركسيك ءتوراعاسى ۆوتينسيەۆ
تۇركسوۆناركوم ءتوراعاسى فيگەلسكيي
تاشكەڭەس ءتوراعاسى شۋميلوۆ
تاشكەڭەس رايسىنىڭ ورىنباسارى فينكەلشتەين
ازىق-تۇلىك كوميسسارى پەرشين
ەڭبەك كوميسسارى كاچۋرينەر
ىشكى ىستەر كوميسسارى مالكوۆ
چك ءتوراعاسى فومەنكو
جول-قاتىناس كوميسسارى دۋبيسكيي
توتەنشە اسكەري سوت ءتوراعاسى چەرۆياكوۆ
رەداكتور ترويسكيي
پارتيالىق جاساق ءتوراعاسى شپيلكوۆ
تاشيسپولكوم مۇشەسى گوردەيەۆ
تاشكەنت ەڭبەك كوميسسارى لۋگين
— ورىندارىڭىزدان تۇرىڭىزدار، جولداستار! وپاسىز جاۋ قولىنان وپات بولعان قارۋلاس، يدەيالاس، ارمانداس دوستارىمىزدىڭ رۋحىن قۇرمەتپەن ەسكە الايىق!
ورىندىقتار سىقىرلايدى. بۇل سىقىر ازالى وركەستر سياقتى. ءبارى دە تىكەلەرىنەن تىك تۇرىپ، ءۇنسىز قالعان. ءبىر مينۋت — ماڭگىلىككە ۇلاسقانداي كوپ زامان ءوتتى. وسى ءسال ءسات ىشىندە ءبارى دە ءزىلماۋىر ويلار اۋىرتپالىعىن زارىعا كوتەرىپ تۇرعان. كۋشەكيننىڭ تىزەسى دىرىلدەي باستادى. ءتىپتى قۇلاپ كەتەتىندەي ۇرەي بيلەدى. ءوزىنىڭ قوزعالاقتاي بەرگەنىن اقتاماق بولىپ، قالتاسىنان ورامالىن الىپ، اق كىرپىك، كوك تۇيمە كوزدەرىن سۇرتەدى. ورامالدى قالتاسىنا قايتا سالماق بولادى. دىرىلدەگەن قولى قالتانىڭ اۋزىن بىردەن تاپپاي، ءوز بوكسەسىن سيپالاپ بارىپ، ەرىكسىز، كرەسلونىڭ ارقالىعىنان ۇستاي الادى.
رىسقۇلوۆ نيزامەددين حودجايەۆتىڭ شىقشىتى بۇلتىلداعانىن كورەدى. ونىڭ جانىنداعى ساعدۋللاحودجا تۇرسىنحودجايەۆتىڭ مۇرتى ورگە شانشىلعان. ءمىز باقپايدى. بەتىنىڭ ءبىر تامىرى دا بۇلك ەتپەيدى. وسىلايشا ءبىر ساعات تۇرا بەرۋگە پەيىل.
— وتىرىڭىزدار.
ورىندىقتار تاعى سىقىرلايدى. كۋشەكين ءبىر قانار قۇم قۇلاعانداي، سىلق ەتىپ وتىرا كەتەدى.
— ال ءبىز جاۋدى جەڭدىك، — دەگەن رىسقۇلوۆتىڭ سابىرلى داۋسى قۇلاعىنا كەلەدى. «مىناۋ تاعى سويلەدى-اۋ»، — دەپ تىرجيادى.
— وسيپوۆ جارالى قانشىقتاي قاڭسىلاپ قاشىپ كەتتى، — دەيدى رىسقۇلوۆ اسپاي-ساسپاي. «وسىنىڭ ءوزى ءتوراعا بولعىسى كەلگەننەن ساۋ ما؟» — دەگەن كۇدىك كۋشەكيندى جەگىدەي جەي باستايدى. — تىرىلەردىڭ تىرشىلىگى بار، — دەيدى رىسقۇلوۆ. — ريەۆوليۋسيا تۇنشىققان جوق. الداعى كۇندى ويلاپ، ىسكە كىرىسەيىك. ءماجىلىستىڭ ەندىگى تىزگىنى وزىڭىزدە، جولداس كۋشەكين. ەڭسەڭىزدى كوتەرىڭىز.
كۋشەكين ءوزىنىڭ زىميان ويىنان ۇيالعانداي، قايتا رىسقۇلوۆقا ريزا بولعانداي، رەڭى وزگەرىپ سالا بەردى. ول تەگى رىسقۇلوۆتىڭ «ەڭسەڭىزدى كوتەرىڭىز» دەگەن قورلىقتى ەسكەرتپەسىن دە كەشىرگەندەي. جوق، بايقايدى، رىسقۇلوۆ رايس كرەسلوسىنا ۇمتىلىپ تۇرعان جوق.
— كەشىرىڭىزدەر، — دەدى كۋشەكين شىرىلداپ شىعاتىن جىڭىشكە داۋىسپەن. — ءبىز دە ەت جۇرەكتى پەندەمىز. — ءالى قالتاسىنا سالىپ ۇلگەرمەي، ۋىسىنا مىجىپ ۇستاپ وتىرعان ورامالمەن كوزىن جانە ءسۇرتتى. — ريەۆوليۋسيا قانشا قاتالدىق تالاپ ەتكەنمەن، قايعى قاتتى. قايعى وراسان. شىنىن ايتسام، ەسەڭگىرەپ قالعانىمىز راس. كوممۋنيست وسيپوۆ وپاسىز دەگەن كىمنىڭ ويىندا بار؟
— «وسيپوۆ» دەگەن ءسوزدىڭ تۇسىنا «كوممۋنيست» دەگەن ءسوزدى تىركەمەي سويلەگەنىمىز دۇرىس، — دەپ قالدى رىسقۇلوۆ.
كۋشەكيننىڭ رىسقۇلوۆقا دەگەن الگىبىر سەزىمى لەزدە ءوشتى.
— دەگەنمەن، وسيپوۆ كوممۋنيستەر پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ جۇرگەنىن جاسىرۋعا بولمايدى عوي، — دەپ كۋشەكيننىڭ ءۇنى تىم شىرىلداپ شىقتى. — سول سەبەپتى دە وعان بۇكىل تۇركىستان اسكەري كۇشتەرىن سەنىپ تاپسىرىپ قويعان جوقپىز با؟ مارقۇم بولعان ادام تۋرالى پىكىر ايتۋ قيىن. ءبىراق مارقۇم ۆوتينسيەۆ وسيپوۆكە قاتتى سەندى.
تۇرسىنحودجايەۆ مۇرتىنىڭ ۇشىن شيىرشىقتاپ قويدى:
— وعان جالعاز ۆوتينسيەۆ ەمەس، ءبارىمىز كىنالىمىز. چك، ونىڭ باستىعى مارقۇم فومەنكو، تۇركسيك ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ءسىز، جولداس كۋشەكين، ەرەكشە ءبولىم باستىعى ءسىز، جولداس ۋسپەنسكييي، ءبارىمىز.
جاڭا عانa قاندى مايدان،سوعىستان شىققان ادامداردىڭ جاي-كۇيىن رىسقۇلوۆ ءتۇسىنىپ وتىر. ءبارىنىڭ جۇيكەسى جۇندەي تۇتىلگەن. ءومىر مەن ءولىم بەتپە-بەت كەلگەن ساتتەن امان شىققان كوميسسارلار اڭگىمەنى بىردەن ءزارۋ ماسەلەگە تىرەي الماي، قاجاسا بەرگەنى جاقسىلىق ەمەس.
— قازىرگى جاعداي كيكىلجىڭدى كوتەرمەيدى، — دەدى ورنىنان تۇرماستان. دەرەۋ ارەكەت جوسپارىن جاسايىق. تۇركسيك سەسسياسىن شاقىرايىق. تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتى بار ەكەنىن، ونىڭ جويىلماعانىن تانىتايىق حالىققا. بارلىق بيلىكتى ريەۆۆوەن-سوۆەتتىڭ قولىنا بەرىپ قويۋ تۋرالى كۋشەكيننىڭ پىكىرىن مەن قۇپتامايمىن. تۇركسيك ولگەن جوق. ولسە، ونىڭ ءتوراعاسى ۆوتينسيەۆ ءولدى. تۇركسوۆناركوم ولگەن جوق. ولسە، ونىڭ ءتوراعاسى فيگەلسكيي ءولدى. ال ولار قازا بولدى دەپ تۇركسيك پەن تۇركسوۆناركومدى قوسا جەرلەي المايمىز. سيك پەن سوۆناركوم ءبىزدىڭ ء ۇلى ريەۆوليۋسيانىڭ جەمىسى جانە سيمۆولى. تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتى ورناعان. ول قۇلاعان جوق. ال ريەۆۆوەنسوۆەت كەڭەس وكىمەتىن جوققا شىعارماۋى كەرەك. ريەۆۆوەنسوۆەت قۇرىلا بەرسىن، ءبىراق كەڭەس وكىمەتىنىڭ وكىلەتتىگىن الماسىن. وندا حالىق مۇنى قاتە تۇسىنەدى.
كۋشەكيننىڭ ۇرتى سالبىراي باستادى. جالپاق يەگىمەن قوسارلانعان اۋكەسى تەرشىپ جىلت-جىلت ەتەدى. وزىمەن نيەتتەس دەگەن كوميسسارلاردى تۇقشيىپ وتىرىپ، كوزىنىڭ بولار-بولماس قيىعىمەن ءبىر-بىر شولىپ ءوتتى. سولشىل-ەسەر ۋسپەنسكيي قوپاڭداپ-قوپاڭداپ قويدى. قالىڭ جيرەن مۇرتى دۇرديىڭكىرەپ تۇر ەكەن. ۋسپەنسكيي مۇنى جالعىز قالدىرماس. ونىڭ وڭ جاعىن الا وتىرعان، ۋسپەنسكييدىڭ قاسىندا بالاداي بولىپ كورىنەتىن ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ قۋشىق، ارىق يىعى قيقاڭ ەتكەندەي بولدى. «بۇل قانىنا تارتاتىن شىعار، ءبىراق رىسقۇلوۆقا قارسى قويۋدىڭ امالىن تاپسا، بۇل وڭاي جاۋ ەمەس». ايتسا ايتقانداي، ۋسپەنسكيي جوتكىرىنىپ الىپ:
— ءدال ءقازىر تەك قانا ريەۆۆوەنسوۆەت! — دەپ ءبىر-اق كەستى.
— بىزگە تۇسكەن اۋىرتپالىق ورتالىققا، ماسكەۋگە تۇسپەي تۇر ما ەكەن؟ — رىسقۇلوۆتىڭ ءسوزى ساقپان اتىلعانداي، ەس جيدىرماي سارت ەتە قالدى. — ال ورتالىقتى ريەۆۆوەنسوۆەت باسقارىپ وتىرعان جوق قوي!
ۋسپەنسكيي قايتىپ قارىم ايتۋعا جارامادى. تورەقۇلوۆتىڭ جۇقالاڭ، سۇلۋشا، بيداي ءوڭدى شىرايى لىپ ەتە قالىپ، لىپ ەتىپ لەزدە قالپىنا كەلدى.
ەكەۋىنەن دە كوڭىلى قالعانداي بولعان كۋشەكين رىسقۇلوۆقا ولەردەي ىزالانىپ، ءىشى-باۋىرىنا توتيايىن سەپكەندەي تىزىلداپ كەتتى. وسى رىسقۇلوۆتىڭ قالاي كوميسسار بولعانىن ەسىنە ءتۇسىردى. اۋەلى بۇل اۋليەاتا ۋەزدىك كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ەدى. ۋەزدىك كەڭەستەر ءتوراعالارىنىڭ تاشكەنتتە وتكىزىلگەن العاشقى جينالىسىندا رىسقۇلوۆ تۇركىستان كولەمىندە جارق ەتىپ كوزگە ءتۇستى. اقىلىنا، شەشەندىگىنە، بىلىمىنە ءتانتى بولعان ۆوتينسيەۆ پەن فيگەلسكيي رىسقۇلوۆتى دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارى ەتىپ تاعايىندادى. تۇركسيك-تىڭ كوپ ۇزاماي، كەلەسى ماجىلىسىندە رىسقۇلوۆ دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارى مىندەتىنەن بوساتۋ تۋرالى ارىز بەردى. باسشىلار بۇعان تۇسىنبەي اڭ-تاڭ بولىپ وتىرعاندا، رىسقۇلوۆ تاعى ءبىر قاعاز ۇسىندى. وندا: تۇركىستاندى اشتىق ىندەتى الىپ بارادى. ول جاۋدان دا جامان. سوندىقتان اشتىقپەن كۇرەس كوميسسارياتىن قۇرىپ، ءوزىن اشتىقپەن كۇرەستىڭ توتەنشە كوميسسارى ەتىپ تاعايىنداۋدى ءوتىندى.
ۆوتينسيەۆ پەن فيگەلسكيي بۇل ۇسىنىستى ەشقانداي قارسىلىقسىز قابىلدادى. رىسقۇلوۆقا سالدەن كەيىن ەكىنشى قىزمەت جۇكتەلدى. ركپ(ب) مۇسىلمان بيۋروسى پرەزيديۋمدەرىنىڭ قۇرامىنا ەندىرىلدى.
«ءيا، بۇل سولاي، لەزدە الاۋلاپ الا جونەلگەن، ءبارىمىزدى جالىنىمەن كۇيدىرىپ جىبەرمەسە جارار ەدى»، — دەپ كۋشەكين وپىق جەپ وتىر. — ەندى ۆوتينسيەۆ تە، فيگەلسكيي دە جوق. رىسقۇلوۆتىڭ ارىنىن باسار كەزەڭ دە ءدال وسى شىعار.
— قازىرگى اسا قيىن جاعدايدا ريەۆوليۋسيالىق جۇدىرىق كەرەك، — دەدى كۋشەكين اق كىرپىكتىڭ ار جاعىنان كىشكەنە كوزىن ءبىر جىلت ەتكىزىپ، قايتا جۇمىپ الىپ. — تۇركسيك پەن تۇركسوۆناركوم ونداي شىمىر بولماي شىقتى. رىسقۇلوۆ ورتالىق دەيدى. ورتالىق قايدا، ءبىز قايدا؟ ارامىزدا دۋتوۆ جاتىر، ار جاعىندا كولچاك تۇر. جاعداي ءارقالاي. سوندىقتان ءقازىر تۇركىستاندى جاۋدان ساقتاپ قالارعا تەك ريەۆۆوەنسوۆەت قانا دارمەندى. قازىرگى تاڭدا ارميانى ساقتاۋ — ءبىرىنشى مىندەت. ارميانى ۇستاپ تۇرۋعا، ونى اسىراۋعا تەك ريەۆۆوەنسوۆەت كەرەك. ريەۆۆوەنسوۆەت تۇركىستاندى بيلەيتىن بىردەن-بىر كۇش. جانە ول قولىنا بارلىق بيلىك تيگەن سوڭ، ارميانى نىعايتا الادى. ريەۆۆوەنسوۆەت قارجى تابادى. ءبىز قارجىنى ءبىر تيىنىن قالدىرماي ارمياعا جۇمساۋىمىز كەرەك.
كۋشەكين بىرتە-بىرتە قىزىنا سويلەپ، ءتىرىلىپ، تىزگىندى قولعا الا باستادى. ريەۆۆوەنسوۆەت تۋرالى ءوز پىكىرىن ءتاستۇيىن ەتىپ تاستايىن دەپ، ءسوزىن ءارى قاراي ساباقتاي بەرگەندە، اۋىز ۇيدەن كومەكشى كىرىپ، كۋشەكين جاقتىرماي تىجىرىنا قاراسا دا، قاسىنا تاياپ، قۇلاعىنا سىبىرلادى.
— بىزدە ءماجىلىس ءجۇرىپ جاتىر عوي، — دەپ بۇرق ەتتى كۋشەكين.
— ماجىلىسكە قاتىسۋىم كەرەك دەيدى، — دەپ سىبىرلادى كومەكشى.
— وندا ءماجىلىس ءوزى شەشسىن، — دەپ كۋشەكين قاۋىمعا قارادى: — جولداستار، ماسكەۋدەن توتەنشە كوميسسار كوبوزيەۆ كەلىپتى. ءبىزدىڭ ماجىلىسكە قاتىسۋدى وتىنەدى. قالاي قارايسىزدار؟ مىنانداي ايتىس كەزىندە...
— ونى داۋىسقا سالىپ جاتۋدىڭ ءوزى ۇيات. ارينە، قاتىسادى. بىزگە ءدال ءقازىر كەرەگىنىڭ ءوزى سول ماسكەۋ كومەگى ەمەس پە؟ — دەپ رىسقۇلوۆ ارقالانا تۇسكەندەي بولدى.
باسقالار جامىراي قوستاپ كەتكەن سوڭ، كۋشەكين ورنىنان تۇرىپ، ەسىككە قاراي ءوزى ءجۇردى دە، كوبوزيەۆتى بوساعادان كۇتىپ الدى. جىلتىڭ كوزىن كورسەتپەي تۇرعان اق قاس-قاباق لەزدە اشىلىپ، ەزۋى كۇلىمسىرەۋدەن قاتپار-قاتپار جيىرىلىپ شىعا كەلدى.
كوبوزيەۆ گيمناستەركەلى، حروم ەتىكتى، جارتىلاي اسكەري فورمادا ەكەن. ءجۇرىس-تۇرىسى دا، اسكەري ادامنىڭ نوبايىن تانىتقانداي. ءوڭى جاس بولسا دا، ساقال-مۇرتىنا، شالقايتا قايىرعان كۇرەڭ قوشقىل شاشىنا اق كىرە باستاعان. كوزى مەيىرلى، جانارى جىلى ەكەن.
كوميسسارلاردىڭ ءبارى تىك كوتەرىلىپ، شەتىنەن كوبوزيەۆپەن سالەمدەسە باستادى.
— نەگە تەلەگرامما بەرمەدىڭىز؟ كۇتىپ الاتىن ەدىك قوي! — دەدى كۋشەكين قىنجىلعان كەيىپپەن.
— وقاسى جوق، — دەپ كۇلدى كوبوزيەۆ. — سىزدەردە بوس ۋاقىت مول دەپ ويلامايمىن. جۇمىستارىڭىزدان بولگىم كەلمەدى. كۇتىپ الۋ، شىعارىپ سالۋ سالتاناتىنا جوقپىن. ال رۇقسات ەتسەڭىزدەر، قاتىسىپ وتىرايىن.
— وۋ، اۋەلى مەيمانحاناعا ورنالاسىپ، دەمالىپ المايسىز با؟
— راقمەت، جولداس كۋشەكين. پويىزدا جارتى ايدان اسا دەمالعانىم دا جەتەدى.
— وندا ءوزىڭىز ءبىلىڭىز. ءبىزدىڭ جاعدايدان حاباردار شىعارسىز. اعىلشىن اگەنتتەرىنىڭ ارانداتۋىمەن وسيپوۆ وپاسىزدىق جاساپ، ون ءتورت كوميسسارىمىزدى ءولتىردى. سول سويقاننان كەيىن ءبىرىنشى جينالىپ وتىرعانىمىز.
— ءماجىلىستى جۇرگىزە بەرىڭىز، جولداس كۋشەكين، مەن — تىڭداۋشى، — دەپ كوبوزيەۆ كۋشەكيننىڭ وڭ جاعىن الا، ۇستەلدىڭ شەتىنە عانا شىنتاعىن تاياپ، ورىندىققا جايعاستى.
توتەنشە كوميسساردىڭ توتەننەن كەلگەنى اركىمگە ءار ءتۇرلى وي سالدى. شىنتۋايتقا جۇگىنگەندە، بۇل ورتالىقتان كەلگەن تۇڭعىش وكىل. تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتى ورناعالى بەرى ورتالىقپەن وڭدى قاتىناس بولعان جوق. «ورىنبور تىعىنى» دەگەن مايدان تۇركىستاندى رەسەيدەن ءبولىپ تاستادى دا، بايلانىس تەك راديوگرامما ارقىلى عانا ءجۇرىپ تۇرعان.
ەندى مىنە، لەنيننىڭ مانداتىمەن، ارىپ-اشىپ، مايدان شەبىنەن ارەڭ ءوتىپ، تۇڭعىش توتەنشە كوميسساردىڭ كەلگەن بەتى. بۇرق-سارق قايناپ جاتقان، الاۋلاعان تۇركىستاننىڭ جالىنىنا تاپ بولعان كوبوزيەۆتەن جۇرتتىڭ كۇتەرى دە كوپ بولاتىن.
— بۇل ماجىلىستە وكىمەت قۇرىلىمى ءسوز بولىپ وتىر، — دەدى كۋشەكين كوبوزيەۆكە جينالىس ءمانىسىن ءتۇسىندىرىپ. — مەن جانە ۋسپەنسكيي جولداس، تاعى ءبىرشاما جولداستار ۇسىنىس قويىپ وتىرمىز: وكىمەت بيلىگى ريەۆۆوەنسوۆەتكە بەرىلۋى كەرەك. تۇركسيك، تۇركسوۆناركوم بۇگىنگى تاڭدا تۇركىستاندى ۋىسىندا ۇستاپ تۇرۋعا دارمەنسىز.
— وعان باسقا جولداستار قالاي قارايدى؟ — دەپ كوبوزيەۆ شاشىن قايىرىپ قويىپ، كابينەتتە وتىرعاندارعا جاعالاي جايدارمان كوز تاستاپ ءوتتى.
ءبىرشاما ۋاقىت ۇنسىزدىك باستى. كوبوزيەۆ كەلمەگەندە كۋشەكينمەن پىكىر تالاستىرۋعا ءازىر وتىرعان كوميسسارلار ءقازىر توسىلىپ قالعان سياقتى.
بۇل سىپايىلىققا تاڭ قالعان كۋشەكين كەڭشىلىك تانىتىپ:
— اۋ، ايتساڭىزدارشى، — دەپ مىرتىق ساۋساقتى دوڭبەك الاقاندارىن جايىپ، ەزۋلەرى قاتپار-قاتپار جيىرىلا قالىپ، ىرجيا ءتۇستى. رىسقۇلوۆتىڭ ورنىنان تۇرعانىن كورىپ، الگى ەزۋ بىرتە-بىرتە قاتپارلارى جازىلىپ، ەندى سالبىراپ بارا جاتتى.
كوبوزيەۆ رىسقۇلوۆقا ساقتانا قاراپ، العا ۇمسىنا ءتۇسىپ، ءسوزىن توستى. تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالىقتارىنان شىققان ءتىرى كوممۋنيستى تۇڭعىش رەت تىڭدايىن دەپ وتىرعانى وسى. «ءتىلماش ارقىلى سويلەسەر مە ەكەن؟» — دەپ قويدى ىشىنەن. ماسكەۋدەن اتتاناردا تۇركىستان جايلى ءبىراز دەرەكتەر العان. ونىڭ تاريحى، حالقى، حالقىنىڭ مىنەز-قۇلقى، ادەت-عۇرپى... ءبىراق كوممۋنيستەر جەرگىلىكتى حالىقتان ءالى ءجوندى شىعا قويماعان دەگەن مالىمەت بار.
وكىمەت باسىندا دا ولار از، ءتىپتى ساۋساق پەن سانارلىق دەپ ەستىگەن. تۇركىستاندا ەڭ الدىمەن شەشىلەتىن ءبىر ماسەلە بولسا، ول وسى كادر ماسەلەسى، ۇلت ماسەلەسى. وسى جاعىنا باسا نازار اۋدارىڭىز دەگەن لەنين. ال، تۇركىستاندى تۇركىستاندىقتار باسقاراتىن كۇش جوق، جۋىق ارادا بولمايدى دا دەگەن بۋحارين. ولار ماركسيزمنەن جىراق دەگەن. ال الىستان تون پىشكەن ءبىر باسقا دا، كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىگەن ءبىر باسقا. رىسقۇلوۆتىڭ اۋزىنان شىققان ءار سوزگە، ءاربىر قيمىلىنا بار ىقىلاسىمەن زەيىن قويۋى وسى سەبەپتى ەدى كوبوزيەۆتىڭ.
اۋەلگى اسەرى: تاڭدانۋ سۇيسىنۋگە اينالا بەردى. رىسقۇلوۆ ورىسشا ءمۇدىرىسسىز عانا ەمەس، اسا مادەنيەتتى، شەشەن سويلەيدى ەكەن. ورىسشا ءتىل بايلىعى كۋشەكيننەن الدەقايدا اسىپ ءتۇسىپ جاتتى. كۋشەكيننىڭ ءتىلى داڭعالاقتاۋ، دورەكىلەۋ شىققان. رىسقۇلوۆ قىسىلماي، قىمتىرىلماي: «ە-ە، ى-م» دەپ ىڭقىلداپ تۇرىپ الماي، ەركىن كوسىلەدى ەكەن.
— تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتى قۇلاپ، بيلىك اسكەري ادامداردىڭ قولىنا كوشىپتى دەگەن داقپىرتتىڭ ءوزى زيان، — دەدى رىسقۇلوۆ. — حالىققا بۇل كەرى اسەر ەتەدى. جاۋدىڭ ارۋاعى كوتەرىلەدى. جاۋعا جەلىكپە پايدا بولادى. قايتالاپ ايتام: ولسە — تۇركسيك-تىڭ ءتوراعاسى ۆوتينسيەۆ ءولدى. تۇركسيك ولگەن جوق، ولسە — تۇركسوۆناركومنىڭ ءتوراعاسى فيگەلسكيي ءولدى. تۇركسوۆناركوم ولگەن جوق. ەندەشە، تۇركسيك پەن تۇركسوۆناركومدى جويىپ جىبەرىپ، ريەۆۆوەنسوۆەتتى تۋ عىپ كوتەرۋدىڭ نە ءجونى بار؟! تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتى ءومىر ءسۇرىپ تۇرعانىن تانىسىن بۇكىل الەم!
كۋشەكين ءبىر مەزگىل ساباۋداي اق كىرپىگىن جالپ ەتكىزىپ، جىلتىڭ كوزدەرىمەن قاسىنداعى كوبوزيەۆكە تەسىلە قارادى. ويتكەنى كوبوزيەۆ رىسقۇلوۆقا دەن قويعانى سونشا، باسقا دۇنيەنى ۇمىتىپ كەتكەندەي كورىندى.
كۋشەكيننىڭ رەڭى قىزعىلتىم تارتتى. ءىشى قالتىراي باستادى. كوبوزيەۆ — ريەۆوليۋسيونەر، ول دۋتوۆپەن شايقاسىپ كەلدى، — دەدى ول قالتىراي وتىرىپ. — ءبىراق ءبىز شوشقا تاعالاپ ءجۇرىپپىز بە؟ تاشكەنتتە گەنەرال كوروۆيچەنكومەن سوعىسقان كىم ەكەن؟ تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتىن ورناتقان كىم ەكەن؟».
كۋشەكين كىرپىگىن اق كوبەلەكتىڭ قاناتىنداي لىپ ەتكىزىپ، كوبوزيەۆكە تاعى قارادى. توتەنشە كوميسساردىڭ توزاڭ تۇتقان ساقال-شاشى ءوسىپ كەتكەن ەكەن. قالىڭ قاستارى عانا ءتۇرپى ەمەس، سىپايى. ونىڭ استىنداعى قوڭىر كوزدەرى قىلاۋسىز، ىزعار ءىز جوق.
كۋشەكيننىڭ وزىنە ەكى رەت تەسىلە قاراعانىن كوبوزيەۆ سەزبەي قالعان جوق. سىر بەرمەدى. سويلەپ تۇرعان جىگىتتىڭ ءسوزىن بولمەۋگە تىرىسىپ، ىشىنەن تىندى. «جاسى نەشەدە»؟ — دەپ ويلادى كوبوزيەۆ. — ءسىرا، جيىرما بەستە شىعار؟ مەنەن ون بەس جاس كىشى. شىرايى جەڭىلتەك ياكي قاتال ادامنىڭ ءتۇرى سياقتى ەمەس. كەڭدىك، تەرەڭدىك، بيىكتىك بار. ءۇش قاسيەت قابات دارىعان باقىتتى شىعار. الدە العاشقى اسەر سولاي ما؟ مۇنىمەن جاقىنىراق جۋىسقان ءجون بولار. مۇنشاما ەركىندىك قايدان پايدا بولعان قاسيەت؟ الدە كەڭ دالادا وسكەندەردىڭ ءبارى ءوزىن وسىلاي ەركىن سەزىنە مە ەكەن؟ ال قاسىمداعى كۋشەكين تىرسىلداپ، قىپىلداپ، سىر الدىرىپ وتىر. جىگىتتىڭ جىگەرلى ەكەنى كورىنىپ تۇر. تىم تىكتىگى — جاۋى بولماعاي. ال وسىنداي ازاماتى بار ەل كادرعا، باسشى قايراتكەرلەرگە جۇتاڭ دەيتىندەرى نە؟ ماركسيزمنەن الشاق، — دەدى-اۋ بۋحارين. مىنا رىسقۇلوۆ سوندا قايدان ساۋاتتى! وي-جۇيەسى، قازىرگى جاعداياتتى ءبىلىپ پايىمداۋى، ەلدىڭ كوڭىل كۇيىن تانۋى — ءبارى كوكەيگە قونىمدى عوي. بۇلاردى ءبىز نەگە مەنسىنبەۋگە، شەتقاقپايلاتۋعا ءتيىسپىز؟ جەرگىلىكتى حالىققا سەنىڭىز، سەنىمىنە يە بولىڭىز، — دەدى عوي لەنين. ال مۇندا، مىسالى كۋشەكيندە بۇلارعا سەنبەۋشىلىك بار. نەگە؟ وسىلاي بولىپ كەلدى عوي. عاجاپ!
— توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى بار. كوپ سويلەپ، ۋاقىت وزدىرۋدىڭ رەتى جوق. ءاربىر مينۋت قىمبات. ءاربىر مينۋت مىڭداعان ادامنىڭ تاعدىرىن شەشەدى، — دەپ تۇر رىسقۇلوۆ. — وكىمەت قانداي فورمادا بولادى دەگەن قىسىر داۋدى قويالىق تا، تۇركسيك-تى، سوۆناركومدى ءوز ورنىندا قالدىرايىق. ءبىراق بۇل وكىمەت پەن ۇكىمەتتىڭ الدىندا بۇگىنگى تاڭدا ينتەرۆەنسيامەن كۇرەسپەن قاتار تۇرعان اسا جاۋاپتى مىندەت — اشتىقپەن كۇرەس ەكەنىن تاعى دا تالاپ ەتىپ، قايتالاپ ايتامىن. جەرگىلىكتى، اسىرەسە كوشپەندى حالىق ايتىپ بولماس اشارشىلىققا ۇشىرادى. جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى ءتونىپ تۇر. وكىمەت پەن ۇكىمەتتىڭ جاڭا قۇرامى، ەگەر ريەۆوليۋسيا ىسىنە شىن ادال بولسا، ەڭ الدىمەن حالىقتى اشتىق اجالىنان قۇتقارىپ قالسىن! مەنىڭ ايتارىم وسى.
رىسقۇلوۆ دەمىكپەي توقتاپ، ورنىنا وتىردى. ءبىراق ول سابىرلى بولعانمەن، كابينەت ىشىندەگى اۋا رايى سۇراپىل بوران سوعىپ وتكەندەي، وتىرعاندار ءبىر سۇمدىق كارتينا كورگەندەي، كارتينا ءبىتىپ، شام جارق ەتكەندەي، ءالى الگى قورقىنىشتى جەردەن ايىعا الماعانداي، مەڭ-زەڭ كۇيدە ەدى.
كۋشەكين بۇرشاقتاي تۇيمە قالى بار كوزىنىڭ الدى بۇلك-بۇلك ەتىپ، كوبوزيەۆكە قارادى دا:
— ماعان رۇقسات ەتسەڭىز، — دەپ داۋسى ءدىرىل قاعا شىقتى.
كوبوزيەۆ قوس يىعىن قۋشيتا قومداپ، قول جايدى. وسى ءۇنسىز قيمىلدىڭ ءوزى-اق انىق جاۋاپ ەدى: «جينالىستى باسقارىپ وتىرعان ءوزىڭ ەمەس پە؟».
— ماسەلە بىلاي، جولداس كوبوزيەۆ، ءيا، پەتر الەكسەيەۆيچ، كورىپ وتىرسىز، ءبىزدىڭ تۇركىستاننىڭ تۇزەم تۇرعىندارىنان شىققان بولشيەۆيكتەر ءالى جاس. جاستىققا قاتەلەسۋ ءتان. مەن بۇل پىكىرىمدى كەزىندە كرايكومدا دا، تۇركسيك-تە دە ايتقانمىن جانە ماسكەۋگە دە جازعانمىن. ءبىزدى تۇزەم حالىقتاردىڭ وكىلدەرىن باسشى قىزمەتكە تارتپايدى دەپ ورتالىق ايىپتايدى. ال ونداي كادرلاردىڭ ءالى پىسپەگەنىنە كوزىڭىز جەتىپ وتىر عوي. مىنە، رىسقۇلوۆ جولداس. تالاسپايمىن، جالىندى جاس قايراتكەر. ال ايتىپ تۇرعانى شالا-پۇلا، كەشىرىپ قوياسىز، ارينە، — كۋشەكين ەزۋى گارمونشا جيىرىلىپ كۇلگەن بولدى. — جان-جاعىمىزدى قورشاپ، القىمنان الىپ تۇرعان جاۋ. ورىنبور اناۋ، فەرعانا اناۋ، كاسپيي مايدانى، جەتىسۋ مايدانى دەگەندەر تۇنشىقتىرىپ تۇر. بىزگە اسكەر كەرەك. اسكەرگە تاماق كەرەك، كيىم كەرەك، قارۋ كەرەك. ال رىسقۇلوۆ ايتادى: اسكەردى قويا تۇر، اشتان قىرىلىپ جاتقان كوشپەندىلەردى اسىرا دەيدى. ال ماركسيستەردىڭ كوشپەندىلەر تۋرالى قاعيداسىن بىلەسىز: ولار ءبارىبىر جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋگە ءتيىس، ويتكەنى ومىرگە بەيىمسىز. ەندەشە كەڭەس وكىمەتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن، ريەۆوليۋسيانى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، اسكەردى نىعايتىپ، جاۋدى جەڭەيىك. انە، سودان كەيىن شاما كەلگەنشە اشتارعا قول ۇشىن بەرەيىك.
كوبوزيەۆ بۋرىل ساقال باسقان يەگىن ۋىستاپ وتىردى دا قالدى. كوشپەندىلەر جەر بەتىنەن قۇرىپ كەتۋگە ءتيىس دەپ ماركسيستەر قاي ۋاقىتتا ايتىپ ءجۇر؟ بالكىم، بۋحارينشىلەر شىعار؟
كوبوزيەۆتى ساۋاتسىز دەپ ەشكىم ايتا الماس. مىڭ دا سەگىز ءجۇز توقسان سەگىزىنشى جىلدان بەرى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەسى. ريگادا پوليتەحنيكا ينستيتۋتىن بىتىرگەن. ماركسيزمدى ءبىر كىسىدەي-اق بىلگەن. ال كوشپەندىلەر تىرىلەر ساناتىنان شىعىپ قالۋعا ءتيىس دەگەن ۇزىلدى-كەسىلدى تۇجىرىمدى ۇشىراتقان ەمەس. ال ماركسيزمدى تۇگەل يگەرىپ، باستان-اياق وقىپ، زەيىندەپ شىققان كىم بار؟ بار عوي. ءبىراق از عوي. كىم بىلەدى، ءبىر جەردە ايتسا، ايتقان دا بولار.
كوبوزيەۆ وسىلاي ماركسيزمنىڭ ۇشان-تەڭىز قيىرىنا كوز جەتكىزە الماي، كۋشەكينگە قارسى قالاي داۋ ايتارىن بىلمەي وتىرعاندا، رىسقۇلوۆ ورنىنان تاعى تۇردى. بايقايدى، بۇل جولى رىسقۇلوۆتىڭ ءوڭى ورتەنىپ بارا جاتقانداي ەكەن. ءوزىن-وزى تەك وراسان جىگەرمەن جۇگەندەپ تۇرعانى سەزىلەدى. ايتپەسە تارس كەتپەكشى.
— قۇرمەتتى كۋشەكين، — دەپ باستادى ول ءار ءسوزىن سالماقتاپ. ءبىراق نىعىز داۋسى باس بىلمەگەن اساۋداي بۇلقىنىپ، ىقتياردان ىرىقسىز ايقايلاپ كەتە جازداپ تۇر. — ءسىز كۇنى كەشە تۇركىستاندى بيلەپ-توستەگەن كولونيزاتور گەنەرال-گۋبەرناتور فون كاۋفماننان دا اسىپ ءتۇستىڭىز. گەنەرال-گۋبەرناتور كاۋفمان وتارشىلدىق ساياساتتىڭ ادال ق ۇلى بولاتىن. ونىڭ قاسىندا گەنەرال چەرنيايەۆ ءوزىن ناپولەون ساناۋشى ەدى. ال كاۋفمان تاماق ۇستىندە موينىنا اق سالفەتكا ءىلىپ قويىپ، ءبىر قولىنا كۇمىس شانىشقى، ءبىر قولىنا كۇمىس پىشاق ۇستاپ وتىرىپ، تۇتقىن تۇزەمدەردى ونداپ، جۇزدەپ اتۋ تۋرالى بۇيرىق بەرە بەرەتىن. قاسىندا اديۋتانتى تۇتقىنداردىڭ ءاتى-جونىن وقىپ تۇراتىن، ال گەنەرال:
— اتۋعا! — دەپ كۇمىس پىشاقتى قولىن سەرمەپ قالىپ وتىراتىن. ءبىراق سويتكەن كاۋفماننىڭ ءوزى كوشپەندى تۇزەمدەردى جەر بەتىنەن تۇگەل جويىپ جىبەرۋگە ارەكەتتەنبەگەن. جۇزدەپ، مىڭداپ قىرعان، ءبىراق حالىق رەتىندە تىپ-تيپىل ەتە الماعان. ال ءسىز، كۋشەكين، رسدرپ-نىڭ سولشىل ەسەر تارماعىنان كۇنى كەشە بولشيەۆيكتەر قاتارىنا ءوتىپ الىپ، بۇگىن كۇللى ماركسيستەر اتىنان تۇتاس ءبىر حالىققا ءولىم ۇكىمىن شىعارعىڭىز كەلەدى. ەگەر ءسىز ايتقانداي، كوشپەندى حالىق ءبارىبىر جويىلار بولسا، ەگەر ولار باقىتتى كۇنگە جەتە الماي، ءبارىبىر سۇيەگى قۋارار بولسا، وندا... سول قيىردان قيىرعا دەيىن شاشىلعان سۇيەكتىڭ ورنىنا ورناعان وكىمەت كى-مگە كە-رر-ەك!!! — سوڭعى سوزدەردى ايتقاندا رىسقۇلوۆ اقىرى تارس كەتىپ تىندى: ىشقىنا ايقايلاپ جىبەردى.
كەيبىرەۋلەر شوشىپ كەتىپ، ورىندارىنان تۇرەگەلدى. الدەكىم كۋشەكيننىڭ الدىنداعى گرافيننەن سۋ قۇيىپ الىپ، رىسقۇلوۆقا ۇسىنا بەردى. ول:
— راقمەت! — دەپ جىميدى دا قويدى. سوندا بارىپ جۇرت تىنىشتالدى. ءبىراق نيزامەدديننىڭ شىقشىتى اۋناقشىپ، بۇلتىلداي جونەلدى. تۇرسىنحودجايەۆ مۇرتىنىڭ ۇشىن ساۋساعىنا وراپ-وراپ جۇلىپ الاتىنداي كورىندى. كۋشەكيننىڭ كوزىنىڭ الدى جىبىرلاپ الا جونەلدى. كوزىن سۇرتكەن بولىپ، قولىمەن بەتىن كولەگەيلەدى. ءبىراق سول قولدىڭ ءوزى تىنىمسىز ءدىرىل قاقتى.
كوبوزيەۆ الگىدە ازاپتانا ىزدەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى سونشالىقتى قاراپايىم، سونشالىقتى ءدال، سونشالىقتى قاھارلى ەكەنىنە تاڭ قالدى دا، رىسقۇلوۆقا ءسوز تاستادى.
— ايتىڭىزشى، جولداس رىسقۇلوۆ، ءقازىر رەسپۋبليكادا قانشا حالىق اشارشىلىققا ۇشىراپ وتىر؟
— سىپايىلاپ، ىقشامداپ ايتقاندا ءبىر جارىم ميلليون ادام. بۇل ابدەن شىڭىنا جەتكەندەر. ال بۇگىن-ەرتەڭ بۇل سيفر ەسەلەي بەرمەك.
— نە سەبەپ؟
— سەبەپ: ەكى جىل قاتارىنان قۋاڭشىلىق. ەگىن شىقپادى، جەم-شوپ جانە جوق. مال قىرىلدى. سوندىقتان رەسپۋبليكانىڭ ەڭ كەدەي تابى، كۇنى كەشە پاتشا زامانىندا جوقشىلىق كورگەندەر، بۇگىن ەڭ الدىمەن اجال قۇرىعىنا ءىلىنىپ وتىر. بۇل — كەڭەس وكىمەتىنە ەڭ تىلەكتەس قاۋىم. ال كەڭەس وكىمەتى وعان ءازىر قول ۇشىن بەرە الماي تۇر. سوندىقتان حالىقتىڭ سەنىمىنەن ايىرىلىپ قالايىق دەپ تۇرمىز، جولداس كوبوزيەۆ. اسىرەسە مال باعىپ كۇن كورگەن حالىق قاتتى قاۋساپ تۇر. العى دەيتىن ۋلى ءتۇبىردى قازىپ جەپ قاڭعىپ كەتتى. جەر-جەردە كەڭەس وكىمەتى ءالى نىعايعان جوق. جات ەلەمەنتتەر تونىن اينالدىرىپ كيىپ الىپ، زيانكەستىك ارەكەتتەر دە جاساۋدا. ەلدىڭ نارازىلىعى ولارعا ءتيىمدى. ال تۇركىستان وكىمەتى پارمەندى كۇرەس جۇرگىزبەي وتىر.
— ءسىز باسقارىپ وتىرعان پومگول2 نە تىندىردى؟
— اشتارعا ارناپ تاشكەنتتەن جانە ۋەزد ورتالىقتارىنان تاماقتاندىرۋ پۋنكتتەرىن اشتى. قولونەر ارتەلدەرىن اشىپ، اشتاردى جۇمىسقا تارتۋ شاراسى جۇرگىزىلدى.
— قارجىنى كىم بەردى؟
— بايلاردان الىم-سالىق الۋ جولىمەن.
— تىعىرىقتان شىعۋ جولى قايسى؟
— وكىمەت تاراپىنان جەدەل كومەك. ەڭ جوعى — ءبىر جارىم ميلليون سوم. ودان كەيىن اش كەمباعالداردى ارتەلگە ۇيىمداستىرۋ. وسى كوكتەمنەن قالماي ەگىن سالدىرۋ. قۇرال-سايمان، تۇقىممەن قامتاماسىز ەتۋ. پاتشا زامانىنىڭ ساياساتى وتىرىقشى ەلدىڭ ەگىن سالۋىنان گورى، ماقتا ەگۋىنە مۇددەلى بولدى دا، استىق ازايدى. ماقتا دا كەرەك، ونداي جاعدايدا ورتالىق بىزگە ەندى ازىق-تۇلىكپەن كومەككە كەلۋى كەرەك.
— ورتالىق ءقازىر ونداي كومەك بەرە المايدى، جولداس رىسقۇلوۆ، — دەدى كوبوزيەۆ.
— و، وعان سالساڭىز، تۇركىستاندا كوممۋنيزمدى ءقازىر ورناتىپ بەر دەيدى، — دەپ كۋشەكين كوبوزيەۆكە قاراپ قۋتىڭداپ قالدى.
كوبوزيەۆ تۇڭعىش رەت ءتۇرى سۇستانىپ، جالپاق الاقانىمەن كۋشەكيننىڭ الدىنداعى ۇستەلدىڭ ءۇستىن سارت ەتكىزىپ ءبىر سالىپ قالدى دا، ورنىنان تۇردى. كوميسسارلارعا كوبوزيەۆ كۋشەكيننىڭ بەتىنەن شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرگەندەي بولىپ كورىندى.
رىسقۇلوۆتىڭ تالابى بويىنشا تۇركسيك قاۋلى الدى:
1) بارلىق سوۆدەپتەردە، كەڭەس مەكەمەلەرىندە اشتارعا كومەك ماسەلەسى كەزەكتەن تىس، جەدەل قارالسىن.
2) اشتارعا كومەك كورسەتۋ ىسىنە كەدەرگى جاساعان ادامدار اسكەري تريبۋنالعا تارتىلسىن.
3) اشتارعا كومەك ءۇشىن رەسپۋبليكا ۇكىمەت قازىناسىنان 1 ميلليون سوم قارجى ءبولىنسىن.
4) وسى قاۋلىنىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋىنا سوۆدەپ ءتوراعالارى تىكەلەي جاۋاپ بەرەتىن بولسىن...
IV
ناتاشا قايتىپ كورىنبەي كەتتى. رىسقۇلوۆ كومەكشى لازيزدەن كۇندە سۇرايدى.
— جوق، ول بيكەش كەلمەدى، — دەيدى ءلازيز.
— وندا سۇراۋ سالعىز: تاشكەنتتە ناتاليا پريحودكو قايدا تۇرادى؟
— پريحودكو دەيسىز بە، تۇرار اكا؟ ول بيكەشتىڭ فاميلياسى باسقا سياقتى ەدى عوي... مەن جازىپ قويىپ ەدىم-اۋ، — دەپ ءلازيز اۋىز ۇيگە شىعىپ، ءوز ۇستەلىندە جاتقان جۋرنالدى اشىپ قارادى دا قايتا كىردى.
— ول بيكەشتىڭ ءاتى-جونى ناتاليا كولوسوۆسكايا، تۇرار اكا.
رىسقۇلوۆتىڭ قاراتورى رەڭى قۋقىل تارتقانداي بولدى، ءلازيز ءوزى ازىلگە جورىپ جۇرگەنى جاي ايەل ەمەس ەكەنىن سوندا ءتۇسىندى.
— كو-لو-سوۆ-سكا-يا؟! قالايشا؟ سەن باسقا بىرەۋمەن شاتىستىرىپ تۇرعان جوقسىڭ با، ءلازيز؟ كولوسوۆسكايا دەگەن قايدان شىقتى؟
— جوق، بەتىنە شىلتەر تۇتقان قىز. مەن جاقسى بىلەمىن، — دەپ ءلازيز رەسمي جونگە كوشتى.
رىسقۇلوۆ سودان بەرى دال: «كولوسوۆسكايا بولعانى قالاي؟ الدە كۇيەۋگە ءتيىپ، سونىڭ فاميلياسىنا كوشتى مە ەكەن؟»
«كولوسوۆسكايا» دەگەن ىزىڭ قۇلاعىنان كەتپەي قويدى. كوزىن جۇمسا دا ەستىلەدى، قۇلاعىن باسسا دا ەستىلەدى. سويتسە، ونى ەستىپ تۇرعان قۇلاق ەمەس، جۇرەك ەكەن. ال جۇرەكتى قالاي بىتەپ تاستايسىڭ؟
«توقتاي تۇر، — دەدى رىسقۇلوۆ وزىنەن-وزى. — كولوسوۆسكيي، كولوسوۆسكيي... وۋ، ول كەشەگى شىمكەنتتىڭ ويازى عوي. ۋەزدنوي ناچالنيك. ءقازىر قاراسىن باتىرىپ، قاشىپ كەتكەن. سوندا قالاي؟ الدە باسقا كولوسوۆسكيي مە؟ فاميليالاس بولا بەرەدى ەمەس پە؟».
تاڭسارىدەن تۇرا سالىپ، تۇركسيك-كە بارىپ، ىشكى ىستەر كوميسسارىن شاقىرىپ الىپ، كولوسوۆسكيي فاميليالى ادامدار تۋرالى مالىمەت الدىرماققا بەكىنىپ، توسەكتە ءبىر اۋناپ ءتۇستى. تار تەمىر توسەكتىڭ پرۋجيناسى شيقىلدادى. تەمىر توسەك جالعىز كىسىلىك ەدى. بولمە دە تارىنىڭ قاۋىزىنداي عانا بولاتىن. ناتاشا مەنىڭ بۇل بولمەمدى قومسىنىپ جۇرمەس پە ەكەن؟ — دەگەن كۇدىك كەلدى. — جارايدى، اۋەلى تابىلسىن. «اشىققان قارىن تويىنار، اشىلعان ەتەك جابىلار»، — دەيتىن باياعىدا اكەسى. اۋەلى ناتاشا قولعا قونسا، ءۇي-جايدىڭ ءبىر ءمانىسى بولار.
تۇرعان جەرى جامان دا ەمەس. جاڭا تاشكەنتتىڭ ورتاسى. ۇكىمەت ۇيىنە دە جاقىن. تىنىش قانا تۇيىق كوشە، تاشكەنت شىلدەسىنىڭ شىرقىراعان ىستىعىندا سايا بولار شىنار اعاشتار، باۋ-باقشاسى جانە بار. بۇل ارادان گۋبەرناتور باعى دا الىس ەمەس. گۋبەرناتور ەندى كەلمەسكە كەتسە دە، بۇرىنعى ادەت بويىنشا جۇرت ءالى گۋبەرناتور باعى دەسەدى. ناتاشا ەكەۋى جۇمىستان سوڭ شاي ءىشىپ الىپ، ءبىر مەزگىل قىدىرىپ قايتقانعا قانداي! ارينە، دۇرىس. تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتى ورناعانىنا ەكى جىل تولسا دا، گەنەرال-گۋبەرناتور ەسكەرتكىشى اۋىزدىقپەن الىسقان اتقا ءمىنىپ، كۇللى تۇركىستاننىڭ ۇستىنەن قىلىش ءۇيىرىپ، ءمىز باقپاستان تۇرىپ الدى.
— ەسكەرتكىشتى قۇلاتايىق. بۇل لاعىنەت اتقان وتارشىلدىقتىڭ ەسكەرتكىشى. كوزگە شىققان سۇيەلدەي ەتپەي، الىپ تاستايىق، — دەپ رىسقۇلوۆ كەزىندە ۇسىنىس ايتقاندا كۋشەكين كونبەي قويعان-دى.
— رىسقۇلوۆ جولداس، مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قيراتا بەرۋ مادەنيەتتىلىككە جاتپايدى. پەتروگرادتا تۇر عوي انا، پەتردىڭ، نيكولايدىڭ ەسكەرتكىشتەرى. ولار جونىندە پەتروگرادتىقتاردىڭ مىنانداي ولەڭى دە بار:
دۋراك ۋمنوگو دوگونياەت،
دا يساكيي ەمۋ مەشاەت، —
ياعني، «مىس سالت اتتى» I پەتر الدىندا دا، ۇردا-جىق I نيكولاي ارتىندا. ارالارىن يساكييەۆ سوبورى ءبولىپ تۇرادى. كوردىڭىز بە، قاتەرلى ەشتەڭە دە جوق.
— ە-ە، جولداس كۋشەكين. پەتروگراد ءبىر باسقا، تاشكەنت ءبىر باسقا، تاشكەنت كۇنى كەشە وتارشىلدىقتى باسىنان كەشكەن قالا. بۇل گەنەرال چەرنيايەۆتىڭ شاپقىنشىلىعىن، گەنەرال فون كاۋفماننىڭ قاھارىن، گەنەرال كۋروپاتكيننىڭ قيامەت قياناتىن كورگەن تاشكەنت. بۇگىن ازاتتىق العان تاشكەنت. ەسكەرتكىش گەنەرال-گۋبەرناتور قىلىشىن ەندى كىمگە ءۇيىرىپ تۇر؟ تاعى دا تۇركىستانعا ما؟ كەلەڭسىز، جولداس كۋشەكين!
كۋشەكين ءالى كونبەيدى.
ال ناتاشا جارق ەتىپ بۇلتتان شىعىپ، جارق ەتىپ قايتادان بۇلتقا كىرىپ كەتكەندەي، جوق بولدى.
گۋبەرناتور باعى تاياۋ. ناتاشا جوق. كۋشەكين گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ەسكەرتكىشىن قۇلاتقىسى كەلمەيدى. قولا گەنەرال قىلىش ۇيىرەدى. تارپاڭ اتى تۇركىستاندى تاپتاپ كەتكىسى كەلەدى.
رىسقۇلوۆ ۇيىقتايىن دەپ كوزىن جۇمادى. ءبىراق ناتاشانى كورەدى. وڭ جامباسىنا اۋناپ تۇسەدى. تەمىر توسەك باج-باج ەتەدى. «ناتاشا بۇعان قالاي جاتادى؟». كوزىن جۇمادى. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ زور ەسكەرتكىشىن كورەدى. قالاي قۇلاتۋ كەرەك؟ موينىنا شىنجىر سالىپ تارتسا، قانشا اتتىڭ كۇشى كەرەك ەكەن؟ ديناميت قويىپ جارسا، بىرەۋلەردى جارالاپ جۇرەر؟!».
رىسقۇلوۆتىڭ كىرپىكتەرى ايقاسا باستايدى. بۋالدىر ۇيقى دۇنيەسىن كەزىپ بارا جاتىپ، تالعاردىڭ كۇنگە شاعىلىسقان شىڭىن كورەدى. ەندى بىردە ول تالعار ەمەس، اسپارا ەكەن دەيدى. اسپارا شىڭىنا گەنەرال-گۋبەرناتور... ەمەس، كۋشەكين شىعىپ الىپ، قىلىشىن سەرمەپ تۇرادى. رىسقۇلوۆ تومەندە تۇرىپ ايقايلايدى. قىزىل جەبەگە مىنگەن اكەسى قىلىش سەرمەگەن ادامدى يتەرىپ جىبەرىپ قۇزعا قۇلاتادى.
— كوكە! — دەپ ايقايلاپ جاتىپ، رىسقۇلوۆ ويانىپ كەتەدى.
* * *
كابينەت تەرەزەسىنىڭ كەمەرىندە داۋسىن قىراتتاپ قارلىعاش سايراپ وتىر ەكەن. قاعازعا ءۇڭىلىپ قالعان رىسقۇلوۆ اۋەلى بايقاعان جوق. تەك قىم-قۋىت قىزۋ ءىستىڭ اراسىندا ميىڭنىڭ ءبىر قاتپارىنان جارق ەتىپ، اكەڭ ەلەس بەرىپ قالعانداي، اكەسىنىڭ قاتقىل قوڭىر ءۇنى ەستىلىپ قالعانداي سەزىلگەن دە، كەنەت سەلك ەتىپ، تەرەزە جاققا قاراعان. قاراسا، سىرتقا قاراي اشىلعان جەلدەتكىشتە قارلىعاش وتىر ەكەن.
— ە، جارىقتىق، اۋليە قۇس، — دەدى رىسقۇلوۆ، الىستان تالىپ جەتكەن مەيماندى ۇركىتىپ المايىن دەپ ىشىنەن دەم الىپ. — قۇتتى كوكتەم الا كەلگەيسىڭ. ۇيا سالعىڭ كەلسە — سالا عوي. راس، بۇل كابينەت كەلىم-كەتىمى كوپ، كۇنى تۇرماق، ءتۇنى دە سابىرسىز، مازاسىز جەر. ءبىراق ساعان زيانى تيمەس. قونىسىڭ جايلى بولسىن، قارلىعاش!
رىسقۇلوۆ جيلەتىنىڭ قالتاسىنان شىنجىرلى شۆەيسار ساعاتىن سۋىرىپ الىپ، سىرت ەتكىزىپ، كۇمىس قاقپاعىن اشىپ قارادى. جەز قوڭىراۋدى سىلدىرلاتتى. قاپتاۋلى قالىڭ قارا ەسىك سالماقپەن اشىلدى دا، جىپتىكتەي بولىپ، حروم ەتىكتەرىن سارت ەتكىزىپ، كومەكشى جىگىت تۇرا قالدى:
— ءلابباي، تۇرار اكا؟
— اتتاردى ازىرلە، ءلازيز!
— قۇپ بولادى، تۇرار اكا.
سول ساتتەن كەيىن ءلازيز قايتا كىرىپ:
— كولىك دايىن تۇرار اكا، — دەپ حابارلادى. جىميىپ، داۋسىن جىلىتىپ: — قايدا بارامىز، تۇرار-اكا؟
— ەسكى تاشكەنتكە. بازارعا. ايتپاقشى، ءلازيز، سەن قاراۋىلدارعا ەسكەرتىپ قوي. مىنا تەرەزەنىڭ الدىنا كولىك توقتاماسىن، ادامدار توپىرلاماسىن. قارلىعاش ۇيا سالعالى ءجۇر، — دەدى.
— ە-ە، قارلىعاش پا؟ قارلىعاش ۇيا سالعان جەرگە قۇت قونادى. قۇتتى بولسىن، تۇرار اكا، ايتىپ قويامىن قاراۋىلدارعا، — دەپ ءلازيز بالاشا ءماز بولىپ، رەسمي ءتارتىپتى ۇمىتىپ، ەسىكتەن تاپىراقتاپ شىعىپ جۇگىرە جونەلدى.
تۇركىستاندا اشارشىلىق قانشا كەۋلەپ العانمەن تۇركسيك-تىڭ اتقوراسىنداعى كولىك كۇيلى ەدى. ەكى كىسىلىك تراشپەنكەگە جەگىلگەن قوس قاراگەر اتىرىلىپ الا جونەلدى دە، وردا وزەنىنىڭ اعاش كوپىرىن دۇبىرلەتىپ ءوتتى. ار جاقتان كوكىلتاش مەشىتىنىڭ كوگىلدىر كۇمبەزدەرى تاكاپپار تارتىپ، كەسىرلەنىپ، كەگجيىپ كورىندى.
ودان ارى ەسكى تاشكەنت بازارى باستالار ەدى.
قالانىڭ كەيپى الا-قۇلا: قۇراق كورپەشە سياقتى. وردا وزەنىنە جەتكەنشە ەۋروپاشا سالىنعان كوك تۇڭكە توبەلى ۇيلەر كوبىرەك تە، وردادان ارى وتكەن سوڭ بالشىقتان دومبازداپ سوققان قيقى-جيقى ۇيلەر، قيسىق-قىڭىر كوشەلەر باستالادى. ەۋروپالىقتار قالانىڭ بۇل قيىرىن — «ازيالىق تاشكەنت» دەپ اتايدى. ەكى اربا بەتپە-بەت ۇشىراسسا، قاقتىعىسپاي وتە المايتىن قۋشىق كوشەدە قوس قاراگەر جەگىلگەن تراشپەنكەنىڭ قوڭىراۋلى ۇنىنەن حاباردار بولعان اتتىلى-جاياۋ دۋالعا ارقالارىن سۇيەپ تۇرىپ جول بەرەدى. باياعى گۋبەرناتور زامانى ۇيرەتىپ قويعان قۋ ادەت بويىنشا الا شاپاندى، قارا پارانجالى پەندەلەر جەل جىققان قوعاداي جاپىرىلىپ قالادى.
قول جايىپ، توستاعان توسىپ، قايىر-ساداقا تىلەيتىندەرى قانشاما. رىسقۇلوۆتىڭ ەسىنە باياعى الماتىنىڭ كافەدرال سوبورى تۇسەدى. پريحودكو مىرزا ەكەۋى باراتىن سوبور. وندا دا ساداقا سۇراپ تۇراتىن كەمباعالدار كوپ ەدى. جالپى، تۇرار بالانىڭ قالتاسىندا وندا سوقىر تيىن دا بولمايتىن. وزىنەن قايىر تىلەگەندەردەن قىسىلاتىن.
ەندى عوي كوميسساردىڭ ايلىعىن الادى. مەملەكەتتىڭ ميلليونداعان قارجىسىنىڭ تاعدىرىن شەشەدى. ونى مىنا كوشە بويىمەن ۋىستاپ شاشىپ وتسە دە قۇدىرەتى كەلەدى. ءبىراق ءقازىر سوقىر تيىن قايىر بەرە المايدى. ءار تيىننىڭ ورنى بار، ءاربىر تيىن اشارشىلىققا قارسى اتىلعان وق ورنىنا جۇمسالماق.
ەسكى تاشكەنتتە كەز كەلگەن كوشە — بازار. ارنايى ساۋدا الاڭى بولسا دا، سيىردىڭ ىشەگىندەي شۇباتىلعان كوشەلەردىڭ ءون بويىندا الىپ-ساتپا تىرشىلىك ساپىرىلىسىپ جاتادى. ولارعا تىيىم سالىپ، ميليسيا سارسىلىپ باعادى. ءبىراق ساۋدا قۇدىرەتى ءبىر جەرىن بىتەسەڭ، ەكىنشى جەردەن اتقىلاپ اعىپ كەتە بەرەدى.
قوڭىراۋلى قوس قاراگەردى كورىپ، جاسىرىن نان ساتقان، شۇبەرەككە وراپ ەت ساتقان، ساموگون ساتقان جالداپتار جارىقتان قاشقان تاراقانداي، جان-جاققا زىتىپ جونەلەدى. سوقىر دۋالداعى ىن-ىنىنە كىرىپ، زىم-زيا بولادى.
قوڭىراۋلى قوس قاراگەر الاڭ باسىنا دا جەتكەن. مۇندا اشتاردى تاماقتاندىراتىن پۋنكتتەر بار. رىسقۇلوۆ سولاردى ارالاپ كورمەك.
بىرەۋدىڭ ءۇيى ورتەنىپ جاتسا، بىرەۋ بارىپ سول ءورتتىڭ جالىنىنا قويدىڭ باسىن ۇيتكەن كورىنەدى. دۇنيە الا-قۇلا. بىرەۋلەر ءبىر شاينام نان تابا الماي تەڭسەلىپ جۇرسە، بىرەۋلەر سولاردىڭ اشتىعىن پايدالانىپ، تۇيەنىڭ كوزىندەي كۇلشەگە اكەسىنىڭ قۇنىن سۇرايدى.
رەسپۋبليكانىڭ تاماعىنان جىرىپ الىپ، اشتارعا ارناپ بولگەن ازىق-تۇلىكتىڭ ءوزى كەيدە قازانعا تۇگەل تۇسپەي، ءقايبىر جىرىندىلاردىڭ جۇتقىنشاعىنا جۇگىرىپ كەتەدى. رىسقۇلوۆ وسى جاعىن دا ءبىر شولىپ شىقپاق.
ات ايداۋشى مەن قوس قاراگەردى بازاردىڭ شەتىندە قالدىرىپ، رىسقۇلوۆ ءلازيز ەكەۋى جاياۋ ءتۇسىپ، قالىڭ ءنوپىردىڭ ءىشىن ارالاپ كەلە جاتقان. بازاردىڭ زاڭىنا داۋا جوق. انەبىر بيىك وكشە ەتىك كيگەن ايەل قارا تۇلكى ساتىپ تۇر. ءسىرا، قابىنىڭ ءتۇبى قاعىلعان بولار. ەڭگەزەردەي الا تاقيالى كۇننىڭ قىتىمىرلىعىنا قاراماي، تۇكتى كوكىرەگىن اشىپ تاستاپ، شاپا-شوت ساتقالى ءجۇر. رىسقۇلوۆ پەن ءلازيزدىڭ الدىن كەس-كەستەپ:
— الىڭدار، مىرزالار، شوت ساتىپ الىڭدار، ءجۇدا وتكىر، — دەپ وڭەشىن سوزىپ باعادى.
كوزى سىعىرايعان سىقسيما شال رىسقۇلوۆقا قولىن كولەگەيلەپ قاراپ:
— ۋا، مىرزا، مىناۋ سىزگە لايىق تون. الا قال، — دەپ قىرىلدايدى. تونى تورعاي قاماساڭ تۇرمايتىن شۇرىق تەسىك. — مىرزالار كيەتىن تون. ارزان بەرەم، الا قال، — دەپ سىقسيما شال رىسقۇلوۆتىڭ سوڭىنان كوپكە دەيىن قالمادى. رىسقۇلوۆ ءبىر ساتكە شالدى اياپ كەتىپ، ايتقانىن بەرىپ قۇتىلعىسى دا كەلدى.
— ونى قايتەسىز، شىننان كيەسىز بە؟ — دەپ تاڭعالدى ءلازيز.
— قۇتىلايىق تا مىنا كىسىدەن.
— تۇرار اكا بۇلارعا جاناشىرلىق جارامايدى، — دەپ ءلازيز رىسقۇلوۆتىڭ جەڭىنەن تارتقىلادى. سىقسيما شال ءلازيزدى قارعاپ قالدى.
پارانجا سالعان ساباداي ايەل:
— ە، جىگىتتەر، شۇمەك الىڭدار. جاس جىگىت ەكەنسىڭدەر، قۇدا قالاسا، بالالارىڭ كوپ بولادى، بالا سۇيەسىڭدەر، شۇمەك الىڭدار، جاقسى ىرىم بولادى، — دەپ ايقايلادى.
جانىنداعى ءلازيزدى تاڭعالدىرىپ، رىسقۇلوۆ شۇمەكتىڭ بىرەۋىن ۇستاپ كوردى.
— ونى قايتەسىز، تۇرار اكا، — دەپ كۇلدى ءلازيز.
— قايتۋشى ەدىم، ماعان دا بالا بىتەتىن شىعار. ءوزىڭنىڭ عوي بالالارىڭ كوپ. مەندە ءالى جوق. وسى دا ادىلەتتىك پە؟
— ونىڭىز راس، تۇرار اكا. ۇيلەنۋ تويىن دا ساعىندىق. توي باستاپ، بي بيلەپ، بايگە الدىن بەرمەۋشى ەدىم. وسى كەزدە توي تىيىلدى. ءوزىڭىز باستاماساڭىز. ءبىراق الگى ورىس قىزى... الگى كولوسوۆسكايا. كىم بىلەدى، ورىس قىزى ءسىزدىڭ بالاڭىزعا بۇل شۇمەكتى پايدالانا قويار ما ەكەن... ولار مۇندايعا داعدىلانباعان عوي.
— ۇيرەتەمىز، ءلازيز. ءبىزدىڭ جاقتا بۇل شۇمەكتى قويدىڭ جىلىگىمەن جاسار ەدى، تاشكەنتتىكتەر اعاشتان جاسايدى ەكەن. مەيلى، — دەدى رىسقۇلوۆ.
— الساڭىز، مىنا بەسىكتى الىڭىز، تۇرار اكا. بۇل تاشكەنتتىڭ بازارىندا ساتىلمايتىن زات جوق. ءبىراق بارىنەن اسىلى، مەن بىلسەم، وسى بەسىك، — دەدى ءلازيز قىزىل-جاسىل بوياعى بار اعاش بەسىكتىڭ جونارقاسىن سيپالاپ تۇرىپ. ساتۋشى ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتكەنشە ىرجيىپ:
— الىڭ، الىڭ. قۇتتى بەسىك، قوشقارداي قوس ۇلىڭ بولادى، — دەپ دۇنيەسىن ماقتاي جونەلدى.
تالعار تاۋدىڭ باۋىرىنداعى جەر ۇيدە ەسكى بەسىك بولۋشى ەدى. بوساعا جاقتا ءىلۋلى تۇراتىن. ول تۇراردىڭ بەسىگى ەدى. وگەي شەشەسى Iزبايشا بالا كوتەرەمىن دەپ ۇمىتتەنىپ، ىرىم ەتىپ، سول بەسىكتى جەر كەپەنىڭ ىرگەسىندە ساقتاپ ەدى. تۇراردىڭ سودان بەرى بەسىك كورىپ تۇرعانى وسى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، ءلازيز. بۇل بەسىكتى بۇيىرسا، مەن ساتىپ الامىن. بىرەۋىن بىزگە ساقتاپ قويىڭىز، — دەدى ساتۋشىعا. ساتۋشى:
— ءجۇدا مەيلى، — دەپ جالپاقتاپ قالدى.
— ءيا، باحاۋاددين! ءيا، باحاۋاددين! ا، مىرزالار، قايىر-ساداقالارىڭ بولسا، ديۋانالاردىڭ ءپىرى باحاۋاددينگە باعىشتاڭدار. قۇداي تىلەۋلەرىڭدى بەرەدى. مەن تىلەۋقور بولامىن، — دەپ وراما سالدە سالعان شاۋقار بەت، اقشەل كوزدى، قابا ساقال ديۋانا اياققا ورالادى. يىعىندا قورجىنى، قولىندا اق تاياعى، الا شاپاندى كوك كۇلدارىمەن ەكى-ۇش وراپ الىپتى.
— بۇرىلماڭىز، بۇرىلماڭىز، سوڭىمىزدان قالمايدى، — دەپ ءلازيز تۇراردى قاقپايلاي بەردى.
— بالالار، بال اشتىرىڭدار! الدارىڭدا نە كۇتىپ تۇر، ءبارىن ايتىپ بەرەتىن بال، — دەپ شىرىلدايدى پارانجا سالعان ايەل. الدىنا جايعان الا قاپتىڭ ۇستىندە ءبىر ۋىس الا لوبيا شاشىلىپ جاتىر.
تۇراردىڭ ەسىنە سوناۋ مەركە بازارى ءتۇستى. يليا «پايعامبارعا» بال اشتىرىپ ەدى. يليانىڭ تەڭىز شوشقاسى وعان قوراپتىڭ ىشىنەن يىسكەپ-يىسكەپ سۋىرىپ الىپ بەرگەن كىر-كىر قاعازدا: «بۇكىل ءومىرىڭ شايقاسپەن وتەدى» دەگەن جازۋ بار-تىن.
«سول سورلىنىڭ ايتقانى شىننان كەلگەنى مە؟» — دەپ تاڭعالدى رىسقۇلوۆ. مەركەنىڭ بازارىندا يليا «پايعامبارعا» بال اشتىرماسا، رىسقۇلوۆتىڭ تاعدىرى باسقاشا سوقپاققا تۇسەر مە ەدى؟ ازاپتان ادا، موجان-تومپاي، بەيبىت ءومىر سۇرەر مە ەدى؟
قايران مەركە. بالالىقسىز بالالىق شاعى وتكەن قۇت مەكەن. مەركەدە وقىماسا، اقكوز باتىرمەن كەزدەسپەسە، ون التىنشى جىلدىڭ قىرعىن سوعىستارىنا قاتىسپاسا، رىسقۇلوۆ قاي قيىردان شىعار ەدى؟
ومىرىندە كەزدەيسوق جايلار كەزدەسكەنمەن، سونىڭ ءبارى سول ءومىردىڭ زاڭدىلىعىنا اكەلىپ سايعان سياقتى. جوق، يليا «پايعامباردىڭ» بالى ساۋەگەيلىك ايتپاسا دا، رىسقۇلوۆتىڭ جولى ءبارىبىر شايقاس الەمىنە اكەلىپ سوقپاي قويماس ەدى.
رىسقۇلوۆتىڭ جۇرەگى سىزداپ قويدى. مەركەنى ساعىنعانىن سەزدى. تورتكۇل بازارى ەسكى تاشكەنتتىڭ مىنا بازارىنان باسقا دۇنيە بولاتىن. مەركەدەگى تورتكۇل بازار — رىسقۇلوۆ شايقاسكەرلىگىنىڭ تۇساۋىن كەسكەن...
ەكەۋى وسىلاي كەلە جاتقاندا، الدىنان كەلەڭسىز جاعداي كەزدەسە كەتتى: سەگىز-توعىز جاستارداعى قارا بالانى شوشاق بۋدەننوۆكالى ميليسيونەر قولىنان سۇيرەپ كەلە جاتىر ەكەن. ول — ول ما، پارانجالى ايەل ونسىز دا جۇدەۋ جۇگىرمەكتى وڭدىرماي وسقىلاپ، شاپالاقپەن ەكى بەتتەن كەزەك-كەزەك ۇرادى.
— توقتا! — دەدى رىسقۇلوۆ ميليسيونەرگە. — ۇستاۋىن ۇستادىڭ. نەگە ۇرعىزاسىڭ؟
ميليسيونەر رىسقۇلوۆتى جىعا تانىماسا دا، كوميسسار ەكەنىن ءتۇر-تۇلعاسىنان، ەكپىنىنەن بايقاپ، تىم جۋاسي ءتىل قاتتى:
— بالا مىنا ايەلدىڭ نانىن ۇرلاپتى، جولداس...
— جولداس رىسقۇلوۆ، — دەپ ءلازيز تۇزەپ جىبەردى.
تۇتقىن بالا ادامداردىڭ جۇزىنە قاراي الماي، تۇقشيىپ تۇر ەدى، ءلازيزدىڭ ايتقانىن ەستىپ، باسىن شالت كوتەرىپ الىپ، جاساۋراعان كوزدەرى جالت ەتىپ رىسقۇلوۆقا ءبىر قارادى دا، قايتادان سىنىق تارتتى.
رىسقۇلوۆتىڭ جۇرەگى بۇلك ەتتى. ەڭكەيىپ تۇرىپ:
— اتىڭ كىم؟ كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ — دەدى.
بالا ءمىز باقپاي، قارا تاستاي قالشيدى.
— اتى كىم بولۋشى ەدى ونىڭ؟ ونىڭ اتى ۇرى! — دەپ پارانجالى ايەل باجىلدادى. باجىلداعان سايىن قۇلاعىنداعى شەڭبىرەك التىن سىرعا بۇلعاڭ-بۇلعاڭ ەتەدى. — و، قۇداي، اقىرزامان وسى ما؟ ۇرى كوبەيدى. كەڭىردەگىڭدى سۋىرىپ جەي جازدايدى. قانداي كۇنكورىس بولادى؟
ازىناعان ايەلدىڭ زارىنا قۇلاق اسپاي رىسقۇلوۆ بالانى تاعى اينالىپ-تولعانىپ كورىپ ەدى، ەشتەڭە شىقپادى. بالا جاق اشپادى.
— ۋاقىت ءوتىپ بارادى، — دەپ تىقىرشىدى ءلازيز. نان ۇرلاعان قۇرتاقانداي بالاعا بولا، رىسقۇلوۆتىڭ وسىنشا اۋرەگە تۇسكەنىنە ريزا ەمەس.
— دەتدومعا اپارىپ تاپسىر، — دەدى رىسقۇلوۆ ميليسيونەرگە قاتال قاراپ. — ۇرعىزۋشى بولما. ءوزىڭ دە ۇرما!
رىسقۇلوۆ پەن ءلازيز بۇرىلىپ جۇرە بەرگەندە، الگى بالاعا عايىپتان ءتىل بىتكەندەي:
— كوكە! — دەپ شىر ەتە قالدى.
رىسقۇلوۆ جالت قارادى. جاقىنداپ جانىنا كەلدى.
— He دەدىڭ؟
— تۇرار كوكە، — دەدى بالا ەندى سىبىرلاپ.
— مەنى قايدان بىلەسىڭ؟ — رىسقۇلوۆ تا سىبىرلاپ سۇرادى.
— انا جىلى اۋليەاتادا اپام ەكەۋمىزدى ءسىز قۇتقارىپ قالعانسىز. اتشابار... ميرز-اۋف... مەن رىسقۇلدىڭ بالاسىمىن. اتىم — ارمان. اپام سولاي دەپ ايت دەگەن.
— اپاڭنىڭ اتى كىم؟
— ءىزبايشا.
ءلازيز كومەكشى رىسقۇلوۆتىڭ ءتۇرى وزگەرىپ كەتكەنىن بايقاپ، سەسكەنىپ قالدى. ال بۇل كەزدە رىسقۇلوۆتىڭ باسىنان نە حالدەر ءوتىپ جاتپادى؟ «قالايشا؟ ويىقتاردىڭ ايتۋىنشا، رىسقۇل ون التىنشى جىلدىڭ كۇزىندە تالاس بويىندا دۇنيە سالدى. مولاسىن ءوزى بارىپ كوزىمەن كوردى. اقكوز كوتەرىلىسىنە قاتىسقان. ونىڭ الدىندا شىعىس ءسىبىر كاتورگاسىنان قاشقان. ىزبايشامەن سوناۋ بەسىنشى جىلدان كەيىن كەزدەسكەن ەمەس. سوندا بۇل قايدان رىسقۇلدىڭ بالاسى بولادى؟ ءىزبايشا رىسقۇلدىڭ ءىنىسى مولدابەككە ءتيىپ العان.
— سەن، اينالايىن، مولدابەكتىڭ بالاسى شىعارسىڭ؟ — دەدى رىسقۇلوۆ بالانى باسىنان سيپاپ تۇرىپ.
— جوق، — دەپ قاساردى بالا، باسىن شالت شايقاپ: — اپام ايتقان، اكەڭ — رىسقۇل، — دەپ.
— اپاڭ قايدا؟
— بىلمەيمىن. مەنى اۋليەاتادا دەتدومعا وتكىزىپ، ءوزى ايتتى:
— رىسقۇل اكەڭدى ىزدەيمىن. تالاس دەگەن جەرگە بارام دەپ. Coدان كەيىن كەلگەن جوق. — بالانىڭ اۋزى قيسايىپ كەمسەڭدەي باستادى. جاڭا ءوزىن ۇرىپ-سوعىپ جاتقاندا بەزىرەيىپ، ءمىز باقپاپ ەدى، ەندى جىلايىن دەپ تۇر. قايران انا!
— مۇندا قالاي كەلدىڭ ەندى؟
— اۋليەاتاداعى دەتدومدى شىمكەنتكە كوشىردى. شىمكەنتتە بىرەۋلەر ايتتى: تاشكەنتتە رىسقۇلوۆ تۇرار دەگەن وكىمەت بار دەپ. اپام ايتقان: تۇرار سەنىڭ كوكەڭ دەپ. دەتدومنان قاشىپ كەتتىم. ءسىزدى قالاي تابارىمدى بىلمەي ءجۇر ەدىم. قارنىم اشتى. ءسويتىپ... — دەپ بالا پارانجالى ايەل جاققا كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويدى.
— و توبا! — دەدى ايەل. — وكىمەتتىڭ بالالارى دا تەنتىرەپ، ۇرلىق ىستەپ جۇرەدى. نەتكەن زامان — اقىرزامان! باسقالارعا نە جوسىق!
دەتدومنان قاشقان بالانىڭ قارنى اشقان. اشتىق ونىڭ ىلميگەن كولەڭكەسى سياقتى. اۋليەاتادا دا، شىمكەنتتە دە، تاشكەنتتە دە سۇمەڭدەپ سوڭىنان قالماي قويدى. ال تاشكەنتتىڭ بازارىندا بەتىنە قالامپىر سەپكەن اپپاق تاندىر ناننىڭ يىسىنەن اش ادامنىڭ باسى اينالىپ، اقىلدان ايىرىلار ەدى. ساتىپ الار قاۋقار جوق. سودان كوزى قارايعان بايعۇس بالا مىنا ايەلدىڭ سەبەتتەگى اق نانىنا ىلميگەن ارىق قولىن سوزعان عوي.
سويتسە، ول تۇركىستاندى «سۇراپ تۇرعان» ايگىلى رىسقۇلوۆتىڭ تۋىسى ەكەن. وتە ۇيات بولعان. رىسقۇلوۆ نان ساتقان ايەلدەن كەشىرىم سۇرادى. ميليسيونەرگە ايتتى:
— بالانى مەن الىپ كەتەمىن. ءبىراق بۇل ۇلكەن تاشكەنتتە قارنى اشىپ قاڭعىپ جۇرگەن جالعىز وسى دەيسىڭ بە؟ پاناسىز بالا كورسەڭ، دەتدومعا وتكىز. قابىلداماسا، ماعان حابارلا. تۇركسيك. رىسقۇلوۆ.
— قۇپ بولاد، جولداس رىسقۇلوۆ! — ميليسيونەر قولىن شەكەسىنە كوتەرىپ قالشيدى دا قالدى.
* * *
رىسقۇلوۆ بالانى اۋەلى مونشاعا اپارىپ شومىلدىرىپ، تىرناعىنا دەيىن ءوزى الىپ، شاشىن قىرىقتىرعاندا، بايعۇس جەتىم قابىعىن ارشىعان جاۋقازىنداي جايناپ شىعا كەلدى.
سودان كەيىن رىسقۇلوۆ اۋليەاتا ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى قابىلبەك سارمولدايەۆقا تەلەفون سوقتى.
— ەسىڭدە مە، قابىلبەك، انا جىلى ەكەۋمىز تومەنگى تالاستا مەنىڭ اكەمنىڭ بالاسىنا بارىپ ەدىك قوي. ءيا-يا، بىلسەڭ سول رىسقۇلدىڭ ءىزبايشا دەگەن ايەلى بولعان، ياعني مەنىڭ وگەي شەشەم. سول ءىزبايشا رىسقۇلدى ىزدەپ تومەنگى تالاس كەتتى دەگەن حابار الىپ وتىرمىن. سۇراستىرىپ، ىزدەۋ سالىپ كورشى. تابىلسا — تاشكەنتكە جەتكىزىڭدەر.
— كەشىر، تۇرار، ايتقانىڭنىڭ ءبارىن ىستەيىن. ءبىراق رىسقۇلدى ىزدەگەنى قالاي؟ — دەپ تاڭداندى قابىلبەك.
— ونى ءتۇسىنۋ قيىن، قابىلبەك. مۇمكىن، كۇيەۋىن ءتىرى ەكەن دەپ ەستىگەن شىعار. مۇمكىن، ولگەنىن بىلە تۇرا، جارىنىڭ جاتقان جەرىن كورگىسى كەلدى مە ەكەن، قايدان بىلەيىن. ايتەۋىر، ءتىرى جۇرسە ىزدەپ تاپتىرعانىڭ ءجون بولار ەدى، — دەپ ءوتىندى رىسقۇلوۆ. باسقا رەتتە رەسمي ماسەلەلەردى بۇيىرىپ، تاپسىرىپ جاتاتىن رىسقۇلوۆ بۇل جولى ءوز شارۋاسىن تەك وتىنىشپەن عانا ايتتى.
اراعا اپتا سالىپ، قابىلبەك سارمولدايەۆ تەلەفون سوقتى.
— جاقسى حابار ايتا الماي، قىسىلىپ تۇرمىن، تۇرار.
— ايتا بەر، قاي حابارعا دا كونبىس قازاقپىز، — دەدى رىسقۇلوۆ.
— ءوزىڭىز ايتقان تومەنگى تالاسقا سۇراۋ سالماعان جەرىمىز جوق. ويىق-ىستىلاردىڭ ايتۋى بويىنشا، رىسقۇلدىڭ مولاسىن قۇشاقتاپ جاتقان ءبىر ايەلدىڭ دەنەسى تابىلىپتى. ءاتى-جونى بەلگىسىز. ەشقانداي قۇجاتى جوق. سودان بۇل بيشارا ءبىر جاقىنى شىعار، تەگىن ەمەس شىعار دەپ، ويىق-ىستى الگى ايەلدى رىسقۇلمەن قاتار جەرلەپتى. مەن بىلگەن حابار وسى، تۇرار. باسقا ەشتەڭە ايتا المايمىن. كونىلىڭە اۋىر الما، جاقسىلىقپەن جولىعايىق، — دەدى ەسكى دوسى قابىلبەك سارمولدايەۆ.
* * *
بالا كۇندە كەشكە رىسقۇلوۆ قىزمەتتەن قايتقاندا، اعاسىنىڭ اۋزىن باعىپ، ءبىر جاڭالىق كۇتەتىن. سونى سەزگەن رىسقۇلوۆ شاي ۇستىندە بىلاي دەدى:
— اپاڭ امان ەكەن، ارمان. رىسقۇل اكەڭدى تاۋىپتى. بۇگىن ماعان اۋليەاتادان حابارلادى.
— قايدا؟ قايدا؟ ولار قايدا؟ — دەپ بالا ءىشىپ وتىرعان شايىن توگىپ الدى.
الدە شاي توگىپ العانىنان جاسقاندى ما، الدە انامنىڭ حابارىن تولىق ايت دەپ جالىندى ما، ايتەۋىر، بالانىڭ ءتۇرى ايانىشتى بولاتىن.
ارماننىڭ الدىن ورامالمەن ءسۇرتىپ، باسىنان سيپادى دا، رىسقۇلوۆ ءبىر كۇرسىنىپ، جاۋاپ ايتتى. نە ايتارىن بىلمەي قينالىپ قالا جازداپ، قاشاندا قيىننان قياعا وتەتىن ادەتىنە باسىپ، جاي عانا كۇلىمسىرەپ قويدى دا، رىسقۇلدىڭ تار تۇرمەنى كەڭىتىپ جىبەرەتىن قيالىن اڭگىمەگە ارقاۋ ەتىپ:
— ولار ءقازىر الىستا، ارمان، — دەدى. كوزى جاساۋراپ ەدى، كوزىلدىرىگىن تازالاعان بولىپ، اق باتەس ورامالمەن ءسۇرتىنىپ الدى. — باسىندا ماڭگى مۇز جاتاتىن اسقار-اسقار تاۋلار بار. ول تاۋلار كوك اسپاندى تىرەپ تۇرادى. سول شىڭدارعا كەيدە بۇلتتار بارىپ قوناقتايدى. ال ءتىرى جان وعان ءالى شىعىپ كورگەن ەمەس. ءتىپتى ۇلار قۇستىڭ ءوزى مۇز شىڭداردان تومەن جايىلادى. ال سەنىڭ اكەڭ رىسقۇل قىزىل جەبە دەگەن تۇلپار ءمىنىپ، ۇدايى شىڭ باسىنا شىعىپ جۇرەدى. جان-جاعىن زاڭعار تاۋلار قورشاعان ارشالى، قاراعايلى، جاڭعاقتى ورماننان ارقار اۋلايدى. ءومىرى قۋارمايتىن جاسىل الاڭدا ارشادان سوققان كۇركەسى بار. سول كۇركەنىڭ الدىندا قىزعىلت قانات تەڭبىل تورعاي سايرايدى. تاڭ الدىندا بۇلبۇل جىرلاپ، ۇلار شۋلايدى.
رىسقۇلوۆ الدىندا وتىرعان بالاعا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، الماتى تۇرمەسىندە رىسقۇلدىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعان ءدال وزىنە ۇقسايدى ەكەن. ەندى رىسقۇلدىڭ سول ەرتەگىن مىنا جەتىم باۋىرىنا قايتالايدى. ەرتەك ايتىپ وتىرعانىن ۇمىتىپ، ءوز سوزىنە ءوزى نانىپ، ءوز قيالىنا ءوزى قىزىعىپ، قىزىنىپ العان ەكەن.
رىسقۇلوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، رىسقۇل مەن ءىزبايشا اشارشىلىق بولمايتىن، كۇن سۋىمايتىن، قايعىسىز، قامسىز، داۋ-دامايسىز، بالەسىز-جالاسىز، قىرسىعى مەن قياناتى جوق؛ ءبىرىن-بىرى اياقتان شالمايتىن، بىرىنە-بىرى ور قازبايتىن، ارقار مەن جولبارىس بىرگە جايىلاتىن، ءجانناتتى جايدا ءجۇرىپ جاتقان كورىنەدى.
جەتىم بالا بۇل ەرتەكتى شىن كورىپ، كىشكەنتاي جۇرەگىن ساعىنىش كەرنەپ:
— تۇرار كوكە، ءبىز دە بارايىقشى سول جاققا، — دەپ مۇڭايا قالدى.
— بارامىز، ارمان، اسىقپا، — دەدى رىسقۇلوۆ بالانى باسىنان تاعى سيپاپ.
— يا، قاشان؟ — دەدى بالا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي.
— ءالى كوپ جىل وتەر، ابدەن قارتايامىز، اكەڭ مەن شەشەڭدى ابدەن ساعىناسىڭ. سوندا بارامىز، اسىقپا، ارمان. ال كانە، توسەگىڭە جات تا ۇيىقتا. مەن بىرەر ساعات كەڭسەگە بارىپ، جۇمىس ىستەپ قايتامىن. ۇيىقتا. — وسىنى ايتىپ رىسقۇلوۆ ءتۇن ىشىندە تۇركسيك-كە بارماق بولىپ، كيىمىن كيىپ، سۇر ماۋزەردى ءتوس قالتاسىنا سالا بەردى.
ال ارمان تۇسىندە تەڭبىل تورعايدى كوردى. تەڭبىل تورعاي شىر ەتىپ، بالاعا جول نۇسقاعانداي، الدىنا ءتۇسىپ ۇشتى دا وتىردى...
رىسقۇلوۆ كەشكە جاقىن ۇيگە بوتەن ايەلدى ەرتىپ كىرگەندە، ارمان اۋزىن اشىپ، كوزى باقىرايىپ، بەيتانىس كىسىگە قادالىپ قارادى دا قالدى.
— و-و، سەن جالعىز تۇرمايدى ەكەنسىڭ عوي، تۇرار، — دەدى بەيتانىس ايەل ارماننىڭ سونشا تەسىلە قاراعانىنان قىسىلىپ. — ساعان ۇقسايدى ءوزى. ۆەرنىيدا سەن تۋرا وسىنداي ەدىڭ، تۇرار.
— مۇنىڭ اتى — ارمان. مەنىڭ ءىنىم. جاقسى بالا. — رىسقۇلوۆ ارماننىڭ قايسار قارا شاشىن ۇيپالاقتاپ قويدى. — تانىسىپ قوي، ارمان. مىناۋ سەنىڭ جەڭگەڭ ناتاليا الەكسەيەۆنا. ەندى ءبىز ۇشەۋ بولدىق. ءتۇسىندىڭ بە؟
بالا ءمىز باققان جوق. اۋزى ءسال انتەك اشىلعان كۇيى، سول بوساعا جاقتا ناتاشادان كوز الماي قاتتى دا قالدى.
— نەگە سونشا تەسىرەيىپ قارايدى؟ — دەپ ناتاشا ىڭعايسىزداندى. — مەنى جاتىرقاپ تۇر-اۋ. ورىسشا بىلە مە ءوزى؟
— بىلمەيدى، — دەدى رىسقۇلوۆ. — اۋىلدا وسكەن. دەتدومنان قاشىپ كەتكەن. شىن اتى ارمان. دەتدومدا ارتۋر دەپ الدەكىمدەر جازىپ جىبەرىپتى.
ناتاشا ويىنا الدەقانداي ءبىر عاجايىپ وي تۇسكەندەي اڭىرىپ، ءبىp ساۋساعىن شوشايتىپ تۇردى دا:
— تۇرا تۇر، تۇرار. قالايشا سەنىڭ ءىنىڭ؟ سەنىڭ اكەڭ سۇرگىنگە كەتىپ ەدى عوي. قايتىپ كەلىپ پە ەدى؟
— كاتورگادان قاشىپ كەلگەن ەكەن. سول قاشىپ-پىسىپ جۇرگەندە پايدا بولعان بالا عوي.
— ءقازىر اكەڭ؟..
— جوق. ون التىنشى جىلعى كوتەرىلىستە مەرت بولعان.
— قانداي ايانىشتى، تۇرار. ە، ورىسشا دىم بىلمەيدى دە. سونان سوڭ ەكەن عوي، مەنى توسىرقاپ تۇرعانى. ەشتەڭە ەتپەيدى. ورىسشا ءوزىم ۇيرەتەمىن. ەڭ العاش ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەندە سەن دە تۇك ورىسشا بىلمەيتىنسىڭ، تۇرار. ەندى ورىسشانى مەنەن جاقسى سويلەيسىڭ، ارتۋردى دا ۇيرەتەمىز ءالى. ءبىراق نەگە سونشا تەسىلە قارايدى؟ كوزى oت شاشادى ءوزىنىڭ...
— ءالى-اق ۇيرەنىپ كەتەدى، — دەپ رىسقۇلوۆ ارتۋرعا بۇرىلدى. — تىم تەسىلىپ قاراي بەرمە. ۇيات بولادى. — ناتاشاعا بۇرىلىپ: — ەندى بىزگە بۇل جالعىز بولمە تار. باسقارمادان قوسىمشا بولمە سۇراۋ كەرەك. كورشى پاتەر بوس. سونى بەرەر، — دەدى.
— كوميسسار! — ناتاشا كۇمىس قوڭىراۋداي سىڭعىر-سىڭعىر كۇلە سويلەپ، تىرناعىن قىنالاعان اپپاق سالالى ساۋساقتارىن رىسقۇلوۆتىڭ قالىڭ قارا شاشىنا سۇڭگىتىپ جىبەرىپ، جۇزىگىنە شاش ءىلىنىپ، قايتىپ شىعارا الماي قالدى. — تۇركىستان جۇمساڭ — جۇدىرىعىڭدا، اشساڭ — الاقانىڭدا. ال ءۇيىڭنىڭ ءتۇرى مىناۋ. بۇگىن ەكەۋمىز قايدا جاتامىز؟ جالعىز توسەك. ونىڭ ءوزى ءبىر كىسىلىك، بالا جەرگە جاتىپ ءجۇر مە؟ جاراماعان ەكەن. قۇداي-اۋ، ماعان ءالى قادالىپ تۇر. ونىسى نەسى؟
ەندى رىسقۇلوۆ ىڭعايسىزداندى. ەسىكتىڭ كوزىنەن نە بىلاي، نە ولاي جىلجىمايدى.
— ارتۋر اينالايىن، توسەك سالىپ جاتا عوي. ۇيىقتايتىن ۋاقىت بولدى.
بالا اعاسىنا قارسى كەلمەي، ارەڭ دەگەندە كوزىن ناتاشادان تايدىرىپ الىپ، تومەن قاراپ تۇقشيدى. وعان مىنا ادەمى كەلىنشەك ءوزىن ىعىستىرا كەلگەندەي كورىندى. بالا دا بولسا سەزىپ تۇر: بۇل ۇيدە بۇل ارتىق. جەڭگەڭ بولادى دەيدى. ارتۋرعا جەڭگە بولۋ ءۇشىن ارتۋردى ۇعۋ كەرەك قوي.
ءبىراق بۇل باياعى ناتاشا بولسا، ارتۋردى شەتقاقپايلاتپاس. ناسىلدىك اۋرۋى ۇستاماس. ويتكەنى رىسقۇلوۆتىڭ ءوزىن وسى ارماننىڭ جاسىندا كورىپ، قور تۇتپاي، ءىشى بۇرىپ، بىرگە وقىپ، بىرگە تۇرىپ، اقىرى بالا دوستىق ءتۇبى تاۋسىلماس، تات باسپاس ءتاتتى ارمان، ماحابباتقا اينالعان. راس، رىسقۇلوۆ ناتاشامەن باس قوسىپ، ءۇي بولامىن دەپ كوپ ءۇمىت ەتپەگەن. تەك ناتاشا ەسىنە تۇسكەندە جۇرەگى ەلجىرەپ، الدەقايدا بيىككە، اسەمدىك الەمىنە قول سوزاتىن.
ەگەر رىسقۇلوۆ — رىسقۇلوۆ بولىپ، ونىڭ ەسىمى تۇركىستاننىڭ ۇستىندە جارقىلداپ تۇرماسا، ناتاشا ونى ىزدەمەۋى دە مۇمكىن بە ەدى؟ ەندى ناتاشا رىسقۇلوۆتى ءوزى ىزدەپ كەلدى دە، رىسقۇلوۆتىڭ كەۋدەسىندە بالا شاقتان كومۋلى جاتقان ءبىر جاسۋ شوق تۇتانىپ الا جونەلدى. ناتاشا سول بۇرىنعى ناتاشا بولسا، ارتۋردى كەمىتپەس. ءبىراق ارتۋردىڭ ءوزى ادىرايىپ، جابايى كيىكتىڭ بالاسىنداي باۋىر باسا الماي تۇر.
اعاسى بارىپ ارتۋردىڭ باسىن كوتەرىپ ەدى، ءبىر ۋىس مارجان ساۋ ەتىپ توگىلگەندەي بولدى. بالا ءۇنسىز جىلاپ تۇر ەكەن.
— نە بولدى، ارتۋر؟ نەگە جىلايسىڭ؟
— اپام... — دەپ سىبىرلادى بالا، مۇرنىن تارتىپ. — اپاما قايتام...
— باراسىڭ دەدىم عوي اپاڭا. ءازىر قويا تۇر. مەن نە، بوتەنمىن بە ساعان؟ اپام-اپام دەي قالىپتى عوي. اپاڭنىڭ ءوزى ايتىپتى عوي، تۇرار كوكەڭدى تاپ دەپ. ەندىگىڭ نە؟
«ءا، راس ەكەن-اۋ، اپام ءسويتىپ ايتىپ ەدى-اۋ» دەگەندەي، بالا جاسىن ءسۇرتىپ، ءۇن-تۇنسىز بارىپ، كورپە-توسەگىن الىپ، ىرگە جاققا ۇياداي ەتىپ سالىپ، قابىرعاعا قاراپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالدى.
تەمىر توسەكتىڭ تۇسىنا ناتاشا اق سەيسەپ تۇتىپ، شىمىلدىق سياقتاندىرىپ قويدى دا، رىسقۇلوۆقا قاراپ قاسقيا كۇلدى:
— بۋدۋار دايىن، مەنىڭ قىمباتتى پاديشاھىم، شاھريزاداڭ قاسىندا.
رىسقۇلوۆ تەمىر توسەكتىڭ جاقتاۋىنا كەلىپ وتىردى. ناتاشا ونىڭ موينىنا بىلەكتەرىن وراي تاستاپ، الدىنا جىعىلدى. ەكەۋى وسىلاي ءۇنسىز-تۇنسىز قۇشاق جازباي ۇزاق ءسۇيىستى. كوز جۇمۋلى، كوڭىل ماس سول ءبىر شاقتا ولار اق سەيسەپتىڭ سىپىرىلىپ ءتۇسىپ قالعانىن دا بايقاماپتى.
ءبىر كەزدە ناتاشا شوشىپ كەتىپ، جىڭىشكە داۋسىمەن شار ەتە قالدى. رىسقۇلوۆ باسىن ناتاشانىڭ بەتىنەن بۇرىپ الدى.
— نە بولدى؟
— اناۋ، — دەپ ناتاشا جىلامسىراپ ارتۋر جاتقان ىرگەنى كورسەتتى.
بالا كورپەدەن باسىن شىعارىپ، ناتاشاعا تەسىرەيىپ قاراپ جاتىر ەكەن. رىسقۇلوۆ ۇندەمەستەن بارىپ، باۋىرىنىڭ باسىنان سيپاپ، كورپەسىن قىمتادى دا، بىلتە شامدى ءسوندىردى.
ءۇنسىز قاراڭعىدا ىرگە جاقتان بالانىڭ كوزى جاسىل وت شاشقانداي كورىندى.
رىسقۇلوۆ ويانا كەتىپ، باۋىرىنا تىعىلىپ جاتقان ناتاشانىڭ شاشىن سيپادى. توسەكتەن تومەن قاراي التىن تولقىن سۋسىلداي توگىلىپ تۇر ەكەن. رىسقۇلوۆ باسىن جاستىقتان جۇلىپ الىپ، توسەكتەن تومەن ساۋىلداي توگىلگەن التىن تولقىنعا سۇقتانا قارادى. مۇنشاما باعا جەتپەس قازىنا ءتۇنى بويى قۇشاعىندا جاتقانىنا ءبىر رەتتەن پەندەشىلىك جۇرەكتەن ماقتانىپ، ناساتتانىپ تا قالدى. «ارتى جاقسىلىق بولعاي، ناسىرعا شاپپاسا ەكەن» دەپ كۇدىك تە قىلاڭ بەردى.
تار توسەككە ەكى ادام ەركىن سيماي، رىسقۇلوۆتىڭ وڭ قولى، كورپە سىرعىپ اشىق قالعان ەكەن، سۋىق قارماپ، ءزىل تارتىپ تۇر. ونى ەلەگىسى كەلمەسە دە، جانعا اجەپتاۋىر باتقانىن بايقايدى.
سول اۋىرسىنعان قولىمەن ناتاشانىڭ سۋسىعان شاشىمەن ويناپ جاتىپ، كەلىنشەكتىڭ كىشكەنتاي سۇيكىمدى قۇلاعىنىڭ ۇشىنداعى بۇرشاقتاي بريلليانتى بار التىن سىرعاعا كوزى ءتۇستى. قۇشاعىندا جاتقان باي ايەل، باسقارىپ وتىرعانى اشىققان كەدەي ەل. قىرىلىپ جاتقانى قانشا...
تاعدىر رىسقۇلوۆقا دۇنيەنىڭ ويحوي قىزىعىن تام-تۇم عانا بۇيىرتقان: تۇڭعىش رەت كوڭىلى سۇيگەن سۇلۋ ايەل قۇشاعىندا جاتقاننىڭ ءوزىن كوپسىنگەندەي، رىسقۇلوۆتى اشارشىلىق ايبىنى وكشەلەي ىزدەپ، قىزىقتى ءتۇننىڭ ىرگەسىن ءتىنتىپ اشىپ، جالاڭ سايىسقا شاقىرىپ تۇر. بريلليانت ەسكە سونى سالدى.
ناتاشانىڭ ارايلى كوركىنە سۇيسىنە قاراسا دا، كوڭىلىن ءبىر كولەڭكە كولەگەيلەي بەرەدى. ەكەۋىنىڭ قوسىلۋى زاڭدى، نەكەلى بولسا دا، وسى قىزىق وپاسىز، از كۇن داۋرەن سياقتى كورىنەدى. كوكەيىنە شىمىرلاردىڭ:
كوكالا ۇيرەك،
قاناتىن سۇيرەپ،
ۇشادى-اۋ بيلىكولدەن
تۇيدەك-تۇيدەك، —
دەگەن ءانى ورالدى.
اشىركۇل، زەينەپ،
وتىرمىن سويلەپ،
بۇل قىزىق وتەر-كەتەر
ويدەپ، بۇيدەپ...
ناتاشا باياعىدا رىسقۇلوۆقا اسپانداعى جۇلدىزداردىڭ بىرىندەي كورىنگەن. ونى اڭساۋ، ارمانداۋ بولدى، ال جەتەمىن دەپ سەنە بەرمەيتىن.
سول جۇلدىز رىسقۇلوۆتىڭ قولىنا ءوزى كەلىپ قوندى. ءبارى تىم وڭاي، تىم جەڭىل شەشىلگەن سياقتى.
رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ جيىرمادان ەندى اسقان عۇمىرىنىڭ ىشىندە ەشقاشان دا وڭاي جەڭىسكە جەتىپ كورگەن ەمەس. جەڭىستەرگە جەتەتىن، ءبىراق سول جولدا اياۋسىز تەر توگەتىن، ءتىپتى باسىن وققا بايلاعان كەزدەرى دە بولعان.
جەڭىستىڭ ءدامى ىلعي دا ءتاتتى عانا ەمەس، كەرمەك تە كەلەتىنىن رىسقۇلوۆ جاقسى بىلەدى. جاقسى بىلگەندىكتەن دە، مىنا قوينىندا جاتقان عاجايىپ قازىنا — ۇيقىدا ءبىر كورگەن ءتاتتى ءتۇس سياقتى عاجايىپ بولاتىن سياقتى كورىنەدى.
جانە بۇل ەكەۋىنىڭ قوسىلۋى ازىرشە جالپاق ەلگە جارياسىز جاسىرىنداۋ. راس، رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ ۇيلەنەتىنى جونىندە كرايكوم مەن تۇركسيك-تى قۇلاقتاندىرعان. ال توي جاسامادى. جاساماعانى — ساراڭدىعى ەمەس. كەزەڭ سونداي ەدى. ەل اشتان قىرىلىپ جاتقاندا، بۇل اسىر-تاسىر توي جاساپ جاتسا، وبا كەزىندەگى مەرەكە سياقتى بولار ەدى دە.
وسى تاياۋدا ءتوراعا كۋشەكين توتەنشە كوميسسار كوبوزيەۆتىڭ ماسكەۋدەن كەلۋ قۇرمەتىنە دەپ قوناقاسى بەرگىزدى. داستارقانعا قىمبات كونياك، القالى شاراپ، قىرعاۋىل ەتى، ءتىپتى بودەنەنىڭ ەتىنە دەيىن قويىلىپتى. كۋشەكين بار جانە ءبىراز جولداستار ءتىپتى بەيبىتشىلىك پەن مولشىلىقتىڭ تەڭىزىندە مالتىعانداي، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعانداي مامىراجاي.
رىسقۇلوۆ جەڭىل شاراپقا ەرنىن ءسال تيگىزدى دە، باسقا تاعامعا قول سوزباي وتىرىپ قالدى. سونى بايقاعان سۇڭعىلا اقىلدى ادام كوبوزيەۆ:
— جولداستار، بۇل داستارقان مەنىڭ تۇركىستانعا كەلۋ قۇرمەتىمە ەمەس، «ورىنبور تىعىنى» اتىلعانى ءۇشىن، ورىنبور مايدانىندا جەڭىسكە جەتكەنىمىزدىڭ قۇرمەتىنە دەپ باعالايىق. جەڭىس قۇتتى بولسىن، جولداستار! — دەپ اڭگىمەنى ارلەندىرىپ اكەتتى. — ەندىگى جەردە ورتالىق پەن تۇركىستان اراسىندا تىعىز بايلانىس ورنايدى. كوپ كەشىكپەي فرۋنزە باستاعان مايدان تۇركىستاندى جاۋدان مۇلدە تازارتادى. ەندى باسماشىلار دا، اعىلشىندار دا، اتاماندار دا بىزگە اسا ءقاۋىپتى ەمەس. ەندىگى ءقاۋىپ — اشتىقپەن ارپالىس. ەگەر سىزدەر ايىپ كورمەسەڭىزدەر، مىنا داستارقان ۇستىندەگى مول تاعامدى اش بالالارعا ۇلەستىرىپ بەرەيىك. مەنىڭشە، رىسقۇلوۆ جولداس تا وسىنى قالايدى.
رىسقۇلوۆ ارينە قالايدى. رىسقۇلوۆ ونسىز دا: ادامدار اشتان قىرىلىپ جاتقاندا تاماقتارىڭنان بۇل ءدام قالاي وتەدى، نايساپتار! — دەپ ايقاي سالۋعا ارەڭ شىداپ وتىرعان.
ناتاشامەن قوسىلۋ تويىن وتكىزە المايتىنى سوندىقتان. مۇنى ناتاشا دا تۇسىنگەن.
— تۇڭعىشىمىز بولعاندا ەكى تويدى بىرىكتىرىپ وتكىزەمىز، — دەگەن ول رىسقۇلوۆتى قۇشاقتاپ تۇرىپ.
— تۇڭعىشىمىز تۋعاندا، جەر جارىلقاپ، ەل تويىنىپ، جەڭىس تۋى جەلبىرەپ، بەرەكە كىرسە — الىس-جاقىن، اعايىن-تۋعان، جورا-جولداستىڭ ءبارىن شاقىرىپ توي جاسايمىز، جۇلدىزىم، — دەپ رىسقۇلوۆ ۇيقىلى كەلىنشەكتىڭ ۇلبىرەگەن اقتاماعىن يىسكەلەدى. ناتاشا ويانىپ كەتىپ، كوزىن كەڭ اشىپ، كۇيەۋىنە تاڭدانا قاراپ، كەنەت اتلاستاي جۇپ-جۇمساق قوس بىلەكپەن رىسقۇلوۆتىڭ موينىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ، قاتتى قىسىپ، باۋىرىنا تارتتى. ءبىراق تەز سىتىلىپ، شىمىلدىق مىندەتىن اتقارىپ تۇرعان اق سەيسەپتى ءتۇرىپ، ارعى ىرگە جاققا قاراپ-قاراپ جاتتى دا:
— جوق! — دەپ شوشىنا ايقايلاپ جىبەردى.
— نە؟ — دەپ رىسقۇلوۆ تا اتىپ تۇردى. بالانىڭ جاتقان ورنى بوس ەكەن.
— ارتۋر! — دەپ داۋىستادى رىسقۇلوۆ.
جاۋاپ بولمادى.
— جار دەگەندە جالعىز قاينىڭ، — دەدى رىسقۇلوۆ.
— سەنىڭ بالا كەزىڭنەن اۋمايدى. سول سەنىڭ ءوزىڭ شىعارسىڭ، تۇرار؟ بىرەسە بالا بولىپ كەتىپ، بىرەسە ەسەيىپ كورىنەتىن شىعارسىڭ سەن؟ قورقامىن، — دەدى ناتاشا.
— قايداعىنى ايتپا، — دەپ كۇلدى رىسقۇلوۆ. — دالاعا شىققان شىعار...
كۋشەكين كومەكشىسىنە ۋسپەنسكييدى شاقىرۋدى بۇيىردى. ەسەر ۋسپەنسكيي تۇركسيك ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارلارىنىڭ ءبىرى، ءارى ەرەكشە ءبولىمنىڭ باستىعى بولاتىن.
كوپ كۇتتىرمەي-اق كۋشەكيننىڭ كابينەتىنە سۇڭعاق بويلى، ءبىر اياعىن شامالى سىلتىپ باساتىن، سەلدىرەگەن بۋرىل شاشىن جىلميتا قايىرعان، اقسۇر ءتۇسى سۋىق كىسى جورتا جىميىپ:
— اسسالاۋ-مالي-كۋم! — دەپ كىرىپ كەلدى. ءتىپتى ەۋروپالىقتاردىڭ وزىنە ادەيىلەپ مۇسىلمانشا امانداسۋشى ەدى. بۇعان سالەمشى دە، سالەم قابىلداۋشىلار دا ءماز بولىپ كۇلىپ الاتىن. بۇل جولى كۋشەكين ءلام-ميم دەمەستەن قىزىل شەكەلى راديوگرامما قاعازىن ۇسىنا بەردى. وندا: «سروچنايا. پراۆيتەلستۆەننايا» دەگەن جازۋعا ۋسپەنسكييدىڭ كوزى الدىمەن ءتۇستى. ءبىر رەت ءماتىندى تۇگەل جەلدىرتە قاراپ ءوتتى دە، باسىنان باستاپ قايتادان ءار سوزىنە قادالىپ، تاعى وقىپ شىقتى. راديوگراممادا:
«كوممۋنيستەردىڭ ورتالىق كوميتەتى تۇركىستان رەسپۋبليكاسى كەڭەستەرىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە جانە كوممۋنيستەردىڭ ولكەلىك كوميتەتىنە مىنانى حابارلايدى: VIII سەزد قابىلداعان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ پروگرامماسى نەگىزىندە، جۇمىسشى-شارۋالار وكىمەتىنىڭ شىعىستاعى ساياساتىنىڭ مۇددەلەرىنە ساي، پارتيادا بار-جوعىنا قاراماي، مۇسىلمان جۇمىسشى ۇيىمدارىنىڭ ۇسىنىستارى بويىنشا، تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالىقتارىنىڭ وكىلدەرىن حالىق سانىنا قاراي مەيلىنشە تەپە-تەڭدىك ساقتاپ، مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە تارتۋ كەرەك.
ولكەلىك مۇسىلمان ۇيىمدارىنىڭ كەلىسىمىنسىز مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ مال-مۇلكىن رەكۆيزيسيالاۋ تىيىلسىن، ۇلتتار ارازدىعىن تۋدىراتىن ارەكەتتەردەن اۋلاق بولىڭىزدار.
تۇركىستاننىڭ الدىڭعى قاتارلى ريەۆوليۋسيالىق كادرلارى، ورىس پرولەتارياتى ءوزىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق پارىزىن وتەيدى، ورتالىق وكىمەت بەلگىلەگەن شارالاردى ىسكە اسىرۋعا بار مۇمكىندىكتى پايدالانادى، ولاردى جۇزەگە اسىرۋ جولىنداعى قيىندىقتاردى جەڭىپ شىعادى دەپ سەنەمىز.
وسى تاپسىرمالاردىڭ ورىندالۋ بارىسى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە حابارلانسىن:
لەنين، ستالين».
راديوگراممانى ءسىز ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىم وقىعان جوق، — دەدى كۋشەكين ەكى قولىن الدىنا سالىپ، تۇقشيىپ وتىرعان كۇيى. — ال مۇنداعى جاعدايلاردى رىسقۇلوۆ پەن كوبوزيەۆ تالاپ ەتىپ جۇرگەلى قاشان. ورتالىق كوميتەتتىڭ بۇل قۇجاتتى تۇركىستانعا ارنايى جولداۋىنا قاراعاندا، رىسقۇلوۆ — كوبوزيەۆتەردىڭ ارەكەتى بولۋى دا مۇمكىن. ءسىرا، حات تۇسىرگەن بولار. كوبوزيەۆ كوپە-كورنەۋ تەرىس جولدا، رىسقۇلوۆتىڭ جەتەگىندە كەتتى. بۇل ەكەۋىن قالايشا سۇرىندىرۋگە بولادى؟ ەكەۋىنەن دە قۇتىلعان ءجون. قانداي اقىل ايتاسىز؟
— راديوگراممانى ءازىر جاريالاماي قويا تۇرۋ كەرەك. جاريالاساق، رىسقۇلوۆتا، كوبوزيەۆ تە جالىنان ۇستاتپاي كەتەدى. بۇلارعا، ەڭ دۇرىسى، اۋىر ايىپتار تاعۋ كەرەك تە، راديوگراممانى سودان كەيىن جاريالاتۋ كەرەك، — دەدى ۋسپەنسكيي قىسىلماي-قىمتىرىلماي.
— ول ايىپتاردى ءسىز كوز الدىڭىزعا قالاي ەلەستەتەسىز؟ — دەپ كۋشەكين كوزدەرى مايقاباق استىمەن سىزاتتانا جىلت ەتىپ، باسىن كوتەردى.
مەندە ءبىراز ماتەريالدار بار، — دەدى ۋسپەنسكيي استىڭعى ەرنىن ساۋساعىمەن شۇقىلاي تۇرىپ. — رىسقۇلوۆتىڭ بۇرىنعى وياز كولوسوۆسكيي قىزىنا ۇيلەنگەنىن بىلەتىن شىعارسىز؟ ءيا. بۇل تاپتىق پوزيسيانىڭ شاتقاياقتاپ تۇرعان شاعى. سول ايەلدىڭ بولە اعاسى كەشەگى وسيپوۆ وقيعاسىنىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن پريحودكو دەگەن بۇرىنعى روتميستر. ءقازىر تۇرمەدە وتىر. رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ قايىن ەنەسىنە، ياعني پاتشانىڭ چەرنيايەۆ ۋەزىندەگى بۇرىنعى باستىعىنىڭ ايەلىنە مانكەنت ۋچاسكەسىنەن جەر بەرگىزگەن. بۇل قالاي ۇنايدى سىزگە؟ تۇسىنەسىز بە، بۇرىنعى وياز كولوسوۆسكييدىڭ ايەلىنە! ال گەنەرال كولوسوۆسكيي اشعاباد بۇلىگىنە قاتىستى ەمەس پە؟!
كۋشەكين قۋانعاننان ەكى الاقانىن بىلق ەتكىزىپ بىر-بىرىنە سوقتى دا، بىر-بىرىنە ۇيكەلەپ ورنىنان تۇرەگەلدى. جانارىنا ۇشقىن پايدا بولدى. ۋسپەنسكييدىڭ جانىنا باردى، ۋسپەنسكييمەن بوي تەڭەستىرىپ قاتار تۇرۋ كۋشەكينگە ءتيىمدى ەمەس ەدى. قاسى مەن كىرپىگى اق كوبەلەك شوشىپ ۇشقانداي جالپ ەتە قالىپ:
— ۋسپەنسكيي! ءسىز داناسىز، — دەدى.
— تۇك تە دانالىعى جوق، كادىمگى جۇمىس.
— قويىڭىز، قويىڭىز. قاراپايىمدىلىق تەك قايىرشىلارعا جاراسقان. تىم قاراپايىم بولا بەرمەڭىز. ال ەندى مىنانى تىڭداڭىز: الگى روتميستر پريحودكو تۇرمەدەن قاشاتىن بولسىن. وعان رىسقۇلوۆ ىقپال ەتكەن بولسىن. بۇل ءبىر. ايتپاقشى، وسى رىسقۇلوۆتىڭ تۋىستارى قاي ۋەزدە كوپ؟
— رىسقۇلوۆتىڭ تۋىستارى بارلىق جەردە دە بار.
— ال دالىرەك ايتساق...
— دالىرەك ايتساق، چەرنيايەۆ، ياعني شىمكەنت ۋەزىنىڭ مايلىكەنت بولىسىندا اكەسى تۋعان. ۆەرنىي گۋبەرنياسىندا ءوزى تۋعان. اۋليەاتا ۋەزىنىڭ مەركەسىندە وقىعان. اۋليەاتا ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولعان...
— ول بەلگىلى... نەگىزى سوندا شىمكەنت، سايرام جاعىندا بولدى عوي.
— تۇلكىباس، مايلىكەنت بولىسى، دالىرەك ايتساق.
— ايتپاقشى، سول مايلىكەنتتىڭ بولىستىعىنا رىسقۇلوۆتىڭ جاقىندارىنىڭ بىرەۋىن سايلاتتىرۋعا بولماس پا ەكەن؟ بايقاپ كورىڭىزشى. بۇل ەكى.
— نەگە بولماسىن؟! بولدىرامىز.
— مىنە، وسى ەكى تاپسىرما ورىندالسا، ار جاعىن كورە جاتامىز، ۋسپەنسكيي. سونىمەن راديوگرامما ازىرشە جاريالانبايدى. ەسىڭىزدە بولسىن: وقىعان ەكەۋمىز عانا! سىبىس شىعىپ كەتىپ جۇرمەسىن. مۇنداعى «ۇزىنقۇلاقتىڭ» لەزدە تاراپ كەتەتىنىن بىلەسىز عوي. ساۋ تۇرىڭىز، ۋسپەنسكيي! جولىڭىز بولسىن!
كۋشەكيننىڭ توپ-تولىق، تىربىق ساۋساقتارى ۋسپەنسكييدىڭ سالالى قولىنا كومىلىپ، كورىنبەي كەتتى. ۋسپەنسكيي ونىڭ بىلقىلداق قولىن قاتتىراق قىستى.
V
مايلىكەنت بولىسى ماڭگى وزگەرمەستەي كورىنەتىن. ءبىراق ماڭگىلىك ەش نارسە جوق ەكەن. ءتىپتى داۋىلبايدىڭ ءوزى بولىستىقتان تۇسكەن سوڭ، ەش نارسەگە داۋا جوق. ءبىراق داۋىلبايدىڭ قولىنان ءموردى ونىڭ نەمەرە ءىنىسى قورابەك الدى. بۇل ەندى كەڭەس بولىسى. قورابەك جوندەمدەۋ، ورتا شارۋا، شىرىگەن باي ەمەس، كەدەي تابىنا ءبىر تابان جاقىن دەگەن ساياسات.
قورابەك بولىس بولعاننان ەلدىڭ جولى بولعان جوق: اشتىق دەگەن اقيكوز ءىشىن تارتىپ ىسقىرىپ تۇر ەدى. اشتىقتىڭ سالدارىنان جاميعات اراسىندا ءار الۋان ىندەت ىرگەدەن سىعالاي باستادى. سول قاسىرەتتىڭ ەڭ ءبىر قاھارلىسىنا باياعى مولدابەكتىڭ ورازباعى ۇشىرادى، رىسقۇل اعاسى سىبىرگە سۇرگىن سالىسىمەن-اق مولدابەكتىڭ جولى شاتتى-بۇتتى بولىپ، شاڭىراعى شايقالعان شاعى. شاتىسىپ، تۋعان جەڭگەسى ءىزبايشاعا قوسىلدى. كەيىن ءىزبايشا ۇشتى-كۇيلى، زىم-زيا كەتتى. مولدابەك ءوز ماسقاراسىن ءوزى كوتەرە الماي قۇسالىقتان ءولدى. بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن دەگەن زاماندا، ونىڭ ءولىمى — جىرتىسسىز، جىرعالىسسىز، جىلاۋسىز، تىم ەلەۋسىز ءولىم بولدى.
ال ەندى مولدابەكتىڭ ورازباعى رىسقۇلدىڭ تۇرارىمەن تۇيدەي جاستى — جيىرمانىڭ بەسەۋىنە ەندى شىعىپ ەدى عوي. سامال ءتۇسىپ، مۇرنى ساڭكيىپ قالدى دا، قۇرىم كيىز توسەلگەن قۇجىرادان شىعا الماي، قارتايعان شەشەنىڭ موينىندا ماسىل بولىپ وتىرعان.
— قايران، قايناعا بولسا، تاۋدان ايۋ اتىپ اكەلىپ، ءوتىن الىپ بەرسە، سامالىڭ جازىلىپ كەتەر ەدى، قايتەسىڭ، سورىڭا قاراي رىسقۇل جوق، — دەپ شەشەسى قاي-قايداعىنى قوزدىرادى. رىسقۇلدى اڭساپ ايتا بەرەتىنى — ول بولسا، مولدابەك ءىزبايشانى الىپ اداسقان ەدى دەگەن دە دەرتتىڭ كۇيىك لەبىن شىعارىپ-شىعارىپ العانداعىسى.
ءارى اۋرۋ اينالدىرعان، ءارى اشىققان ورازباق ۇيشىگىنەن شىقپاي، دۇنيەنىڭ ءجۇزىن كورمەي، ءتىرى قالۋعا ارەكەت تە ەتپەي، ولسەم ولەيىن دەپ، سوناۋ سوڭعى ساپارعا بەت تۇزەپ، ىرگەگە قاراپ بۇك ءتۇسىپ جاتقان كەزى ەدى.
سونداي سورلى كۇندەردىڭ بىرىندە شابارمان كەلىپ:
— ورازباق، بولىس شاقىرىپ جاتىر، بول جىلدام! — دەدى. بولىس شاقىرتقاننان سۋجۇرەك بولىپ قالعان اناسى:
— ورازباق ناۋقاس قوي. نەعىلاسىڭدار اۋرەلەپ... باياعى رىسقۇل قايناعانىڭ شاتاعى ما تاعى دا؟ — دەپ بەز-بەز ەتتى.
شابارمان شاتىناي ءتۇستى:
— مەن بىلمەيمىن. الىپ كەل دەدى، الىپ بارام! ورازباقسىز كەتپەيمىن.
— ە، جاساعان، جار بولا گور، — دەپ شەشەسى بايعۇس بالاسىنىڭ ۇستىنە بارىن كيگىزىپ، ءۇستى-باسىن قاعىپ، قاعازداي تازالاپ، مايلىكەنت بولىسىنىڭ ورداسىنا كەتىپ بارا جاتقان بالاسىنىڭ سوڭىنان كوزى تالعانشا قاراپ تۇرىپ قالىپ ەدى. كەمپىر ارتىنا بۇرىلسا، توپان سۋدان كەيىن ىندەرىنەن سۇيرەتىلىپ شىققان سال سۋىرداي بولىپ، ۇيلەرىنىڭ ىرگەسىندە احات شال، قالتىراۋىق ءۇسىپ، شىنىبەك، ءداۋ ومارلار تۇر ەكەن.
— ۋا كەلىن، ورازباقتى قايدا الىپ كەتتى؟ — دەپ سىرىلدادى احات قىزىلجيەك كوزىن ىلميگەن ساۋساقتارىمەن كولەگەيلەپ تۇرىپ.
— بولىس شاقىرادى دەيدى. قورقىپ تۇرمىن.
— قورىقپا، كەلىن. تۇرار بار عوي.
— داريانىڭ ار جاعىندا ءبىر سيىر بەس تيىن دەيدى. قۇرىسىن، اكەلۋى يتتەن قيىن دەيدى. سول سەن سيىنا بەرەتىن تۇرارىڭنان مىنا بىزگە نە پايدا؟ نە جاقسىلىق كوردىك؟ باياعىدا ىرعايداي موينىڭا سالىپ كوتەرىپ ءجۇرۋشى ەدىڭ سول تۇراردى. ەندى «احات ءتىرى مە، ءولى مە»، — دەپ تە سۇرامايدى، — دەپ تابالادى ءداۋ ومار.
— ە، جازعان ومار، سەن سويتەسىڭ، — دەپ كۇرسىندى احات. — قايدان بىلەيىن. ەل بيلەگەن وڭاي ەمەس، ءساتى تۇسپەي جۇرگەن شىعار. تۇرار تۇركىستاندى بيلەپ تۇر عوي، — دەپ احات ۇيىنە كىرىپ كەتتى.
ءدال سونىڭ الدىندا شىمكەنتتەن كەلگەن ۋەزدىك سوۆدەپتىڭ ۋاكىلى قورابەك بولىسپەن سالقىن سالەمدەسىپ بولار-بولماستان، بىردەن:
— مۇندا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ەڭ جاقىن تۋىسى كىم؟ — دەپ سۇراقتى توتەسىنەن قويدى.
قورابەك ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، ەسىنە ءجوندى ەشكىمدى تۇسىرە المادى. تۇسىرەر دە مە ەدى، رىسقۇلوۆتىڭ تۋىستارىن تۇستەۋدەن گورى، ولاردىڭ مىنا ۋاكىلگە نەگە كەرەك بولعانىن كوبىرەك ويلاپ، كوڭىلى الاڭ، ويى شالا شىقتى. رىسقۇل اۋلەتى دەگەن داۋىلباي اۋلەتى ءۇشىن كىسى ورنىنا جۇرە بەرمەيتىن. سوندىقتان كىم بار، كىم جوق دەپ ءمان بەرىپ جاتپاپ ەدى. كىم جاقىن ەكەنىن اقىرى ەسكى بولىس داۋىلباي ەسكە ارەڭ-مارەڭ ءتۇسىردى.
— كىم بار رىسقۇل اۋلەتىندە؟ — دەپ كەرگىدى داۋىلباي شال. — توزعان اۋلەت قوي، ايتەۋىر. ءارۋاق-قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان دەي مە، بايعۇستار. اناۋ الگى تۇرار دەگەنى ءبىر جەردە ناشاندىك دەي مە؟
— ءبىر جەردە ناشاندىك ەمەس، تۇركسيك ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، مۋسبيۋرونىڭ ءتوراعاسى، كرايكوم پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى. بۇل از با سىزگە؟ — دەپ ۋەزدىك سوۆدەپتىڭ ۋاكىلى ەسكى بولىستى ءبىراز ەزگىلەپ الدى. — ونان دا ەڭ جاقىنى كىم، تەزىرەك سونى ايتىڭىز!
ەسكى بولىس تۇراردىڭ كىم ەكەنىن، ارينە، بىلەدى. «قارادان شىعىپ تا حان بولا بەرەدى ەكەن-اۋ، توبا، — دەيتىن ول وڭاشا وي تەربەلىسىندە. — بۇل كاتارجىننىڭ بالاسى قايدا ءجۇرىپ قاتارعا قوسىلىپ، باس بولۋعا جاراپ قالدى؟»
ەسكى بولىس وزىنە-وزى وتە قيىن سۇراق قويادى. جەگەنگە توق، ىشكەنگە ءماز بولىپ جۇرە بەرگەنشە، كەزىندە بالالارىمدى بەكەر وقىتپاعان ەكەم دە دەپ وپىق جەدى. «اتىڭ باردا جەر تانى جەلىپ ءجۇرىپ، اسىڭ باردا ەل تانى بەرىپ ءجۇرىپ»، — دەپ ەدى-اۋ اتام قازاق. ءوزىم شىعانعا شىعىپ وتىرىپ العانشا، جان-جاعىمدى بيىكتەتپەگەن ەكەم دە، قىسىلعاندا ىقتاسىن بولاتىن.
ەسكى بولىس وسىلاي كۇيزەلەدى. ال ءقازىر سوۆدەپ ۋاكىلى القىمىنان العاندا قورلانسا دا، ءبىر نارسەگە قۋاندى، تابالاي قۋاندى. تۇركىستاننىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ تۇرعان تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ دا اۋىز تولتىرىپ ايتار تۋعان-تۋىسقانى جوق ەكەن. ارينە، تۇراردا تۋىسقان كوپ ەكەنىن، ءيسى قازاق قانا ەمەس، كوپتەگەن وزگە حالىقتار دا تۋىسقان ەكەنىن پايىمدار ەدى عوي.
ەسكى بولىس ۋاكىلدىڭ ەكپىنىنەن ەڭسەسى باسىلىپ، كىرجيىپ وتىرىپ:
— الگى مولدابەكتىڭ بالاسى ورازباق دەگەن بار. ەڭ جاقىنى سول. بىلاي، شىراعىم. رىسقۇل مەن مولدابەك ءبىر تۋعان. مولدابەكتىڭ بالاسى ورازباق. ودان جاقىنى جوق، — دەپ ەدى.
سوۆدەپتىڭ ۋاكىلى:
— شاقىرت وندا سول ورازباقتى! — دەپ بۇيىرعان قورابەك بولىسقا. — وسى مايلىكەنت بولىسىنىڭ باس كوتەرەر ازاماتىن، اقساقالدارىن تۇگەل شاقىرت!
مۇنىڭ ءبارى ەسكى بولىسقا دا، جاڭا بولىس قورابەككە دە جۇمباق كورىنسە دە، ۋەزدىڭ ۋاكىلى پارمەن بەرىپ تۇرعان سوڭ امال جوق، اۋىلناي شابارماندارىن اتقا قوندىرىپ، جان-جاققا شاپتىردى.
ۋاكىل بولىستىڭ شاقىرعان شايىنا بارماي، باۋ-باقشانىڭ ىشىندە، جاڭعاق اعاشتىڭ تۇبىندە، تەكەمەتتىڭ ۇستىنە تەرىس قاراپ جاتتى دا، جۇرت جينالعانشا، ۇيقىعا كەتتى. ۇيىقتار الدىندا تاپانشاسىن بەلىنەن شەشىپ الىپ، جاستىعىنىڭ استىنا تىقتى.
تۇگىنە تۇسىنبەگەن كۇمىسباستاۋ كۇبىر-كۇبىر كۇڭكىلدەسۋدەن اسا الماعان. داتقالىقپەن بولىستىقتىڭ تاعى قۇلاماعان كۇمىسباستاۋ ۇلىقتاردىڭ نەشە الۋانىن كورگەن. ءبىراق مىنا ۋاكىلدەي قىرسىعىن كورىپ-بىلگەن ەمەس. كەڭەس وكىمەتى ورناعالى دا ەكى جىلعا اينالىپ بارادى، ەش بەلسەندى مۇنداي تۇلدانىپ كورگەن جوق.
«ساقتىقتا قورلىق جوق» دەپ ەسكى بولىس جاڭا بولىسقا سىبىرلاپ: «شىمكەنتكە كىسى شاپتىر، سوۆدەپتىڭ ءتوراعاسىنا ادام جىبەر. مىنا ۋاكىل سونىڭ پارمەنىمەن كەلىپ جاتىر ما، الدە وزىنشە بوپسالاپ جۇرگەن جادىگوي مە؟» — دەدى.
— بۇل ۋاكىل ءوز بەتىنشە كەلىپ جاتقان جوق، — دەدى قورابەك سوزالاڭداتا كۇرسىنىپ. — سوۆدەپتە ىستەيتىنى راس. جانە ەكى ميليسيا ەرتكەنىنە قاراعاندا، ۋاكىل ەكەنىنە ءشۇبا جوق. نەدە بولسا، كورىپ الايىق. كوپە-كورنەۋ قىلمىسىمىز جوق. اققا قۇداي جاق.
رىسقۇلوۆتىڭ تۋىسقانىن سۇراستىرۋدا نە سىر بار؟ الدە سونىڭ جاقىنىن بولىس قويماق پا؟ سوندا ورازباقتى ما؟ وعان حالىق كونە مە؟ ەسكى بولىستىڭ اۋزىنا ورازباق تۇسكەنى قانداي وڭدى بولعان. ول بيشارا ءبىلىمسىز ەكەنى ءوز الدىنا، بەت-پىشىننەن دە كەم عوي. ەرتەڭ رىسقۇلوۆ ءوزى كۇلكى بولادى عوي.
ەسكى بولىس پەن جاڭا بولىس وزدەرىن وسىلاي جۇباتىپ، ءالىپتىڭ ارتىن باقتى.
* * *
كۇمىسباستاۋ ەڭسەسىنەن ويپاڭداعى اۋىلدار، ارال-ارال تالداراقتار، كوگەرگەن ەگىنجاي كورىنەدى. الىستا كولبەي ءتۇسىپ قاراتاۋ جارىقتىق جاتىر. قاراتاۋ مەن الاتاۋدى جالعاستىرىپ، بورالداي، قۇلان، جاباعىلى تاۋلارى كورىنىپ تۇر. قاتارىنان ەكى جىل سوققان قۋاڭشىلىقتان سانسىراعان تۇلكىباس اتىرابى سۇزەكتەن سۇلدەسى قالعان ادامداي مەڭ-زەڭ. جەردىڭ جۇماعى دەگەن تۇلكىباستىڭ ءوزىن قۇرعاقشىلىق ۇرىپ، جاپىراعى جايقالماي، اڭىزاق اڭىراپ، تاندىرى تارتىلعان سوڭ، باسقا جەرگە نە شارا؟
ايتەۋىر، ءشوپتىڭ تامىرىن قازىپ جەسەك تە ولمەسپىز، تۇستىكتە تىم بولماسا ءشوپ تابىلار دەپ ۇمىتتەنىپ، ارقادان، ىلديدان اۋعان اشتار تۇلكىباسقا جەتىپ جىعىلىپ، ءۇمىتى اقتالماي، جانتاق تامىرى دا تابىلماي، تالايى جەر جاستاندى.
مىڭدا ءبىر ءتاۋبا، بيىلعى كوكتەم شىرايلى. ەكى جىل قىسىر قالعان اق شەل اسپان بيىل بالپيا بۋازدانىپ، ساۋىردە جاڭبىر مولىقتى. وكىمەتتىڭ كومەگىمەن سەبىلگەن ازىن-اۋلاق ەگىستىك زۇمىرەتتەي جاۋدىرەپ تۇر. ءبىراق ەل ءالى پىسىكشىلىككە ىلىنگەن جوق. پىسىكشىلىككە ءبىر ىلىنسە، وڭالىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. جاڭا ازىق پىسكەنشە، تىم قۇرىسا ءدۇمبىل تارتقانشا، ەندى اي شاماسى كەرەك شىعار. حالىق سوعان شىداسا، سوعان جەتسە. ءبىر اي...
بولىس شاقىرادى دەگەنگە، اۋقات ۇلەستىرەدى دەدى مە، كەۋدەسىندە شىبىن جانى بارى قالمادى. ءىلبىتىپ بالالارىن الىپ كەلگەندەرى دە بار. بولىس، ءسىرا، بارىنە باس تارتاتىنداي، ەلدىڭ اقساقالىمىز دەگەندەر الدىعا قاراي ۇمتىلدى.
جاسىل تۇڭكەلى، جالپاق اق ءۇيدىڭ ىق جاعىندا، ورىگى گۇلدەپ تۇرعان باۋدىڭ ىشىندە، مايلىكەنت ءميللاتىنىڭ قۇرىلتايى اشىلدى. ءبارىن باسقارىپ، بيلەپ-تەستەپ تۇرعان ۋاكىلدىڭ ءوزى. بەت-اۋزىنىڭ قوراسان داعى بار، ءبىر شۇڭقىرىنا ءبىر-بىر بۇرشاق سىيعانداي بۇج-بۇج قارا جىگىت.
ال، حالايىق، قالاي، قارنىڭ اش پا؟ — دەپ توتەسىنەن سالىپ، اۋزىن اشقاندا جارقىراپ التىن ءتىسى كورىندى.
توتەنشە سۇراققا اش بولا تۇرا: «اشپىز»، — دەپ ايتار اۋىز تابىلماي قالدى.
— ارينە، اشسىڭدار، — دەپ كوپشىلىك ءۇشىن ۋاكىلدىڭ ءوزى جاۋاپ بەردى. — ال ارالارىڭدا توقتار بار ما؟
— بار عوي، بار عوي، — دەگەن داۋىستار ەلەگىزىپ ەستىلدى.
— ارينە، بار. كەشەگى باي ءالى باي. بايلارعا جاقىندار دا بار.
— ال سىزدەر تۇركىستان رەسپۋبليكاسى بويىنشا اشتىقپەن كۇرەستىڭ توتەنشە كوميسسارى تۇرار رىسقۇلوۆ قول قويعان زاڭدى بىلەسىزدەر مە؟ — دەپ ءشۇيىلدى ۋاكىل.
— جوق، اينالايىن، ول قانداي زاڭ؟
— ارينە، بىلمەيسىزدەر. ويتكەنى ول زاڭدى مىنا قورابەك بولىس جاسىرىپ وتىر. ءىس جۇزىنە اسىرماي وتىر. ول زاڭدا ايتىلعان: بايلاردىڭ مال-مۇلكى، استىعى اشتارعا ۇلەستىرىلىپ بەرىلسىن دەلىنگەن. اش-جالاڭاشتارعا بارىنشا كومەك كورسەتىلسىن دەلىنگەن. سونى ىستەدى مە مىنا بولىس؟
— جوق، بۇيىرماسىن، جوق! — دەپ شار ەتە قالدى ءوز نەسىبەسىن ۇرلاتىپ العانداي ءبىر بايعۇس.
— ىرىمعا بۇيىرماسىن!
— اينالايىن تۇرار-اي، ايتقان-اق ەكەنسىڭ عوي.
— ەلىڭ ءۇشىن ەڭىرەگەن-اق ەكەنسىڭ عوي!
— توقتا، شۋلاما تۇگە! — دەپ ايقايلادى ۋاكىل. — ورتالىق وكىمەتتىڭ پارمەنىن ورىنداماي، حالىققا قاستاندىق جاساعان قورابەك تايتەلييەۆ ورنىنان الىنسىن دەگەندەرىڭ قول كوتەpiڭدەر!
— كوتەر!
— كوتەر! — دەسىپ ءبىرىن-بىرى تۇرتپەكتەپ، جيىلعان جۇرت تۇگەلگە تاياۋ قول شوشايتتى.
— بۇل زاڭسىز! — دەپ قورابەك جانى القىمعا كەلگەندەي ايقاي سالدى.
— ءسىزدىڭ ەلدى اشىقتىرعانىڭىز زاڭدى ما؟ — دەپ ۋاكىل ونى جاندى جەردەن ۇستادى. — قولدارىڭدى تۇسىرىڭدەر. قورابەكتىڭ ورنىنان الىنۋىنا كىم قارسى، قول كوتەرىڭدەر. بىرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ. ءا، مىنە، قورابەك بولىس قورعاعان بايلار، مىنە، وسىلار...
ۋاكىلدىڭ مىنا سوزىنەن سوڭ، الگى سيرەك قولداردىڭ ءوزى لەزدە قۇلاپ قالدى.
— سونىمەن، قورابەك تايتەلييەۆ قازىردەن باستاپ بولىس ەمەس. ءموردى تاپسىرىڭىز، قورابەك!
— جوق، تاپسىرمايمىن. بۇل زاڭسىزدىق. مەن ءالى وكىمەتكە شاعىم ايتامىن، — دەپ قورابەك وڭاي قۇلاعىسى كەلمەدى.
— وندا كۇشپەن تارتىپ الىپ، ءوزىڭدى اباقتىعا جاپتىرامىز. — ۋاكىل ەكى يىعىندا تۇرعان ەكى ميليسيونەرگە كەزەك-كەزەك قاراپ قويدى.
— ويباي ەرەگىسپە، — دەدى اككى بولعان ەسكى بولىس.
قورابەك ىشكى قالتاسىنان ءمور ەمەس، ءوز جۇرەگىن جۇلىپ الىپ تۇرعانداي كوپ قينالدى. اقىرى اق شۇبەرەككە ورالعان ءموردى الىپ تا شىقتى.
ۋاكىل ونى دورەكىلەۋ جۇلىپ الىپ، سومكەسىنە سالا سالدى دا، سومكەنى الاقانىمەن سارتىلداتىپ تۇرىپ:
— ال، جاميعات، ەندى جاڭا بولىس سايلايمىز. ەل بولعان سوڭ، سول ەلدى باسقارۋعا لايىق ەرلەر دە جوق ەمەس. اناۋ بولسىن، مىناۋ بولسىن دەپ دۋىلداسىپ، داۋىسقا سالىپ، شار ساناپ جاتاتىن ۋاقىت جوق. بىزگە جەدەل ىسكە كىرىسەتىن، الگى ايتىلعان وكىمەت زاڭىن بۇلجىتپاي ىسكە اسىراتىن ادام كەرەك. ءوزى كەدەي تاپتىڭ وكىلى بولعانى ابزال. ونداي ادامدى ۋەزدنوي سوۆدەپ سىزدەردىڭ ىقىلاستارىڭىزعا ۇسىنادى. ول بوتەن ەمەس، بوگدە ەمەس، ءوز باۋىرىڭ. ءارى دەسە، حالقىمىزدىڭ ارداگەر ازاماتى، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىسى تۇرار رىسقۇل ۇلىنىڭ تۋىسى — ورازباق مولدابەك ۇلى.
— و-و-و! — دەگەن دىبىس جاپپاي ىڭىرانا شىقتى. حالىق سەڭدەي سوعىلىسىپ، ەكەۋ-ەكەۋ، ۇشەۋ-ۇشەۋ، گۋ-گۋ اڭگىمە، يۋ-قيۋ الاساپىران بولدى دا كەتتى. ءتىپتى اشتىقتان ىڭىرشاعى اينالىپ، ءالى كەتكەن ادامداردىڭ ءوزى سايلاۋ دەگەندە دەلەبەسى قوزىپ، اۋىلجاق اۋرۋ قالماي، انا رۋ انانى، مىنا رۋ مىنانى اۋىزعا الا باستادى.
ۋاكىل ساسايىن دەدى. شىمكەنتكە تاشكەنتتەن ارنايى كەلىپ جاتقان ۋسپەنسكييدىڭ تاپسىرماسىن ورىنداي الماي قايتسا، ابىرويدىڭ اللاۋاقپار بولعانى. ۋسپەنسكيي دەگەن ءسوز — تۇركسيك دەگەن ءسوز. تۇركسيك بولعان سوڭ، ۋسپەنسكيي ءوزىنىڭ اتىنان ەمەس، تۇراردىڭ اتىنان تاپسىردى عوي. ال ەگەر بۇل ءىستى ابىرويمەن اياقتاپ شىقسا، ۋاكىل شىمكەنتتەن تاشكەنتكە، رەسپۋبليكالىق وكىمەتكە قولى جەتەيىن دەپ تۇر عوي.
ۋاكىل ايقايلاپ جىبەردى:
— ۋا، ءجاميعات، حالقىمىزدىڭ ساردارى تۇرار رىسقۇلۇلىن سىيلاعانىڭ ورازباقتى دا سىيلايسىڭ. تۇرار حالىق قامىن جەپ، سونىڭ جوعىن جوقتاعان اسىل ازامات. ورازباققا قارسى بولعانىڭ — تۇرارعا قارسى بولعانىڭ. وعان ءقايتىپ ءداتىڭ شىداپ قارسى شىعارسىڭ؟ قانە، ورازباق مولدابەك ۇلى، بەرى كەل، بەرى تامان!
اعايىن-تۋعاننان، جالپى ادام اتاۋلىدان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، ەل-جۇرتتان ءوزىن-وزى الاستاپ، جۇرت كوزىنە كورىنە الماي پۇشايمان بولىپ، مۇرنىنا تۇسكەن قۇرت جانىن دا جەگىدەي جەپ، تىرشىلىك الدانىشىن تالاق تاستاپ، ومىرگە ەنجار قاراپ، ۇيشىگىنەن شىقپاي، ءولىم كۇتىپ جاتقان ورازباققا ويلاماعان، ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن باتپان باقىت باسىنا كەلىپ قونعالى تۇرعاندا، ورازباق ءوزىنىڭ ءالى ادام ەكەنىن، ءتىپتى كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، كوسەمى بولايىن دەپ تۇرعانىن سەزىنگەندە، وزگەرىپ سالا بەردى. ساڭكى مۇرنىن تاڭىپ تاستاعان اق شۇبەرەكتى تۇزەڭكىرەپ قويىپ، شيراق باسۋعا تىرىسىپ، ءتىپتى دىك-دىك ەتىپ، ۋاكىلدىڭ جانىنا جەتىپ-اق باردى. اۋەلى ۋاكىل ونىڭ كەپيەتىن كورىپ، ساسىپ قالدى. لەزدە ەسىن جيىپ، سىر بەرمەۋگە تىرىستى. ونىڭ قازىرگى ءحالى وزەننەن ءوتىپ الىپ، كوپىردى ورتەپ جىبەرگەن ادامنىڭ سىڭايىنداي: شەگىنۋگە جول جوق ەدى.
— قانە، ورازباق بولىس سايلانسىن دەگەندەرىڭ قول كوتەرىڭدەر!
كوز كورسە، ءجۇز ۇيالار، جۇرت جابىلا قول كوتەردى.
— و، ارۋاق! و، قاسيەتتى بابالارىم! ساي-سۇيەگىڭ سىرقىرادى-اۋ! سونوۋ قوقاننان بەرى باسىنان باعى، استىنان تاعى تايماعان قايران تايتەلى اۋلەتى! بۇل قالاي بولدى؟! بۇل نە زامان؟! اقىرزامان! — دەپ قورابەك الاتاۋدىڭ شىڭدارىنا قاراپ قوس قولىن جايىپ، تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. بابالارى الاتاۋدىڭ شىڭدارىنا اينالماسا كەرەك، زاڭعار بيىكتەر سەلت ەتكەن جوق.
ارۋاقتى سىيلاعان قازاق، قورابەك بابالاردى اۋىزعا العاندا كادىمگىدەي بوساڭسىدى. الگىدە نەگە قول كوتەردىك دەگەندەي، قورابەككە قاراي الماي، اقىرىن-اقىرىن ىڭ-شىڭسىز جىلجىپ تاراي باستادى.
قورابەكتىڭ كوزىنەن بالقىعان قورعاسىن تامشىلاپ تۇردى.
* * *
ءسويتىپ، «ماتا داڭقىمەن ءبوز وتەدى، اتا داڭقىمەن قىز وتەدىنىڭ» كەرى كەلىپ، ويدا جوقتا ورازباق بولىس ودىراڭداپ شىعا كەلدى.
ەل شۋلادى:
— ەلۋ جىل بويى: قوقاننىڭ تۇسىندا دا، نەكالايدىڭ تۇسىندا دا، كەرەنسكييدىڭ كەزىندە دە، ءتىپتى كەڭەس وكىمەتى كەلگەندە دە قولىنان تۋى تۇسپەگەن داۋىلباي اۋلەتىنىڭ تاقتان قۇلاعانى — نەنىڭ نىشانى؟
— جاقسىلىق پا؟ جاماندىق پا؟
— ءاي، ءوزى دە سالىك-سارىعا تىزەسى قاتتى باتىپ ەدى: جەر اۋدارىپ، ەلدەن بەزدىرىپ جىبەرىپ ەدى، كەزەكتى دۇنيە دەگەن وسى. ەندى داۋىلباي اۋلەتىنىڭ توپىراعىن سۋىرىپ، كۇلىن اسپانعا ۇشىرادى ءالى بۇل سالىك-سارى.
— تۇركىستاندا تۇرار وتىرعاندا، ەندى داۋىلبايدىڭ كۇنى باتتى.
— تۇرار، تۇرار دەيسىڭدەر. تۇرار ءادىل بولسا، اۋزى قيسىق بولسا دا بايدىڭ ۇلى سويلەسىن دەپ ءوزىنىڭ تاتىمسىز تۋىسقانىن بولىس سايلاتتىرا ما؟
— ءوشىر ءۇنىڭدى، ويباي! ورازباق ەستىسە وڭدىرمايدى.
— كۇنى كەشە كەبىسىم جاتقان جەرگە جولاي المايتىن ورازباقتان بۇگىن قورقىپ ءۇنىمدى وشىرگەنشە، قارا جەر قاق جارىلىپ ولە كەتكەنىمنىڭ ءوزى ارتىق!
ايتەۋىر، تاققا قونعان سوڭ اقىماققا دا اتقوسشى تابىلادى. ورازباقتى ماراپاتتاپ، قوشامەتتەپ قوپاڭداعاندار دا تابىلدى. ونىڭ كەبى كۇنى كەشە داۋىلباي-تايتەلى اۋلەتىنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ جۇرگەندەر ەدى. قوجاناسىردان سۇراپتى دەيدى: «قوجەكە، دوسىڭىز كوپ پە، قاسىڭىز كەپ پە؟» — دەپ، قوجەكەڭ: «مەن تاقتان تۇسكەن كۇنى بەلگىلى بولادى»، — دەپتى. سول ايتقانداي، كۇنى كەشە قورابەكتىڭ جولىندا قۇرباندىققا شالىنىپ كەتە جازداپ جۇرگەندەر بۇگىن جالت بەرىپ شىعا كەلدى.
ورازباقتىڭ ءوز بەتىنشە بيلىك قۇرماق تۇرماق، اياق استىنداعى ايقىن جولدان تاپا-تال تۇستە اداسىپ، ءجون تاۋىپ جۇرە المايتىنىن بىلەتىن اككىلەر لەزدە اتالىق مىندەتىن اتقارىپ، جاڭا بولىسقا اقىلشى بولىپ شىعا كەلدى. سونىڭ ءبىرى — بۇرىنعى بولىس قورابەكتىڭ ءتىلماشى قىرباس بولاتىن. جاسىنا جەتپەي شاشى كوك كودەدەي ۇلپىلدەپ قالعان، ساقال-مۇرتتان تىپ-تيپىل كوسە، رەڭى سىرلاپ قويعان قوڭىر تاقتايداي، دۇردىك ەرىن، تاڭقى تاناۋ، پىسىقاي جىگىت ەدى. شىمكەنتتە بىرەر جىل وقىپ، ورىسشانى ۇيرەنگەن. اتقا ءمىنىپ جۇرگەندە ەڭگەزەردەي كورىنىپ، جەرگە تۇسكەندە الاسارىپ قالاتىن: كەۋدە تۇرقى كەلىسكەن دە، بەلدەن تومەن قاراي قۋشيتىپ، مايماق ەتىپ جاراتقان. سوندىقتان ول قازاق ءداستۇرى بويىنشا اتتان ءتۇسىپ امانداسپاي، كىرىپتار بولماسا، ات ۇستىندە تۇرىپ قول ۇسىناتىن.
ورازباققا الدىمەن ءتىلماش كەرەك، حاتشى كەرەك. ورازباقتىڭ ورىسشاسى جوق. مۇسىلمانشاسى دا ماردىمسىز. مۇسىلمانشاعا باياعىدا احات اقساقال قانشا ميىنا قۇيسا دا، ۇيرەتە الماي قويعان. سول احات ورازباقتىڭ بولىس بولعانىن ەستىگەندە قاتتى رەنجىدى.
— ويباي-اۋ، قۋانبايسىڭ با قايتا! قۇداي ءوزى بەرگەن باقتى باسقا تەپكەن نەتكەنىڭ؟! وسى احات كوكەم-اق كەرى تارتادى دا تۇرادى، — دەپ ءداۋ ومار جورتا بۇرقىلداعان. سوندا احات دەمىگىپ، داۋسى قىرىلداپ وتىرىپ:
— ب ا ق شىركىن اداسىپ بارىپ اقىماققا قونسا، نەسىنە قۋانايىن. ورازباق الدىمەن تۇراردى، ودان سوڭ بۇكىل سالىك-سارىنى ۇياتقا قالدىرار. مەن سودان قورقامىن. ورازباق — كوز الدىمىزدا وسكەن ورازباق قوي. ەل بيلەۋگە جاراتىلعان ادامنىڭ ءپىشىنى بۇلاي پىشىلمەسە كەرەك. قۇداي قۋراتىپ قويعان قۋشىق ماڭداي سورلىعا بولىس بولماق قايدا؟ ەلگە كۇلكى بولار قايتا، — دەپ كۇڭىرەندى.
«دۇرىس-اۋ، اۋليەنىڭ سوزىندەي-اۋ ءسوزىڭ، قۋ قاقباس!» — دەپ تىستەندى ىشىنەن ءداۋ ومار. ءداۋ وماردىڭ بۇل حابارعا قۋانباي، وتىرىك قانا ىرسياتىن ءجونى بار. سالىك-سارىنىڭ ەندىگى باس كوتەرەرىمىن دەپ سانايدى ءوزىن. احات بولسا، تورىنەن كورى جاقىن، باياعىدا ەدى: انە ولەدى، مىنە ولەدى دەگەنى، ءبىراق قاسقىردىڭ تارامىسىنداي جانى ءسىرى ەكەن، ءالى كەلەدى، جارىقتىق. ءداۋ ومار سالىك-سارىنىڭ باسقا ەركەك كىندىگىنەن ءوزىن ىلگەرى كورەدى. ەندەشە بولىستىققا تۇرار ادام تاپپاي قالعانداي، مىنا مەنى كورمەي، ورازباق ماڭقانى قالاعانى نەسى؟! — دەپ وتە قاپا بولدى.
ءارى دەسە، پاتشا قۇلادى. كەرەنسكيي كەتتى، كەڭەس وكىمەتى — كەدەيلەر وكىمەتى كەلدى دەگەنگە، جامان اتقا جايداق ءمىنىپ، كوكىرەكتىڭ بازارىنان اۋىلعا ءسۇيىنشى سۇراپ شاپقان وسى ءداۋ ومار بولاتىن. كوكىرەگى وياۋلىقتان ەمەس، ءبىلىمدار كورەگەندىكتەن ەمەس، «كەدەي وكىمەتى» دەگەننىڭ ءوز جانىنا جاقىن ەكەنىن، ايتەۋىر، ءبىر تۇيسىكپەن سەزگەن ومار، جاڭا وكىمەتتى قۋانا قارسى العانى راس. داۋىلباي تاعىنان قۇلاعاندا ەسىل ەسەك دامە ءا دەپ باس كوتەرگەن. كەدەيدەن بولىس قويسا، مەنى نەگە كورمەيدى دەگەندەي ءبىراز ەدىرەڭدەگەن. ءبىراق داۋىلبايدىڭ ورنىنا ونىڭ جاقىنى قورابەك وتىرعان سوڭ، ىشقىنىپ ءىش تارتىپ قالعان.
ال ەندى قورابەك تە جويىلىپ، ورنىنا تۇراردىڭ جاقىنىن تابۋ كەرەك بولعاندا، نەگە عانا ءداۋ وماردى كوزدەرى كورمەگەنى تىم تۇسىنىكسىز ەدى. مۇنى ءداۋ ومار تىكەلەي تۇراردىڭ وزىنەن كەلگەن تۇيتكىل دەپ ءتۇسىندى. «قارىس-قارىس، سۇيەم-سۇيەمدىگىن» ىستەدى-اۋ، سوندا ورازباق پۇشىق تۇرارعا مەنەن گورى ءبىر تابان جاقىن بولدى-اۋ، ءاي قۋ دۇنيە-اي! — دەپ ءداۋ ومار باس بارماعىن شايناپ، ءىشى الەم-جالەم بولىپ، قىزىپ كەتىپ ەدى.
* * *
ورازباق ءا دەگەننەن ءوز تىزگىنىن قىرباسقا ۇستاتتى. «بۇرىنعى بولىستىڭ قۇيىرشىعى، ساتىپ كەتەدى»، — دەپ اركىم-اركىم سىبىرلاپ ەدى، ولاردان قىرباستىڭ ءوزى ءوتىمدى كەلدى. سوۆدەپتىڭ ۋاكىلى سايلاۋ جينالىسىنىڭ قورىتىندىسىن حاتتاپ، وعان جاڭا بولىس قول قويىپ، ءمور باسۋى كەرەك ەدى. انە، سول ءبىر قينالعان شاقتا قىرباس تابىلا كەتتى دە، ورازباقتى وپپادان امان الىپ شىقتى.
— سەن كىرباس، ءورنىندا كالاسىڭ، — دەدى وعان ورازباق.
قىرباس اۋەلى ورازباقتى دۇرىستاپ كيىندىرۋدەن باستادى.
— كەڭەس وكىمەتىنىڭ بولىسى بۇرىنعى بولىستار سياقتى جابايى-جايداق كيىنبەيدى، — دەپ ەۋروپاشا كوستيۋم، اق ءشايى كويلەك، وعان قارا گالستۋك الىپ بەردى. ال باسىنا دوڭگەلەك قۇندىز بورىك كيگىزدى. تۋاسى ۇستىنە مۇنداي شۇبەرەك ىلمەگەن ورازباق كيىمىنە قىلاۋ تيگىزبەي، بويىن كۇتەتىندى شىعاردى. اياعىنداعى حروم ەتىكتىڭ جالتىرىنان ادامنىڭ سۋرەتى كورىنەتىندەي بولدى.
— سەن ارۋاقتى جەردەن شىققانسىڭ. تەگىڭە تارتقانسىڭ. مىناۋ سەنىڭ باياعى الىمبەك باتىر باباڭنىڭ قىلىشى، — دەپ، سالاڭداتىپ بەلىنە ءبىر قايقى جاتاعان بايلاپ بەردى. قانشا ىزدەسە دە التىاتار ناگان تابىلماي، سودان ورازباق تاقىمىنا قۇس مىلتىق باسىپ الدى.
بەس قارۋى تۇگەلدەنىپ، كيىم-باسى جوندەلگەن سوڭ:
— ەندىگى كەرەگى — اق جاۋلىق. ءوزىڭ بولىس، ءوزىڭ بويداق بولساڭ، جاراسپايدى. ەندى سەنىڭ ۇيىنە ۇلىقتار كەلىپ تۇسەتىن بولادى. ايتالىق، تاشكەنتتەن تۇرار رىسقۇلوۆ كەلدى دەلىك. قايدا تۇسەدى؟ ارينە، بولىستىڭ ۇيىنە. سوندا ۇيىندە قاتىنىڭ جوق بولسا، نەمەنە، بىرەۋدىڭ قاتىنىن قارىزعا الا تۇراسىڭ با؟ جوق، بولمايدى. سەنى اياقتاندىرۋ كەرەك. ول جاعىن، ماعان سەن، ءوزىم قاراستىرام، قام جەمە، — دەدى قىرباس. — ال ەندى كەشەگى ۋاكىل ايتقان تاپسىرمانى ورىنداۋعا كىرىسۋ كەرەك. اشتارعا جاردەم استىق جيناۋ كەرەك. كىمنەن الامىز، كىمنەن باستايمىز — سونى ويلاستىرايىق.
— ءاي، مۇنىڭ اقىل-ەي، — دەدى ورازباق رازى بولىپ. — وكىمەتتىڭ ايتكانىن ورىنداۋ كەرەك.
— وكىمەت-وكىمەت. اشتىقپەن كۇرەس جونىندەگى قۇجاتقا اناۋ-مىناۋ ەمەس، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى قول قويىپ وتىر عوي. ساعان سەنىپ، بولىس سايلاتتى. ەندى سول سەنىمدى اقتاۋ كەرەك.
— ءونىڭ جون-ەي، تۇرار ايتكان سوڭ ورىندەۋ كەرەك، — دەپ قوستادى دا، ورازباق كەنەتتەن تۇلەن تۇرتكەندەي تىرق-تىرق كۇلدى. — سول ءتۇراردى كىشكەنتاي ءبالا كۇنىندە ءتالاي ۇرىپ ءجىلاتىپ ەدىم. — وسىنى ايتقان كەزدە تاناۋىنىڭ سامالدان ساۋ قالعان كەرتپەگى كولباقانىڭ جەلبەزەگىندەي ءىسىنىپ كەتتى.
— ە، بالالىقتا نە بولمايدى... ەندى مىنانى ويلاسايىق، ورەكە، — دەدى قىرباس ورازباقتى قاقپايلاپ جونگە سالىپ. — ازىق-تۇلىك جيعاندا — ءقازىر ەشكىمدە تىرەلىپ تۇرعان ازىق تا، تۇلىك تە جوق. تام-تۇم، تاقىل-تۇقىل ءدان، بىرەر تۇياق اركىم-اركىمدە بار. وتە ءبىر ءسىڭىرى شىعىپ، سىركەسىن سىققاندار بولماسا، اۋقاتتىلاردىڭ ءبارىن ارالايمىز. الدىمەن سالىك-سارىدان باستايمىز. نەگە دەيسىڭ عوي. اۋەلى ءوز تۋىسقاندارىڭنان باستاساڭ، باسقالار جىم بولادى، اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلادى. بىردەڭە دەسە: ە، سەن تۇرماق، ءوز تۋىسقاندارىمدى دا اياعان جوقپىن، سەن كىمنىڭ شىكاراسى! — دەپ شىعا كەلەسىڭ. كەلىستىك قوي، ورەكە؟
— كەلىستىك-ەي. اكىلىڭنان ءاينالايىن. ءاي، ءايتپاقشى الگىنى قوشان، — دەپ ورازباق تاعى تىرق-تىرق كۇلدى.
— نەنى؟ ءا، اناۋ ما؟ ءتۇسىندىم، ورەكە. قۇداي قالاسا بولىپ قالادى. اۋەلى ازىق-تۇلىكتى ءبىر قارقىن جۇرگىزىپ الايىق. اناۋ الگى نۇرلىدا اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار ءبىر سۇلۋ بار. بۇيىرسا، سول سۇلۋ ەكەۋىڭ ءبىر شىمىلدىقتىڭ ىشىندە... ويحوي، زامان-اي.
— ءاي-اي، كىرباس، ءالداپ كۇداي ءۇرماسىن-اي. ءوزىڭ ءتوندىرىپ كويدىڭ عوي، تەگى. سۇلۋ دەيسىڭ بە-ەي؟ مەنى نەتىپ... كەرگىمەي مە، ءايتاۋىر.
— بولىسقا كونبەي كورسىن، — دەپ قوقيلاندى قىرباس.
كەسىرىنەن ساقتاسا، سالىك-سارى اۋىلى انە-مىنە جاڭا استىققا ءىلىنىپ، تىكە كەلگەن اجال بولماسا، ولە قويماس. ولە-ولە بولدى عوي. جيىرما ءتۇتىن سالىك-سارى جۇندەي ءتۇتىلىپ، سوناۋ الماتىنىڭ ار جاعىنان جيىرما بەس جىلدان سوڭ ەلگە ارەڭ جەتىپ، ەندى-ەندى ەسى كىرىپ، ەتەگىن جابا باستاعاندا ۇلكەن جىلان تاپ كەلىپ، اشارشىلىقپەن بىرگە كەلگەن ىندەتتەن، قارا شەشەكتەن اسىرەسە بالا-شاعا باۋداي ءتۇستى.
تالعار تاۋدان تۇلكىباسقا تۇڭعىش قايتقان ءداۋ ومار، 1906 جىلى رىسقۇل سۇرگىنگە ءسىبىر كەتكەن سوڭ، بىر-بىرلەپ، ۇزدىك-سوزدىق، ارىپ-اشىپ، ايتەۋىر تۋعان جەرگە جەتىپ جىعىلعان شىنىبەك، قورعان، ءۇسىپ... ەڭ سوڭىندا احات ەدى. بۇرىنعى قۇرامنان رىسقۇل جوق، مولدابەك جوق، قۋانىشبەك جوق. ال اجالىم الداقاشان جاقىن دەپ ءولىم نوقتاسىنا مويىنۇسىنىپ قويعان احات ءالى ءتىرى.
شىقپا، جانىم، شىقپا دەپ ساي-سايدان جۋا تەرىپ، العى شايىپ جەپ، ۇركەكتەپ وتىرعان ۇركەردەي اۋىل — ەندى ورازباق بولىس اۋىلى اتالدى دا، مايلىكەنت بولىسىنىڭ كىندىگىنە اينالدى. باردامشىلىق زامان بولسا، ۇلان-اسىر توي جاسايتىن جاعداي عوي. ورازباق بولىس بولعاندا، سالىك-سارى تىشقان مۇرنىن قاناتا المادى، نە كەرەك.
ءسويتىپ وتىرعان اۋىلدان اشتار ءۇشىن ازىق-تۇلىك جيناۋ باستالعان.
بەلىنە قىلىش، موينىنا مىلتىق اسىنعان ورازباق قاسىندا قىرباس حاتشى، ميليسياسى جانە بار، cay ەتىپ سالىك-سارىعا جەتىپ كەلگەن. وگىز جەككەن اربالارى سوڭىندا.
— ورازباقپىسىڭ، قاراق؟ — دەپ جامان ءۇيدىڭ ىعىندا شۇيىركەلەسىپ وتىرعان احات پەن ءۇسىپ ءوز قانداسىن تانىماي، قالت-قۇلت ەتىپ ورىندارىنان تىزەلەرىنە تايانىپ ارەڭ تۇرعان. ولار ورىندارىنان تۇرعاندا ورازباق اتتان تۇسكەن جوق. قايتا استىنداعى توق تورىنىڭ تىزگىنىن جورتا جۇلقىپ، اتى اتىرىلىپ تۇر ەكەن دەپ ايتسىن دەپ، جانۋاردى جۇلمالاپ زارەزاپ ەتتى.
— وكىمەتتىڭ تاپسىرماسىمەن ءجۇرمىز، — دەدى ورازباق ات ويناقتاتىپ، اۋىزدىقپەن الىسقان بولىپ.
توق تورى اتىرىلىپ تۇرعان اساۋ بولماسا دا، يەسى تىزگىندى تارتا-تارتا ەزۋىن جىرتار بولعان سوڭ، كوزى اقيلانىپ، وسقىرىنىپ، وزىنشە تارپاڭ مىنەز شىعارعان. قالتاڭداعان ەكى شال تورى ات قاعىپ كەتپەسىن دەپ ىعىسا-ىعىسا ءۇيدىڭ ىرگەسىنە تىرەلىپ قالعان.
— ءاشتارتا اۋكات كەرەك. اۋكاتتارىڭنان بولىساسىڭدەر. كانە، ءاحات ءاتا، سىزدەن باستايمىز. ءوسىدان ون كۇن ءبۇرىن ءبىر كاپ ءتارىڭ بار ەدى عوي. كايدا. ءسونىڭ ءجارتىسىن بەر. انە ارباگا ءاپارىپ سال.
احات يەگى ءدىر-دىر ەتىپ، سويلەرگە ءسوز تابا الماي، تۇتىعىپ قالدى.
— قايداعى ءبىر قاپ تارى، ورازباق؟! اشتارعا كومەك بەرەر بولساڭ، الدىمەن بىزگە بەر، ويباي! سالىك-سارىدان وتكەن كەدەي ەل جوق بۇل اتىراپتا. وكىمەت ءادىل ەكەن، بىزگە كورسەتسىن جاردەمىن! و نەسى-اي! ءبيتىمدى سىعىپ، قانىن جالاپ وتىرسام، مەنەن تارى سۇرايدى عوي.
— ءاتا، مەنىڭ ءبولىس بولگانىما كۇانگانىڭ ءوسى مە؟ سەندەر ءبۇيتىپ بۇلىنگەندە، ءباسقا ەل نە دەمەك، ءا؟ ءسوندا مەنى ەرتەڭ ءانا كورابەك كۇساتىپ وكىمەتتىڭ ءتاپسىرماسىن ءورىندامادىڭ دەپ ءورنىمنان ءالىپ ءتاستايدى. ءسول مە سەندەرگە كەرەگى، ءا؟ تۇىسكان ءبولىپ جارىتكاندارىڭ ءوسى مە؟! ءاي، كۇدالىككا كەلگەندەي ءسىزىلا كالىپسىڭدار! ءتۇس ءاتتان! كىر ۇيگە! ءالىپ شىق ءتارىنى! — دەپ ورازباك نوكەرلەرىنە ماڭق-ماڭق ەتتى.
احات ورازباققا جاقىندايىن دەسە، كوزى الارعان تورى ات قىرشاڭقىلانىپ ءتىسىن اقسيتتى. ورازباق مەنى ەستىمەي تۇرعان شىعار دەپ احات قىرىلداق داۋسىن بارىنشا شىعاردى.
— ءاي، ورازباق تالعان جۇرەككە تالشىق ەتىپ وتىرعان بىرەر ۋىس تارىنى الۋىن الارسىڭ. ءبىراق بەرۋىن كىمگە بەرەسىڭ؟ بىزدەن وتكەن اش بار ما وسى ورايدا؟
— بىلمەيمىن، — دەدى ورازباق تۇكىرىگى شاشىراپ، — مەن وكىمەتكە ءتاپسىرامىن.وكىمەت كىمگە بەرەرىن ءوز بىلەدى. اشتارگا ءاتالا پىسىرەدى. ءتۇرار سولاي دەگەن دەيدى.
— تۇرار ولاي دەمەيدى عوي. تۇرار كەدەيدى تونا، قينا، قيانات جاسا دەمەيدى عوي. ولاي دەسە ونى مەنىڭ كوز جاسىم اتىپ كەتەر. تۇرار — حالىق ءۇشىن تۇرار. ال حالىققا كولدەنەڭ تۇرعان كۇنى تۇرار تۇعىرىنان تۇسەدى. ال سەنى شىننان تۇرار بولىس سايلاتسا، وندا جاراماعان ەكەن. وندا قۇدايدىڭ وزىندە دە ادىلەتتىك جوق بولعانى.
— ءاي، كاكباس. تۇراردى تىلدەمە! — دەپ ورازباق ماڭق ەتتى.
مانادان بەرى سازارىپ، قالش-قالش ەتىپ تۇرعان ءۇسىپ جەردە جاتقان كۇرەكتى الا سالىپ:
— و، شىركىن، سەنەن بوقتىق ەستىگەنشە، ولگەن ارتىق! — دەپ قۇلاشتاپ تۇرىپ، ورازباقتى باستان الا ۇرا بەرگەن كەزدە، قىرباس — كۇرەكتى القىمىنان ۇستاي الدى.
— ءويباي، ءمانا كالتىراۋىك مەنى كۇرەكپەن ءۇرىپ ولتىرە جازدادى-ەي! — دەپ ورازباق قىلىشقا جارماستى.
— وكىمەتتىڭ وكىلىنە قىزمەت ۇستىندە قاستاندىق جاساعانىڭىز ءۇشىن سوتتالىپ كەتەسىز، — دەپ ءتۇسىندىردى قىرباس ۇسىپكە.
قىرباس ەندى ورازباقتىڭ قىلىشىنا جارماستى. ءوزىن انىق اجالدان ساقتاپ قالعانى ءۇشىن قىرباسقا ءدان ريزا بولعان ورازباق قىرباستىڭ ايتقانىنا تەز كونىپ، قىلىشتى قايتادان قىنابىنا سالدى.
— سوتتاساڭ-سوتتا! — دەپ قالشىلدادى ءۇسىپ. — رىسقۇلدان اۋليە ەمەسپىن. ءبىراق سايماساي بولىستى اتىپ ولتىرگەنى ءۇشىن رىسقۇلدى پاتشا سوتتاپ ەدى، ال ەندى اقىماق ورازباقتى اتتان ۇرىپ تۇسىرمەك بولعانىم ءۇشىن مەنى كەڭەس وكىمەتى سوتتار. كەڭەس وكىمەتى كەدەيلەردىڭ دوسى دەۋشى ەدى، مەنى دوسىم سوتتاسا، وكىنىشتى-اق. باسقا تۇككە وكىنبەيمىن مەن بەيباق.
بۇلار وسىلاي شاڭ-شۇڭ بولىپ جاتقاندا، ورازباق بولىستىڭ جاساقتارى احاتتىڭ ولەسى كەمپىرىن دومالاتىپ تاستاپ، ۇيدەن جارتى قاپ تارىنى سۇيرەتىپ الىپ شىعىپ، وگىز اربانىڭ ۇستىنە اتىپ ۇردى.
احات قاپقا قاراي ۇمتىلمادى. وعان قاۋقارى دا قالماعان. تەك دۋالعا ارىق ارقاسىن سۇيەپ تۇرعان قالپى، سىلق ەتىپ تىزەسى بۇگىلىپ، سۇيرەتىلىپ وتىرا كەتتى.
— ەندى ءمىنا كالتىراۋىك ءيتتىڭ ءۇيىن ءتىنت! — دەپ بۇيىردى ورازباق.
ءۇسىپتىڭ جاتاعان جايداق تامى ورازباقتىڭ قاھارىنان قورقىپ بۇعا تۇسكەندەي تىم جۇدەۋ كورىندى. داۋىلباي جامان جاۋ ەدى، ءبىراق مىنانداي سۇمدىققا ول دا بارماعان.
كوكپەڭبەك اسپاندا اقتاڭداق بۇلتتار كوشىپ بارادى. جەر بەتىندە تۋىسقان تۋىسقاندى بوپسالاعان كەلەڭسىز قىلىقتى كورىپ، بۇلتتار مۇڭاياتىن سياقتى. زيپا تەرەكتىڭ باسى ءيىلىپ-يىلىپ، جاپىراعى جامىراپ، جابىلا جىلاپ قالعان.
ۇلتۋعان كەمپىردىڭ اششى ايقايى اسپانعا شانشىلا شىقتى. ەلدىڭ، جۇرتتىڭ قايعى-قاسىرەتىندە، اشىققانىندا شارۋاسى بولماي، كەرىلىپ جاتقان ماڭعاز ءداۋ-قارا تاۋىنىڭ ارقاسىن دا اياز قارىپ، ءدىر-دىر ەتە قالعانداي بولدى. انانىڭ بالانى جوقتاپ زارلاعانى ءبىر باسقا دا، انانىڭ بالانى قارعاپ زارلاعانى مۇلدە باسقا بولادى ەكەن.
ۇلتۋعان — مولدابەكتىڭ بايبىشەسى عوي. باسىنان نەشە الۋان داۋرەن وتكەن. جاقسىلىقتى دا، جاماندىقتى دا سالىك-سارىمەن بىرگە بولىسكەن. وسى ەلگە بۇلدىرشىندەي قىز كەزىندە كەلىن بولىپ كەلىپ، ەندى بەلى بۇكىر كەمپىر بولعان. اقساقال-كوكساقال جينالىپ مولدابەككە ءىزبايشانى قوسقاندا، كەۋدەسىندە جانى بار عوي، قىزداي قوسىلعان ءوز بايىن قىزعانعانى راس. ال ءبىراق رىسقۇل قايناعاسى ءۇشىن قابىرعاسى قايىسقانى جانە راس. رىسقۇلدىڭ جولبارىس تۋىپ، ونىڭ ءىنىسى مولدابەكتىڭ باراق بولعانى قۇسالاندىرار. ەندى وسىدان رىسقۇل زاۋىدە قايتا قالسا، بۇل سورلى نە بەتىن ايتادى دەپ بايى ءۇشىن دە قايعىمەن قان جۇتار. «مەيلى، قاراڭقالعىر. ورازباعىم امان بولسىن، ولمەسپىن، ەر جەتسە، سونىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ كۇنەلتەرمىن»، — دەپ ءوزىن-وزى جۇباتقان.
ءسويتىپ سەنگەن ورازباق بۇگىن الدەقالاي ب ا ق قونىپ، دارەجەگە جەتىپ ەدى، اۋزىم اققا ەندى تيگەن شىعار دەپ، بۇكىر كەمپىر قۇدايعا قۇلشىلىعىن ۇرىپ وتىرعاندا، سول ورازباق اۋەلى ءوز جۇراعاتىنا قىرعيداي ءتيدى.
— و، سورلى بالام، لەزدە كوزىڭ شەلدەنىپ قالدى ما؟ كوزىڭدى اش، ورازباق! — دەپ كۇڭىرەندى بۇكىر كەمپىر. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇل ەلدىڭ اق جاۋلىعى كوبىنەسە قارتايعاندا بەلىن جازا الماي، شالا جابىلعان باكىدەي بۇكتەتىلىپ قالادى. بالا تۋعاننان دەسەدى. ورازباقتى تۋامىن دەپ بۇكىر بولدى-اۋ سوندا مىنا كەمپىر. — قولىڭدى كىمگە كوتەردىڭ، بايعۇس بالام، ارۋاق اتىپ كەتپەسىن. ءتىلىمدى ال دا، قوي، بالام. بىرگە تۋعان ۇيالاس باۋىرلارىڭنان، سالىك-سارى بابامنان كەشىرىم سۇراپ جىلا، بالام.
بۇل كەزدە بولىستىڭ جىگىتتەرى ءۇسىپتىڭ جامان ءۇيىنىڭ شاڭىن قاعىپ جاتقان. ۋ-شۋ بولىپ، جايسىز حابار شىققاننان-اق ءداۋ ومار جانۇشىرىپ، قاتىن-بالاسىن ءۇيدىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا قاراۋىل قويىپ، ءوزى مال تامنىڭ تۇكپىرىندەگى ەسكى ۇراعا ەكى قاپ قىزىل تارىنى اپىل-عۇپىل توگە سالىپ، بەتىن سابانمەن جاۋىپ، ونىڭ ءۇستىن قيمەن بۇركەمەلەپ، تۇك بىلدىرمەي، تىم-تىرىس وتىرعان.
— ەندى ءۇيدى تىنتسە، تىنتە بەرسىن، — دەپ ءوز ساقتىعىنا، ءوز امالىنا ريزا بولعان ءداۋ ومار.
ءۇسىپتىڭ ۇيىنەن تەرى سىپىراعا وراعان ءبىر توستاعان تالقاننان باسقا تۇك تە تابىلمادى. جامان-جۇمان، ەسكى-قۇسقى كورپە-توسەك، ءجۇنى تىقىرلانعان بوستەك، كونەدەن قالىپ بۇل كۇندە توزىعى جەتىپ، بىرت-بىرت سىنا باستاتان وراۋلى شىم شي — ءبارىنىڭ تۇتە-تۇتەسى شىقتى. قانشا اقتارسا دا، قانشا تىنتسە دە ءبىر توستاعان تالقاننان باسقا تۇك تابىلمادى. جالعىز ءبۇتىن، كوزتارتار زات — ءۇسىپتىڭ قىزعىلتىم گۇلدى، شاپ-شاعىن، شارشى جاينامازى ەدى.
— ءال انا ءجاينامازدى، — دەدى ورازباق جاساق جىگىتكە.
— وۋ، ونى قايتەسىڭ؟ ول جايناماز عوي، — دەپ قالتىرادى ءۇسىپ.
— كەدەيلەرگە تەك ءتاماق ەمەس، كيىم دە كەرەك، ءبىلدىڭ بە؟ — دەپ ەجىرەيدى ورازباق.
— قولىڭداعى كيىم ەمەس، جايناماز، مالعۇن!
— ە، جايناماز ءبولسا شە؟ ەڭ ءبولماعاندا بىرەۋگە ءشىلعاۋعا جارايدى. ءو نەسى-ەي!
— جايناماز شىلعاۋ بولعانشا، سەن ۇلتاراق بولسايشى، شىرىگەن يت!
— ءايتقانىم-ايتقان، كەدەيلەرگە ءشىلعاۋ دا كەرەك، — دەپ ورازباق شيق-شيق ەتىپ، مۇرنىن باسىپ كۇلگەن بولدى.
— سوندا مىنا مەن كىممىن؟ — دەپ ءۇسىپ ورازباقتىڭ جاعاسىنا شاپشىدى. قىرباس ۇستاپ قالدى. — ايت، كىممىن مىنا مەن؟
— سەن ءۇسىپ كالتىراۋىق.
— جوق، مەن بايمىن با، كەدەيمىن بە — سونى ايت!
— سەن اكماكسىڭ. ءورتالارىڭنان ورازباق بولىس بولىپ شىككاندا، ءقۋانىپ، ءقۋاتتاۋدىڭ ءورنىنا، ءماعان كارسى قول كوتەرگەن اكماكسىڭ، ءبارىڭ دە اكماكسىڭدەر. ەسەكتىڭ ءميىن جەگەنسىڭدەر.
— ورەكە، سابىر ەتىڭىز. وسى دا جەتەر. ەندى باسقا اۋىلعا بارايىق، — دەپ باسۋ ايتتى قىرباس حاتشى.
— سەن، كىرباس، نە دەپ تۇرسىڭ؟ مەن بۇل ءاۋىلدى تۇگەل تىنتپەي ءتىنبايمىن. «تۋرا بيدە تۋعان جوق». ءبىلىپ قوي ءوسىنى! — ورازباق قوقيلانىپ الدى.
«اپىراي-اي، بۇل ءىستى وسى اۋىلدان باستاۋدى ءوزىم ۇيرەتىپ ەدىم. ەندى ءوز اقىلىمەن تاپقانداي بولىپ تۇرعانىن قاراشى. مىناۋ سۇمدىق شىعار. تۋعان اناسىنىڭ زارلاپ جاتقانى اناۋ. وعان بۇلك ەتپەيدى. مىناۋ سۇمدىق شىعار»، — دەپ قىرباستىڭ ءوزى تۇڭىلە باستادى. ەل توناۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالماعان قىرباس جىرىندى قايىرىمسىزدىق جونىندە مىنا ورازباقپەن سالىستىرعاندا ءجىپ ەسە الماستاي بولىپ شىقتى.
— و، شىققىر كوزىم، مۇنى كورىپ قالاي شىعىپ كەتپەي تۇرسىڭ! — دەپ احات جالبىر قاستىڭ استىندا ونسىز دا كورىنبەي، تارتىلعان قۇدىق تۇبىندەگى ءبىر قاسىق سۋداي جىلتىراعان جانارىن جۇمىپ الىپ، ءوز ماڭدايىن ءوزى توقپاقتادى. — بۇل سالىك-سارىنىڭ كۇلىن كىم سۋىرمادى، شاڭىراعىن كىم شايقالتپادى: داۋىلباي دا، سايماساي دا، قوقان دا، نەكالاي دا سىلكىلەدى. ال ەندى ءوز كۇشىگىم، ءوزىم اسىراعان، ءوزىمنىڭ سالىك-سارىمنان تۋعان پۇشىق ءيتىم ءوزىمدى قاپقاندا، قاۋىپ قانا قويماي، بۇكىل اۋىلدىڭ ءولى ءجۇنىن جۇلىپ، شاڭىراعىن ءتۇسىرىپ، ۋىعىن سىندىرىپ جاتقاندا قالاي عانا ءتىرى وتىرمىن، شىققىر كوزىم، مۇنى كورىپ!..
احاتتىڭ ءسوزىن ەستىپ، اپىر-اي، راس-اۋ دەپ جاتقان جان جوق. ارۋاقتىڭ سۇلدەسىندەي شال بۇل ارىزدى كىمگە ايتىپ وتىرعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. ال ورازباق توبى بولسا، از اۋىلدىڭ شەتىندە، تاپ بەرسە، جالت بەرەيىن دەپ ەدىرەيىپ، ۇركەكتەپ وقشاۋ تۇرعان ومار ۇيىنە بەت الدى.
ءداۋ ومار باسقا سالىك-سارى سياقتى ورازباقتى قارعاپ-سىلەپ، تىلدەگەن جوق. باسقالار سياقتى قويىن الدىرىپ بارىپ قوراسىن بەكىتىپ تۇرعان بۇل ەمەس. ۇيىنەن ەشتەمە تابىلمايتىنىنا سەنىمى بەكەم.
— ا، ورازباق زەكەتىڭ بولايىن، كەل، كەل، قاراق! وكىمەتتىڭ ءىسى عوي، ايىبى جوق. قارا. بار بولسا، ءوزىم-اق ايتقىزباي بەرەر ەدىم. جوق قوي، جوق. بۇل قارتايعان، قايراتى قايتقان جامان ومار اكەڭدە نە بولاد؟ — دەپ ءداۋ ومار بۇكشەڭدەپ، قوربيعان دەنەسىن كىشىرەيتىپ كورسەتۋگە تىرىستى.
— نە ءبولاتىنىن ءبىز بىلەمىز. ءوسى اۋىلداگى ىشەگى ءمايلى سەنسىڭ عوي. ءجاسىراسىڭ. ورازباك ءتاپپاي ءقويمايدى، — دەپ ورازباق ءداۋ وماردىڭ جالپاڭداعان جاعىمپازدىعىنا يلىكپەي قويدى.
جالاڭداعان جاساق ءۇيدى ءتىنتىپ تە شىقتى.
— ىستىكتى ءالىپ، ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتىن تۇگەل پىسكىلەپ شىگىڭدار! — دەپ بۇيىردى ورازباق.
قىستىڭ كۇنى مايادان ءشوپ سۋىراتىن ىستىك تەمىرلەر ءۇيدىڭ مورىپ تۇرعان ىرگەسىن، تىرەۋدىڭ ءتۇبىن، پەشتىڭ ءتۇبىن، اۋىز ءۇيدى، بۇرىش- بۇرىشتى تۇگەل تەسكىلەپ شىقتى.
ەگەر استىق كومگەن ۇرا كەز كەلسە ىستىك تەمىر جەرگە كۇمپ بەرىپ كىرىپ كەتەر ەدى دە، قارماعىنا نە سابان، نە ءدان ىلىندىرە شىعار ەدى. ءازىر دانەڭە دە ىلىنبەي تۇر.
سەزىكتى سەكىرەر دەمەكشى، وماردىڭ ءوزى ءبۇلدىردى. قاراپ تۇرماي:
— ايتتىم عوي! — دەپ قومپايدى. — بار بولسا، ءوزىم-اق بەرەمىن.
— ءمىنانىڭ اك جۇرەك بالشەبەك ءبولا كالۋى-اي، — دەپ ورازباقتى تۇلەن ءتۇرتتى. — ءانا ءمال ءقوراسىنىڭ ءاينالاسىن، ءىشىن تەگىس شىنىشكىلاپ شىگىڭدەر. بۇل داۋدە استىك بەلماۋى مۇمكىن ەمەس. ءداۋ وماردا استىك ءبولماسا، سۋدا بالىك تە ءبولمايدى، — دەپ ورازباق ءوز سوزىنە ءوزى ءماز بولىپ كۇلگەندە، پۇشىق مۇرىن جارىلىپ بارا جاتقان سوڭ، تۇمسىعىن الاقانىمەن جابا قويدى. جۇرتتىڭ ءبارى تۇنجىر تارتىپ، ولىك شىعارعانداي تۇنەرىپ تۇرعان كەزدە، تارقىلداعان كۇلكى ازىرەيلىنىڭ كۇلكىسىندەي ەستىلەدى ەكەن. ءتىپتى قىرباس ەكەش قىرباس قىسىلعاننان ماڭدايىنان سۋىق تەر بۇرق ەتتى.
ورازباق مال قورا جاقتى سىلتەگەندە ءداۋ وماردىڭ قۇيقاسى شىم-شىم ەتە قالىپ، تۇلا بويى تىتىركەنىپ، بەزگەك بولعانداي قالشىلداي باستادى. مۇنىمدى ورازباقتار سەزىپ قويادى ەكەن دەپ ءوزىن-وزى بەكەم ۇستاماق بولىپ ەدى، سىڭىرلەرى تارتىلعانداي سىرەستى دە قالدى. ەكى كوزى كوكقاسقا كولباقانىڭ توستاعىنداي تاسىرايىپ، تاس توبەسىنە شىعىپ بارا جاتتى. سەلدىر-سەلكەۋ مۇرتى سەلتيىپ، شىكىرەيە بەردى. «بۇل ورازباقتى مۇنداي بولارىن بىلگەنىمدە باياعىدا بالا كۇنىندە-اق وڭاشادا القىمنان مىتىپ-مىتىپ ولتىرە سالاتىن ەدىم عوي»، — دەپ وكىندى ءداۋ ومار. ناماز وقىمايتىن، ورازا ۇستاپ، اۋىز بەكىتپەيتىن، قۇدايعا قۇلشىلىعى جوق ورداڭداۋ مىنەز ءداۋ ومار ىشىنەن ال كەلىپ «ءيا، قۇدايلاپ!» تاڭىرگە دە، ارۋاققا دا مىڭ مارتەبە جالبارىنىپ شىقتى.
وماردىڭ ارىزى ءتاڭىرىنىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ بولعانشا، مال قورانىڭ ىشىنەن شاڭق ەتكەن ايقاي شىقتى. جەرگە سان رەت شانشىلىپ، سوپاڭ ەتىپ بوس ورالىپ جۇرگەن ىستىك تەمىردىڭ قارماعىنا ارپانىڭ سارى سابانى ىلەسە شىعىپتى. ورازباق جىگىتتەرى الگى جەردى قارپىپ قازىپ جىبەرىپ، ارعى جاقتان ەكى قاپ تارىنى سۋىرىپ-سۋىرىپ تارتىپ الدى.
ءداۋ ومار توستاق كوزىنەن اققان جاس تارام-تارام بولىپ، ورازباقتىڭ اياعىنا جىعىلا كەتتى. وزىنە ادام تاۋەلدى بولعانىنا راقاتتانىپ، ءلاززات ءدامىن سەزگەن ورازباق ءداۋ وماردىڭ كوز جاسىنا قايتا كوڭىلى كوركەيىپ، بەلىندەگى قىلىشتى قىنابىنان سۋىرىپ الىپ، تاپ-تاپ بەرگەندە ءداۋ ومار ودان مۇلدە كۇدەر ءۇزىپ، ەندى ورازباقتىڭ بۇكىر شەشەسىنىڭ كىر كيمەشەگىنىڭ ۇشىن ءسۇيىپ:
— اينالايىن ۇلتۋعان! توقتات مىنا بالاڭدى! سەنىڭ عانا ءتىلىڭدى الادى، تىڭداماسا، ەمشەگىڭدى كوككە ساۋ! ەستىسىن، ارۋاقتار، كورسىن قۋ قۇدايدىڭ شىققىر كوزى! — دەپ ەتەگىنە ورالدى.
ۇلتۋعان ونسىز دا كىرەرگە جەردىڭ جىرتىعىن تاپپاي اڭىراپ تۇرعان:
— مەندە ورازباق دەگەن بالا جوق. ونداي بالانى مەن تۋعان جوقپىن. تۋسام — اق ءسۇتىم اتسىن! بەزدىم! بەزدىم! بەزدىم! — دەپ ءۇش قايتالاپ، ءاجىم-اجىم اش بەتىنە تىرناق سالىپ، ورىپ-ورىپ جىبەردى. قارا قان، كارى ادامنىڭ قاي جاعىنان جەتىسىپ تابىلعانى بەلگىسىز، شاپشىپ الا جونەلدى.
— وسىنىڭ ءبارىن ىستەتىپ وتىرعان اناۋ تۇرار، — دەپ باجىلداعان ءداۋ ومار كوزىن جۇمىپ تۇرىپ، ايتەۋىر تاشكەنت جاقتى مەڭزەدى. — ەستيمىسىڭ، احات، ەستيمىسىڭ، ءۇسىپ! باياعىدا مەنىڭ اكەم رىسقۇلدى جالعىز تاستاپ، قارايلاسپاي قويعان دەپ بىزگە ىستەگەن قىساستىعى تۇراردىڭ بۇل. ەي، احات، سەن ەمەس پە ەڭ سونى الماتىدان الىپ قاشىپ، بولتىرىگىن جەلكەسىنەن تىستەلەپ الىپ قاشقان كارى ارلانداي مەركەگە اكەلىپ جەتكىزگەن؟ ەندى مىنە، ورازباق ماڭقانىڭ قولىمەن وت كوسەپ، ارتىمىزعا ىستىك تەمىر پىسكىلەتىپ قويعانى. ءبىراق تا... — دەپ ءداۋ ومار قولىمەن جەر تىرەپ، ءۇش ۇمتىلىپ بارىپ، جىعىلىپ جاتقان جەرىنەن ۇشىپ تۇردى. — ءبىراق تا، بالەم، كور دە تۇر. ومار دا قاراپ قالماس. وپ-وڭاي جان بەرىسپەس!
وماردىڭ بۇل ۋادەسىندە ەداۋىر ءقاۋىپ جاتقانىن كوڭىلى ماس ورازباق ەلەگەن جوق. پىسىكشىلىككە ەكى-ۇش اپتا قالعاندا، اشارشىلىقتىڭ وبىر كومەيىنە ەڭ الدىمەن ءوز تۋىسقاندارىن لاقتىرىپ تاستاپ، ورازباق كەلەسى اۋىلعا — كەمەرباستاۋ جاققا قاراي بەت الدى. ورازباق كەلە جاتىر دەسە، جىلاۋىق بالا جىلاعانىن قويا قوياتىن زامان شارىقتادى.
— بۇل از اۋلەتتىڭ بەرەكەسىن باياعىدا اكەڭ رىسقۇل شايقاپ ەدى، قالعانىنا سەن قادالدىڭ با، تۇرار؟! — دەپ، ءداۋ ومار قايتا ومالىپ وتىرا كەتكەن. بار بىتىرگەن ارەكەتى — قۋ ءتىلى ەدى. ءتىلىنىڭ ۋىن ايدالاداعى تۇرارعا توكتى-اي كەلىپ.
ومارمەن ايتىسىپ، ە، ولاي ەمەس، بىلاي دەپ جاتۋعا احات ابدەن قالجىراپ، ءسوز ايتۋعا اۋىرسىنىپ، مىنا دۇنيەگە سامارقاۋ عانا سىقسيا قاراپ، ەندى نە بولسا — و بولسىن دەپ، سانسىراپ قالعان. اقىرى ءداۋ وماردىڭ ويبايى جۇيكەسىن جۇدەتكەن سوڭ:
— ءاي، ومار، قويساڭشى، جارقىنىم! — دەپ كەۋدەسى سىر-سىر ەتىپ، ءسوزى ەستىلەر-ەستىلمەس. — ورازباقتى ايداپ سالعان تۇرار ەمەس، ءوزىمىز عوي. سونى دا بىلمەي وتىرسىڭ با؟
— ە، ءبىز نە جازىپپىز ول يت ماڭقاعا؟
— انە، سول ماڭقالىعى ونى ايۋان ەتىپ جىبەرگەن. مۇرنىنا سامال ءتۇسىپ اۋىرعاندا اعايىن بولىپ قول ۇشىن بەرمەدىك. ادام ەكەن دەپ ءىلتيفاتقا المادىق. بارى-جوعى بىزگە بايقالماي كەلدى. اكەسى مولدابەككە ءىزبايشانى قوسىپ، ورازباقتى شەشەسى ۇلتۋعان ەكەۋىن ايدالاعا قالدىرعانداي بولدىق. مۇنى ول ولە-ولگەنشە ۇمىتپايدى.
— مەيلى، سولاي-اق بولسىن. بىزدەن ءبىر بىلمەستىك كەتكەن ەكەن دەلىك. ال بولىس سايلاتىپ وتىرعان كىم؟ ايتۋعا اۋزىڭ بارمايدى، ءا؟ ءوزىڭنىڭ سۇيىكتىڭ تۇرار. تۇرار بولماسا، ورازباق شىرىك كىمنىڭ شىكاراسى؟ كىمگە كەرەك ول ماڭقا يت؟
ءوزىنىڭ سالىك-سارىسىنان كەيىن كەمەرباستاۋدى دا جاۋ تيگەندەي شۋلاتىپ، ەكى اربا قۇراما استىق، ەكى ساۋىن سيىر، تورت-بەس قوي-ەشكى ايداپ، كەشكە قاراي ورازباق پەن قىرباس كورنيلوۆكاعا قۇلاعان.
كەشەگى جاسكەشۋ، بۇگىنگى كورنيلوۆكا كوكىرەكتىڭ بازارىمەن قوڭسىلاس. بازارعا جاقىن بارعاندا قىرباس:
— ورەكە، بۇگىنگى قارقىن جامان ەمەس. جينالعان استىق پەن مالدى حاتتاپ، شىمكەنتكە ەرتەڭ جونەلتەمىز. بۇگىن دەمالاتىن كەز بولدى. بىزدە قۇدايدىڭ پەندەسى. ۇيىڭە بۇگىن بارماي-اق قوي. شەشەڭ اشۋلى شىعار ءالى. كارى-قۇرتاڭنىڭ ساندىراق ءسوزىن ەستىپ، قۇلاق ساسىتقانشا، وڭاشا دەمالايىق. قازاق اۋلىنىڭ ءسوزى كوپ بولادى، ورەكە. ونى مەنەن جاقسى بىلەسىز. ورىس تامىرلارعا بارىپ شاي-پاي ىشەيىك، — دەدى.
— شوشكانىڭ ەتىن بەرىپ جۇرمەسىن بالە بولىپ! — دەپ شوشىدى ورازباق.
— گريشكانىڭ مارجاسى قازاقتىڭ شوشقا جەمەيتىنىن بىلەدى، — دەپ قويدى قىرباس. ىشىنەن: «مىنا اشارشىلىقتا شوشقا تابىلسا جەرسىڭ، سورلى پۇشىق»، — دەپ قويدى.
گريشكا بۇلاردى جيەن جۇرتى كەلگەندەي جۇرەگى جارىلا قۋانىپ قارسى الدى. بۇرىن زاۋىردە كورنيلوۆكادان ىلۋدە ءبىر وتكەندە ورازباقتى ورىستىڭ بالالارى تىماعىن كوزىنە ءتۇسىرىپ، قۇيرىعىنان تەۋىپ، ەسەگىن تارتىپ الىپ، كەزەك-كەزەك ءمىنىپ، ابدەن اۋرە ەتىپ، ارەڭ بوساتۋشى ەدى. مىنا گريشكانى كورىپ، ە ورىستىڭ دا جاقسىلارى بولادى ەكەن عوي، — دەپ پايىمدادى ورازباق. ءارى دەسە، گريشكا:
— و، ورازباح! سەنيكي بولىس بولعان. ياكشي، ياكشي! — دەپ ارقاسىنان قاققاندا، ورازباقتىڭ توبەسى كوككە تىرەلگەندەي بولدى.
قىرباس ءبىر قاپ تارىعا ءۇش-تورت شىرت-پىرت ساموگون الدىردى. ءبىر قويدى سويدىردى. ورازباق: «بۇل قالاي؟» — دەپ ەدى، «قام جەمەڭىز، بۇل ءسىزدىڭ بولىس سايلانعان قۇرمەتىڭىزگە، دوكۋمەنتتىڭ ءبارىن ءوزىم وقتاي قىلامىن»، — دەپ قىرباس سوزگە كەلتىرمەدى.
سونىمەن ورىس پوسەلكاسى كورنيلوۆكانىڭ قاق تورىندە جاڭا بولىس تۇنىمەن توي تويلاعان. ونىڭ اۋەلى ساموگون ءدامىن العانى قىزىق بولدى. قىشتان جاسالعان كرۋجكەگە قۇيىلعان ساموگوندى گريشكا الدىنا قويعاندا، ورازباق قولقانى اتقان يىسىنەن سەكەم الىپ، ارىرەك ىسىرىپ قويىپ ەدى، قىرباس پەن گريشكا ەكى جاقتان ۇلارداي شۋىلداپ قويا بەردى. ونىڭ ۇستىنە گريشكانىڭ اق باۋىرساقتاي كەلىنشەگى مارفا قوسىلدى. مارفا جانىنا جاقىنداپ كەلىپ، الدىنا ەت ارالاستىرعان كارتوپ جاركوپ قويا بەرگەندە، ورازباقتىڭ سونىك كوزى مارفانىڭ توسىنە ءتۇسىپ كەتىپ، سونىك كوزدەن ءبىر شوق جىلت ەتە قالعانداي بولدى. شىمشىق كوز شىت كويلەكتىڭ ويىقشا كەلگەن ومىراۋىنان اق كەلىنشەكتىڭ ەكى ەمشەگى ەكى شوقىداي ەدىرەيىپ، تىرسىلداپ تۇر ەكەن. وعان قوسا كۇيلەگەن سارى بايتالداي ۇرىنشاق پا قالاي، بوكسەسىمەن بىرەر رەت ورازباققا سۇيكەنىپ وتكەن سياقتى كورىندى. بىلق ەتىپ شىنتاعىنا بوكسە تيگەن سايىن، ورازباقتىڭ تۇلا بويى دۋ-دۋ ەتە قالاتىندى شىعاردى. بۇرىن باستان كەشىپ كورمەگەن ءبىر قيالي حال. قىرباس پەن گريشكاعا كونىڭكىرەمەي وتىر ەدى، مارفا كەلىپ:
— الىڭىز، بولىس. ءسىزدى قۇتتىقتايمىز! — دەپ موينىنان اق بىلەكپەن قۇشاقتاعانداي بولىپ، ءبىر قولىمەن اۋزىنا كرۋجكەنى توسقاندا، ورازباقتىڭ بەرىك ءداتى وتقا توسقان ءبىر قاسىق سارى مايداي ەرىپ جۇرە بەردى. «وسىدان ولسەم — ءولىپ كەتەيىن»، — دەپ ساموگوندى تارتىپ-اق جىبەرگەندە، اۋەلى دەم جەتپەي تۇنشىعىپ، ەكى كوزى ماڭدايىنان الىسقا اتىلىپ-اتىلىپ كەتەتىندەي، شاراسىنان اۋناپ، الارىپ بارا جاتتى. مارفا ارقاسىنان قاعىپ، باسقا كرۋجكەمەن سۋىق سۋ جۇتقىزعاندا بارىپ جان شاقىرىپ، جاپ-جاڭا كوستيۋمنىڭ جەڭىمەن كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ قويدى.
— ءمىنا پالە ءبوزادان دا ءاشتى ءما، كالاي؟ — دەدى.
— بوزا ءسوز بولىپ پا! — دەپ قىرباس كۇلدى.
— ءۇيباي-اي، ءىشىمدى ورتەپ كەتتى! — دەپ ورازباق قولىمەن ءىشىن باستى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، ءقازىر جاقسى بولادى، — دەپ قىرباس پەن گريشا كۇلىپ-كۇلىپ قويادى. ورازباق سولاردىڭ كۇلكىسىنە جۋانادى، مەن ءولىپ قالاتىن بولسام، بۇلار كۇلمەس ەدى عوي دەپ. ايتسا-ايتقانداي، سالدەن كەيىن تۇلا بويى بالقىپ، قۇرىس-تىرىسى جازىلىپ، ماڭدايى تەرشىپ، ءبىر راقات الەمىنە ەنگەندەي، كادىمگىدەي ءتىرىلىپ، سوزگە، كۇلكىگە ارالاسا باستادى. ەكىنشى كرۋجكەدەن كەيىن، ورازباق اۋىلداعى بوزا ولەڭ ەسىنە ءتۇسىپ، «ءاۋ!» — دەدى. مايلىكەنت بولىسىنىڭ بوزا جوراسىندا «ءاۋ!» دەپ ءان سالمايتىن، ءوز جانىنان ءبىر اۋىز ولەڭ شىعارمايتىن ادام بولمايدى. ورازباق تا سول «ونەردەن» قۇرالاقان ەمەس ەكەن، مارفاعا كوڭىلى قاتتى قۇلاپ، اۋەلگى ولەڭىن سوعان ارنادى:
— كاراگىم، ءاينالايىن، ءايدان ءاپپاق،
كاسىڭنان كەتە ءالمايمىن ءاينالاقتاپ.
ارشىندەي اسكاكتاگان اك توسىڭە،
ءبىر ءجامان شىگا ءما دەپ تايگاناكتاپ، ءۋاااي...
— و، مارفا، بۇل سىزگە ارنالعان ولەڭ! — دەپ قىزىڭقىراعان قىرباس ابايلاماي ايتىپ قالىپ ەدى، مارفا ال كەپ جابىسسىن:
— ءسوزىن ورىسشالاپ بەر، — دەپ.
قىرباس ورىسشالاپ كەلە جاتىپ، «ارشىنداي اسقاقتاعان اق توسىڭە، ءبىر جامان شىعا ما دەپ تايعاناقتاپ» دەگەنىن قالاي اۋدارارىن بىلمەي قينالدى. ءدال اۋدارايىن دەسە، الگى «تايعاناقتايتىن جامان» گريشكا بولماق. گريشكا ونى بىلسە، قىپ-قىزىل جانجال شىعايىن دەپ تۇر. ويتكەنى گريشكا دا ىقىلىق اتىپ قالعان. قىرباس كۇمىلجىگەن سايىن سەكەم كوبەيدى. مارفا ودان بەتەر قادالدى:
— مەن تۋرالى ءبىر جامان ءسوز ايتقان عوي!
— جوق، ولاي ەمەس، قايتا ونىڭ جاقسى تەڭەۋىن اۋدارا الماي وتىرمىن، — دەپ قىرباس تەرلەدى.
— جارايدى، مارفا، ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن، بولىستىڭ سىزگە ارنالعان جاقسى ولەڭى ءۇشىن! — دەپ قىرباس تاعى بىر-بىردەن الدىردى.
ەندى گريشكا مەن مارفا قوسىلىپ ورىسشا مۇڭدى، سوڭىراسىز سوزىلما انگە باستى. مارفا ءبىر قولىمەن گريشانى، ءبىر قولىمەن ورازباقتى قۇشاقتاپ، الاۋلاعان ءجۇزىن ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك بۇرىپ، سولىقتاپ قويىپ، ءاندى سوزا بەردى. ءومىرى ايەل بالاسى ءبۇيتىپ ايمالاپ كورمەگەن ورازباق وتقا قاناتىن قارىعان جىندى كوبەلەك قۇساپ، ورتەنىپ كەتە جازدادى. مۇرنىنىڭ پۇشىعىن تاڭعان اق شۇبەرەكتىڭ قيسايىپ كەتكەنىن دە ۇمىتىپ، مارفاعا قاراپ اۋكەسى سالبىراپ، قۇداي ۇردى دا قالدى. ايەلدى ءوزى دە قۇشاقتاپ، كادىمگىدەي وقىرانا باستادى. باعىنا قاراي، گريشكا باسى كەۋدەسىنە سالبىراپ، قىلجيىپ قالعان ەكەن. ورازباقتىڭ سوراقىلىعىن سەزگەن جوق. سەزسە، بالانىڭ باسىنداي جۇدىرىعىمەن ءبىر ۇرسا، ورازباقتىڭ ميى پۇشىق مۇرنىنان اتىپ شىعار ەدى، قىرباس تا ورىندىقتىڭ ءبىر جاعىنا قيسايا باستاپتى. ورازباق مارفانى يمەنبەي قۇشاقتاپ، القىزىل شيەدەي ءبورتىپ تۇرعان ەرنىنە اۋزىن تاقاي بەرگەندە، ەدەنگە تىراڭ ەتە قالدى. الۋەتتى دۇلەي قاتىن ەكەن، ءبىر بۇلقىنعاندا-اق بولىستى بوكسەسىمەن ۇشىرىپ ءتۇسىردى دە، ەسىكتى اشىپ، اۋىزعى ۇيگە اتىپ شىقتى. مۇنى وزىنشە جاقسىلىققا جورىعان ورازباق ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ، ورنىنان كوتەرىلىپ، «مەنى وڭاشاعا شاقىرعانى عوي» دەپ مارفانىڭ سوڭىنان اۋىز ۇيگە تالتىرەكتەپ شىقتى. تۇرتىنەكتەپ ءجۇرىپ قولىن قيار تۇزداعان كەسپەككە تىعىپ الدى. اشىلىپ قالعان سىرتقى ەسىكتەن سامال سوعىپ، ورازباقتى اۋلاعا شاقىرعانداي ايمالادى. ورازباق تابالدىرىققا ءسۇرىنىپ كەتىپ، باسىمەن جەر سۇزە قۇلاپ ءتۇسىپ، بويىن ارەڭ جيىپ الىپ قاراسا، جۇلدىزدار جىمىڭداپ، اي تولىقسىپ تۇر ەكەن.
— ءمارپا، ءا، ءمارپا، — دەدى ورازباق قىرىلداپ.
مارفا ءۇن قاتپادى.
ورازباق دۋالدى سيپالاپ، ءۇيدىڭ سىرتقى ىرگەسىن جاعالاپ ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، الدىنان اعاراڭداعان بىردەڭەنى كوزى شالدى. قۋانىپ كەتىپ، جۇرەگى تارس-تارس سوقتى. «مەنى كۇتىپ جاتقان مارفا بولار» دەپ ەڭكەيىپ، قولىمەن سيپالاي بەرىپ ەدى، بىلق ەتە قالدى. قولدى قاتتىراق باتىرعاندا، الگى جاتقان قورس ەتىپ، اتىپ تۇرىپ، شىڭعىرىپ-شىڭعىرىپ جىبەرىپ، تۇقشىڭداپ تۇرا قاشتى.
— بۇل اكەڭنىڭ... ءمارپا ءما، الدە شوشكا ءما؟ — دەپ ورازباق اڭتارىلىپ تۇرىپ-تۇرىپ: — ءتوقتا! — دەدى. الدىنان، كوشە جاقتان مارفا قىلىمسىپ، قىلاڭ بەرگەندەي كورىندى. ورازباقتى جەلىك قىستى.
— ءمارپا، ءاي ءمارپا، سەن جاكسى ءمارجا، — دەپ كوشەگە شىقتى. گەنەرال چەرنيايەۆ ءجۇرىپ وتكەلى بەرى جاساپ كەلە جاتقان زيپا تەرەكتەردىڭ جاپىراقتارى سۋىلداپ، ارىقتان سۋ سىلدىرادى.
— ءمارپاجان، توكتا، مەن ورازباك ءبولىس، ساگان نە كەرەك، ءبارىن ءجاساي ءالامىن، — دەپ ورازباق سۋىلداعان، شۋىلداعان جاپىراقتارعا قاراپ ەدى، اسپاننان تاعى دا جىمىڭداعان جۇلدىزدار، تاعى دا تولىقسىعان اي كورىندى. كوشەنىڭ باس جاعىنان قىلىمسىپ، قىلاڭداپ مارفا كورىنگەندەي بولدى.
— ءمارپا، توكتا، مەن ورازبەك ءبولىس... — ورازباق الگى ەلەسكە قاراي ەنتەلەي ءتۇستى. داۋىل شايقاعان قايىقتاي كوشەنىڭ و بەتىنە ءبىر، بۇ بەتىنە ءبىر ىعىپ كەتىپ، سەڭدەي سوعىلىپ كەلە جاتقان ورازباق كورنيلوۆكانىڭ بۇكىل يت بىتكەنىن شۋىلداتتى. نەبىر الىپسوق، ءاپايتوس توبەتتەر بولىستى جان-جاعىنان قامالاپ جۇگىرگەنمەن، باسسالۋعا باتپاي، جانامالاپ سىباپ كەلەدى. ماستى يت قاپپايدى دەگەن سول بولسا كەرەك. ءارى دەسە، باتىرعا دا جان كەرەك، ماس تا بولسا، ورازباق بەلىندە سالاڭداعان قىلىشتى قىنابىنان سۋىرىپ الىپ، جان-جاعىنان قامالاعان «جاۋدى» سول قىلىشپەن جاسقاپ كەلەدى. يت بىتكەن جابىلا شابالانعان سوڭ، كورنيلوۆكانىڭ تۇرعىندارى ءتۇن ىشىندە ۇيقىلارىنان ويانىپ، تەرەزەلەرىنەن باسپالاپ قاراپ، كەيبىرى اياعىنا قوڭىلتاياق پيما سۇعا سالىپ، قوساۋىزىن قوسا الا-مالا، اۋلاعا شىعىپ، ساقتىقتا قورلىق جوق، — دەپ اسپانعا قاراي تارس-تارس مىلتىق اتىپ، ۇرى-قارىعا سەس قىلادى. «اش كيرگيزدار مالدى ۇرلاپ كەتپەسىن!» — دەپ، قورالارىنىڭ قۇلپىن بارىپ تەكسەرەدى. كورنيلوۆكانىڭ تۇرعىندارى اۋەلى حريستوسقا، ونان كەيىن قوساۋىزعا سىيىنادى. ال «اش كيرگيزدار» تۇرماق، سول «اش كيرگيزداردىڭ» بولىسى ورازباقتىڭ وزىندە دە قوساۋىز جوق. قۇس مىلتىعى گريشكانىڭ ۇيىندە قالىپ قويعان. بەلىندەگى قىلىش قىنابى — اياعىنا ورالعى. ول مارفانى ىزدەپ كەلەدى. كۇللى الەمنىڭ ءيتى شۋلاپ، ءبۇتىن دۇنيەدەگى قوساۋىزدار تارسىلداسا دا ول ەندى ەشبىر توسقاۋىلعا قاراماي، مارفاعا ۇمتىلدى. ال مارفا اندا-ساندا ەلەس بەرىپ، كوشەنىڭ باس جاعىنان قىلماڭداپ تۇرعانداي كورىنەدى...
تاڭەرتەڭ. كوكىرەكتىڭ جەكسەنبى بازارىنا اعىلعان جۇرت ارىقتىڭ جاعاسىندا سۇلاپ جاتقان ادامدى كورىپ:
— ە، بيشارا، بۇ دا اشتان ولگەن-اۋ، — دەپ قالعان. الدەكىمدەر جانىنا جاقىنداپ بارىپ، ءجۇزىن جاپپاق بولعاندا ماس بولىپ جاتقانىن ءبىلىپ قالىپ:
— ويباي، مىناۋ جاڭا بولىس قوي! — دەگەن.
ەندى ودان جۇرت قاشقاقتاي باستاعان. ورازباقتىڭ قاسىنان كەتپەي، ونىڭ اۋزىن باعىپ، قۇسىعىن جالاپ، جالپاڭداپ وتىرعان جەتىم الا كۇشىك قانا ەدى. مۇنى كورگەن ساۋىتبەك اقىن:
بولىسى ءبىزدىڭ ەلدىڭ قارا پۇشىق،
جۇرەدى جۇرتتى توناپ، اراق ءىشىپ،
كەشەگى كوكىرەكتىڭ بازارىندا،
قۇسىعىن جالاپ وتىر الا كۇشىك. —
دەپ سۋىرىپ سالعاندا، بۇل ولەڭ لەزدە شارتاراپقا ۇشتى دا كەتتى. ال بۇرىنعى بولىستار، بايلار اۋلەتى ونىڭ ءوڭىن وزگەرتىپ، وزدەرىنە ءتيىمدى ەتىپ، مىنا پىشىندە تاراتتى:
بولىسى بولشيەۆيكتىڭ قارا پۇشىق،
ەلدى توناپ، جۇرەدى اراق ءىشىپ...
كەشەگى كوكىرەكتىڭ بازارىندا،
قۇسىعىن جالاپ وتىر الا كۇشىك...
VI
ادامنىڭ جەتەر جەرى — جەتپىس-سەكسەن،
سودان كەيىن بولارسىڭ جەرمەن-جەكسەن... —
دەپ باياعىدا احات دومبىراعا قوسىلىپ وسىلاي جىرلاۋشى ەدى. ول كەزدە وعان جەتپىس-سەكسەن الىس سياقتى كورىنەتىن. جەتپىس-سەكسەنگە جەتۋ دە قيىن سياقتى ەدى. ادام بايعۇستىڭ ءومىرى تىم كىرپياز، ادام ءشىنجاۋ. ونىڭ ومىرىنە تۋا سالا توقسان توعىز بالە تونەدى. تىرلىككە كەلۋىڭ ءبىر-اق رەت، ال ولە سالۋدىڭ جولدارى سان تاراۋ. سالىك-سارىنىڭ تالاي نارەستەلەرى ءبىر جاسقا تولار-تولماستا شەتىنەيدى. قارا شەشەك دەگەن جاۋ بار. ودان امان وتسەڭ، قىزىلشا، قىزامىق، كوكجوتەل دەگەن تاجالدار تاعى جول توسىپ تۇرادى. دارىگەر جوق، ءتاۋىپ ەمىنىڭ ءساتى كەيدە تۇسەدى، كەيدە تۇسپەيدى. نارەستە اۋرۋىنان امان وتسەڭ، ەرەسەكتەردىڭ قىزىلكوز قىرسىق جاۋى، ءسىرا، سۇزەك شىعار. سۇزەك دەسە سۇزەك. سۇزەكتەن ءسۇزىلىپ ءتىرى قالاتىندار سيرەك قوي. اۋرۋ اتاۋلىنىڭ بارىنە بوي بەرمەي شىققان جانى ءسىرى بولساڭ دا، اشارشىلىقتىڭ شەڭگەلىنە تۇسسەڭ وڭباسسىڭ. جەر سىلكىنىپ، توپان سۋ قاپتاسا دا الدىمەن كەتەتىن ادام. نايزاعاي ويناپ، جاي تۇسسە دە تاجال. ادامعا ادامنىڭ قىساستىعى دا تولىپ جاتىر. جەردىڭ ءۇستى تارلىق قىلعانداي، ءبىرىن-بىرى ورعا يتەرىسىپ جاتاتىنى بولادى.
نە كەرەك، ادام شىركىننىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ كوپ. احاتتىڭ تاتار تۇزى، كورەر جارىعى بار ەكەن، مىنە، سەكسەنگە دە جەتكەن. سەكسەندەگى اش ادامنىڭ ۇيقىسى — ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىنداي سارساڭ ساندىراق. سونداي بەرەكەسىز ۇيقىنى ءتۇن ىشىندە الدەكىم تەرەزە توقىلداتىپ بۇزعان. ورنىنان تۇرىپ، يىعىنا توزعان ءجۇن شەكپەن جامىلىپ، اياعىنا قوڭىلتاياق كەبىس سۇعا سالىپ، تەرەزەدەن سىعالاپ:
— بۇل كىم؟ — دەگەن.
— مەن — ومارمىن، ەسىك اش، جۇمىس بار.
— جەتى تۇندە نە جۇمىس؟ — دەپ احات ەسىككە بەتتەگەن.
— وسى ءبىر قۇداي قارعاپ قويعان از اۋىلدىڭ ءپىرى سياقتى بولىپ كەتكەن جاقسى اعا ەدىڭ، ساعان ايتپاۋعا ءداتىم شىدامادى، وزىڭمەن قوشتاسقالى كەلدىم، احات! — دەپ ءداۋ ومار بوساعاعا وتىرا كەتتى.
— نە دەپ تۇرسىڭ، ومار جارىعىم؟ قوشتاسقانىڭ نە؟ — احات قۇلاعىن قولىمەن قالقالاپ، ءتىسسىز ەرنى ءبۇرىسىپ، يەگى ءدىر-دىر ەتتى.
— ادىلەت ىزدەيمىن. قوقان جاعىنان ەرگەش دەگەن ەر شىعىپ، كەدەيلەردىڭ كەگىن جوقتاپ، تۋ كوتەرىپتى. سوعان بارىپ قوسىلامىن. مۇندا ءجۇرىپ، ورازباقتىڭ قورلىعىن كورگەنىمشە، ادىلەت ءۇشىن الىسىپ ولگەنىم ارتىق.
احاتتىڭ قوس يىعى بۇلك-بۇلك ەتتى.
— مىنا الاتاۋدان ءارى اسسام، ەرگەشتىڭ قولىنا قوسىلامىن. كەدەيدىڭ وكىمەتى دەپ كەڭىردەگىمدى سوزىپ، وڭەشىمدى جىرتىپ، قۇر بوسقا دالاقتاپ ءجۇرىپپىن. جارىلقادى، مەلدەكتەپ بولدىق. ەندى راقمەت. مەن ەرگەشكە ەردىم.
ءداۋ ومار احات اعاسىمەن قوشتاسىپ ەمەس، ارىزداسقان ءتارىزدى.
— قۋ تىرشىلىكتە اناۋ دەدىك، مىناۋ دەدىك. ارتىق اۋىز ءسوز ايتسام، الدەقالاي ءتىلىم ءتيىپ كەتسە، كەشىر، احا!
— جاس ەمەسسىڭ، پايعامبار جاسىنان اسىپ كەتتىڭ. قايدا باراسىڭ ەندى؟ باياعىدا تالعار تاۋدان وسى تۇلكىباسقا جەتۋگە زارىعىپ ەدىڭ عوي، ەندى قايدا ساندالاسىڭ تاعى دا؟ — دەپ احات ىڭىرسي سويلەپ، ىقىلاس بەرمەدى.
— ورازباققا تاۋەلدى بولىپ، سونىڭ تەپكىسىن كورگەنشە، اۋلاقتا ءجۇرىپ ولگەن ارتىق. بۇل ءبارىبىر كۇن كورسەتپەيدى. مىنا بالامدى دا الا كەتەمىن. ءبىزدىڭ قايدا كەتكەنىمىزدى وزىڭنەن باسقا ەشكىم بىلمەي-اق قويسىن. ەندى قايتىپ كورىسەمىز بە، كورىسپەيمىز بە، اللانىڭ ءىسى. سەن دە ۇزاتىلاتىن قىزداي سىزىلىپ وتىرسىڭ. مەنىڭ جولىم — نەعايبىل. بۇل يت تىرشىلىكتە كورىسە الماساق، شىن دۇنيەدە كورىسۋگە جازسىن جاساعان.
ءداۋ ومار ارۋاقتاي اق شالدى باۋىرىنا قىستى. قانشا دۋايپات، اردىن-گۇردىڭ ايقايشىل، قودارشالاۋ بولسا دا، تۋىسقان شىركىن قيىن ەكەن، احات وماردى قيماي، ونىڭ كەڭ قۇشاعىنان شىققىسى كەلمەي، اش كەنەدەي جابىسىپ قالدى. ازبان ەركەكتىڭ قولاڭسا ءيىسى قاڭسىق كەڭسىرىگىن جارىپ جىبەرە جازداسا دا، جاتىرقاماي قايتا يسىنگەندەي، باۋىرلاستىق، ۇيالاستىق سەزىمى ويانىپ، سولقىلداپ تۇرىپ جىلادى. باياعىدا الماتىنىڭ كوك قاقپالى تۇرمەسىنىڭ الدىندا رىسقۇلمەن وسىلاي قاۋىشىپ قوشتاسقانى ەسىنە ءتۇستى. ول سوڭعى قاۋىشۋ ەدى. «مىناۋ دا سونداي سوڭعى قۇشىسۋ بولدى-اۋ»، — دەپ قينالدى.
ومار دا پەندە، ول دا جاسىپ، كىرپىگى جاسقا شىلانىپ، اتاسىن ارقاسىنان سيپالاپ جاتىپ، قۇشاعىنان ارەڭ اجىراتتى.
— جامان دا بولسا، كەلىنىڭىز عوي، قاتىنىم قالىپ بارادى. ەگەر اشتان ولەر بولسا، شاماڭ كەلسە، يمانىن ۇيىرە سال. ال وسى جىلدىڭ جۇزىندە مەنەن ءبىر حابار بولماسا، ولە-ولگەنىڭشە ماعان دا اندا-ساندا ءبىر مەزگىل دۇعا ارناپ قوي. ساۋابى تيەدى، — دەدى ومار داۋسى دىرىلدەپ. — «اقىر بايدىڭ بالاسى اشتان ولگەن» دەگەن ەكەن ءبىر بەيباق، اتا-بابامىز الىمبەك باتىردىڭ زامانىندا، كىمسىڭ — سالىك-سارى ەدىك، ەندى قىرعي تيگەن تورعايداي توز-توز بولدىق. ۇشپاققا شىققان جالعىز ۇل بىزگە قول ۇشىن بەرمەدى، قايتەيىك. الگى تۇراردى ايتامىن.
— تۇرارعا ءتىلىڭدى تيگىزە كورمە، جارقىنىم، — دەپ احات تەز قاتايا قالدى. — تۇرار جالعىز سالىك-سارىنىڭ ۇلى ەمەس، جالپاق حالىقتىڭ ۇلى.
احاتتىڭ تۇرارعا ءپارۋانا بەرىلگەنىنە ريزا بولماي، ءداۋ ومار ءۇن-تۇنسىز بۇرىلىپ، تابالدىرىقتان اتتادى.
«تابالدىرىقتان بيىك تاۋ جوق، اعايىننان ارتىق جاۋ جوق»، — دەدى ىشىنەن احات.
* * *
قازىنا ءۇيىنىڭ ەسىگى شيقىلداپ اشىلىپ، شيقىلداپ جابىلاتىن بولىپ قالىپتى. «توپشىسى قاجالعان-اۋ، زاۆحوزعا ايتىپ مايلاتتىرىپ قوياتىن ەكەن، — دەپ قويدى رىسقۇلوۆ. — وي، دۇنيە-اي، تەمىر ەكەش تەمىر دە ماي تىلەيدى، ادامعا نە داۋا؟ كۋشەكين عوي، اشتار نەگە نان سۇرايدى؟ — دەپ اشۋلانادى».
سول ەسىك بۇل جولى شيقىلداماي، ىڭ-شىڭسىز اشىلعانىن كورىپ، رىسقۇلوۆ تاڭدانىپ قالدى. ەسىك ءبىر ءتۇرلى قالىقتاپ اشىلىپ، ىشكە اياق-قولىنىڭ كىسەنى سىلدىراپ، رىسقۇل كىردى. ارتۋردى قولىنان جەتەكتەپ الىپتى. باسىندا توزىعى جەتىپ، ءوڭى ءتۇسىپ، قوڭىرايعان باياعى اق قالپاق، ۇستىندە ەسكى كۇپايكە، بۇتىندا ماقتالى سۇر شالبار، اياعىندا «رابوچيي» باتەڭكە. ساقال-شاشى وسىك ەكەن. يىعىنداعى قورجىندى تابالدىرىققا تاستاي بەرىپ، ماڭدايىنىڭ تەرىن كۇرەكتەي قولىمەن ءسۇرتىپ تاستاپ، بوساعاعا جۇرەسىنەن وتىرا كەتتى.
— جوعارى شىق، كوكە، جوعارى شىق، — دەپ رىسقۇلوۆ ارى-بەرى قالبالاقتاپ قالىپ ەدى، رىسقۇل تىرپ ەتپەستەن بوساعادا وتىرا بەردى.
— ارتۋر بولماسا، تابا المايتىن ەكەنمىن. تاشكەنت دەگەن ءبىزدىڭ ۇركىت پەن بودويبودان دا ۇلكەن عوي، كىم ءبىلىپتى، — دەپ قويدى رىسقۇل نەمقۇرايلىلاۋ سويلەپ. ساعىنعان سىڭاي تانىتقان جوق. قۇشاعىن ايقارا اشىپ، تۇرا ۇمتىلار ەمەس.
— ءجاي، اشەيىن، ارتۋر ايتتى: سەن ورىستان كەلىنشەك الدى دەپ. ءجاي، اشەيىن قۇتتى بولسىن ايتايىن دەگەنىم عوي. قۇس قۇتتى بولسىن، تۇرار. ەشتەڭەگە اۋرە بولماي-اق قوي.
— مىنا كىسەنىڭ نە، كوكە؟ سەنى سوتتاعان پاتشا وكىمەتى الداقاشان قۇلاپ ەدى عوي. سەنىڭ قول-اياعىڭنان كىسەندى ءالى الماعانى نەسى؟ — دەپ رىسقۇلوۆ الگى لاعىنەت اتقىر شىنجىردى قولىمەن بۇراپ ءۇزىپ تاستارداي تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، جىلىگىنە قورعاسىن قۇيىپ قويعانداي قوزعالا المادى.
— كىسەن دەيسىڭ بە، تۇرار. ە، بۇل ۇيرەنشىكتى نارسە عوي. ون ەكى مۇشەنىڭ بىرىندەي بولىپ ءسىڭىسىپ كەتكەن ەسكى دوس قوي بۇل. نەعىلاسىڭ، — دەپ رىسقۇل ۋايىم-قايعىسىز، نەمكەتتى ايتا سالدى.
— ە، ءسويتىپ باياعى تۇرمە باستىق پريحودكونىڭ قىزىن الدىم دە. ءجون-جون. ەكەۋىڭ كىشكەنتاي كۇندەرىڭدە بىرگە كىتاپ وقىپ وتىرۋشى ەدىڭدەر... مىنا بىردەڭەنى ءىزبايشا شەشەڭ بەرىپ جىبەرىپ ەدى، اۋىلدىڭ ءدامى عوي، — دەپ رىسقۇل كىسەندەۋلى قولىمەن قورجىندى جىلجىتىپ قويدى. — ايتپاقشى، تۇيمەتايدى مەركەدەگى بوتپايدىڭ ءبىر تەنتەگىنە كۇيەۋگە بەردىك. مەن سىبىرگە كەتكەندە اپىل-تاپىل اياعى ەندى شىققان بالا ەدى، ەندى كۇيەۋگە شىقتى، و قۇدانىڭ قۇدىرەتى. قىز سايتان دەگەن سو دا.
رىسقۇلوۆ اكەسىنە جاقىنداي الماي، جاقىندايىن دەسە اياعى جىلجىماي، ەكى ادىم جەردە تۇرىپ ەگىلىپ ءبىر، ەزىلىپ ءبىر جىلادى-اۋ: «ءبىز دە باسىمىز قۇرالىپ، باياعىداي شۇيىركەلەسىپ، تالعارداعى جەر كەپەنىڭ ىشىندە وتىرعانداعىداي بىرگە بولاتىن بولدىق-اۋ. قايران كوكەم مەنىڭ، نە كورمەدى سەنىڭ مىنا بۋرىل باسىڭ! ەندى ءبىر ادام راقات ومىرگە لايىق بولسا، سەن لايىقتىسىڭ، كوكە. بۇكىل ءومىر بويى كورگەن ميحنات-بەينەتىڭنىڭ بار زەينەتى ەندى قايتادى، كوكە. ەندى بىر-بىرىمىزدەن اجىرامايمىز»، — دەگەن ءتاتتى، راقات سەزىممەن كوڭىلى ءجىبىپ، رىسقۇلوۆتىڭ كوزىنەن جىلجىپ قانا جىلى جاس اقتى.
بىرەۋ اقىرىن تۇرتكەندەي بولدى. كوزىن اشىپ السا، ناتاشا ەكەن. قولىندا اق باتەس ورامالى بار، مۇنىڭ بەتىن ءسۇرتىپ وتىر.
— تۇسىڭدە جىلادىڭ عوي، نە بولدى؟ — دەدى ناتاشا ۇستىنە تونە ءتۇسىپ، بەتىن، شاشىن سيپالاپ.
— ۇيگە اكەم مەن ارتۋر كەلدى، — دەدى رىسقۇلوۆ وكىنىشتى ۇنمەن. الگىنىڭ ءبارى ءتۇس بولعانىنا ءبىرتۇرلى الدەكىم الداپ كەتكەندەي كوڭىلى جۇدەپ-اق قالدى.
— ەكەۋىن دە ساعىنعانسىڭ عوي. مەن بالە بولىپ كىردىم-اۋ وسى ۇيگە. بالا قايدا جوعالىپ كەتتى؟
— رىسقۇلمەن بىرگە قول ۇستاسىپ جۇرگەنىنە قاراعاندا، ءولىپ قالماسا نەعىلسىن، — دەپ كۇرسىندى رىسقۇلوۆ.
— قوي، كەلىپ قالار، سەن ۋايىمشىل ەمەس ەدىڭ عوي، تۇرار، — دەپ كەلىنشەگى ونىڭ قالىڭ شاشىنا سۇيرىك اپپاق ساۋساقتارىن ارەڭ سۇڭگىتىپ، ايمالاي بەردى. — ءوزىڭ دە تىم جۇمىسباستى بوپ كەتتىڭ عوي. جوندەپ ىزدەۋ سالدىرساڭ ەدى. ميليسيا دا جالقاۋ عوي، كەيدە مۇرنىنىڭ استىندا بولىپ جاتقان سويقاندى كورمەيدى.
وگەم، شىمعان تاۋلارىنان سىزىلىپ تاڭ اتىپ كەلە جاتتى. رىسقۇلوۆ توسەكتەن تۇرىپ، جۋىنىپ، كيىنۋگە بەتتەدى.
«تاڭ اتپاي جاتىپ، مۇنىسى نەسى؟ — دەپ توسەكتە جاتقان كەلىنشەگى قاباعىن كىرجيتتى. — ءبىراق بۇل بولشيەۆيكتەر جۇمىسقا ءوستىپ بەرىلمەسە وكىمەتتى ۇستاپ تۇرا الا ما؟ ال اسىرەسە ءبىزدىڭ تۇرار بالا كەزىنەن-اق بەينەتقور عوي. تاڭنىڭ بوزالاسىنان تۇرىپ، تۇرمەنىڭ اۋلاسىن سىپىرىپ جۇرمەۋشى مە ەدى. ويلاپ تۇرساڭ، ءبىزدىڭ پاپامىزدى بۇل بولشيەۆيكتەردىڭ اتىپ جىبەرەتىنىندەي بار ەكەن عوي. ەندى اركاشا سورلىنى اتىپ جىبەرەدى. اكەمىزدى ءولتىردى، ەندى اتامدى ولتىرسە... سۇمدىق-اي. مۇنى تۇرارعا قالاي ايتامىن؟ بۇل قۇتقارا الار ەدى. ءبىراق ءدىنى قاتتى عوي. مەنى سۇيگەنى راس بولسا، كونەر دە».
— تۇرار، ميلىي، الدەن قايدا باراسىڭ؟ شايىڭدى ىشسەڭشى. مەن ءقازىر تۇرايىن.
— ناتاشەنكا، اۋرە بولما، ءوزىم-اق پريمۋس قويا سالامىن، — دەپ رىسقۇلوۆ دالىزگە شىعىپ كەتتى.
«بۇل قىزىل كوميسسارلار سوناۋ كوسەمىنەن باستاپ، ءبارى وت پەن سۋدان وتكەن. قارا جۇمىسقا ارالاسۋدان ارلانبايدى. ال بىلاي قاراساڭ، قارادان شىققان دەمەسسىڭ. اريستوكراتتىق سيپاتتان دا قۇرالاقان ەمەس»، — دەپ ناتاشا تەمىر توسەكتى سىقىرلاتا ءبىر اۋناپ ءتۇستى.
— مەن سەنى ءازىر ۇلدە مەن بۇلدەگە وراي المايمىن. مەن تاقىل-تۇقىل تۇرمىستىڭ ادامىمىن. ال سەن ءومىرى تۇرمىستان تارلىق كورمەگەن جانسىڭ. وكىنىپ جۇرمەيسىڭ بە؟ — دەگەن تۇرار.
— سۇيگەنىڭە قوسىلساڭ، لاشىقتىڭ ءوزى پەيىش، — دەگەن ناتاشا.
ارينە، سولاي. سۇيگەنىڭە قوسىلماساڭ، التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەگەن، ىنجۋ-مارجانمەن باپتاپ، لاعىل-گاۋھارمەن قاپتاعان پاتشا سارايلارىندا دا قانشاما قاسىرەت بار.
سۇيگەنىڭە قوسىلساڭ، قاتىقسىز قارا سۋدىڭ ءوزى شەكەر مەن بال. سۇيمەي العان سۇلۋدان، ءسۇيىپ العان سۋمۇرىن ارتىق دەگەن.
ءبارى راس.
ءبىراق ەڭ اسىل ماقالدىڭ وزىنە دە ءومىردىڭ ەندىرەتىن تۇزەتپەلەرى بولادى.
تۇرار مەن ناتاشا ءا دەگەندە-اق سول تۇزەتپەلەرتە، ويلاماعان كەدەرگىلەرگە كەزدەستى.
اۋەلى جەتىم بالا جوعالىپ كەتتى. رىسقۇلوۆتىڭ ىزدەتپەگەن جەرى قالمادى. ميليسيا شارلاماعان قۋىس جوق. ءبىراق تۇركىستان تەڭىزىنىڭ تولقىنىنان ينەنىڭ جاسۋىنداي شوپشەكتى قالاي ىزدەپ تابارسىڭ؟
رىسقۇلوۆ ءوزىن كىنالادى: «بالاعا اكەڭ مەن شەشەڭ ءتىرى ەكەن دەپ نەسى بار؟ سول قيالمەن اكەسى مەن شەشەسىن ىزدەپ كەتپەسە نەعىلسىن».
ناتاشا دا ءوزىن كىنالادى: «بۇل ۇيگە مەن كەلمەسەم، بالا قاشىپ كەتپەس ەدى».
جەتىم بالا ەكەۋىنىڭ كوكىرەگىنە دە تىكەن بولىپ قادالىپ، جۇرەكتەرىن سىزداتتى دا قويدى.
ەندى كەلىپ، ويدا جوقتا سول جارانىڭ ۇستىنە اركاشانىڭ جانجالى جامالدى.
اركاديي پريحودكو — مەركەدەگى حالىق قوزعالىسىن تۇنشىقتىرعان، قاسيەتتى مەركە توپىراعىن قانعا بوكتىرگەن قاندىقول، قاتىگەز جاۋ. تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى كۋروپاتكيننىڭ تۇسىندا روتميستردەن پولكوۆنيك شەنىنە دەيىن كوتەرىلىپ، 1916 جىلى مەركە قازاقتارىن قىرعانى ءۇشىن قاسيەتتى گەورگيي كرەسىنە يە بولعان.
تۋلاعان تۇركىستاندى قايتادان نوقتالاماق بولىپ كەرەنسكيي ورتا ازياعا گەنەرال كوروۆيچەنكو باستاعان اسكەر جىبەرىپ ەدى، قيۋى كەتكەن كەر دۇنيە قالپىنا قايتىپ كەلمەدى. كوروۆيچەنكو تۇركىستانعا گەنەرال-گۋبەرناتور بولا المادى.
پولكوۆنيك اركاديي پريحودكو گەنەرال كوروۆيچەنكو قىرعىنىنا بەلسەنە قاتىسىپ، ون جەتىنشى جىلدىڭ قىركۇيەگىندە تاشكەنت كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ قانىن تاعى توكتى. كوروۆيچەنكو وماقاسا قۇلاپ، موينى استىنا قايىرىلعان سوڭ، قاشىپ-پىسىپ، ءبىرشاما ۋاقىت كوزدەن تاسا بولدى.
دۇنيەدە اركاديي پريحودكو دەگەن وفيسەر بولعانى، تالاي تۇركىستاندىقتاردىڭ قانى سونىڭ قولىمەن توگىلگەنى ۇمىتىلىڭقىراپ بارا جاتقان كەزدە، سول كىشى پريحودكو جالعاننىڭ جارىعىنا قايتا شىقتى.
تۇركىستانداعى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ سوعىس كوميسسارى وسيپوۆ وپاسىزدىقپەن بۇلىك شىعارىپ، تاشكەنتتە ون ءتورت كوميسساردى الداپ قولعا ءتۇسىرىپ، اتىپ جىبەرگەن شاقتا، سول ۋسويقىنىڭ بەلدى قولشوقپارلارىنىڭ ءبىرى اركاديي پريحودكو بولدى.
ەكى كۇنگە جۋىق سوزىلعان سوعىستان سوڭ، وسيپوۆ بولشيەۆيكتەردەن قاشىپ قۇتىلدى دا، پريحودكو قولعا ءتۇستى.
وسيپوۆتىڭ وسقىرىنىپ جۇرگەنى — تۆو-نىڭ كۇشى ەدى (تۋركەستانسكايا ۆوەننايا ورگانيزاسيا). تۆو باسىندا باياعى كارى گەنەرال كوندراتوۆيچ قالقايىپ تۇرعان. ال شىن مانىندە تۆو-نى قۋىرشاقتاي ويناتىپ وتىرعان اعىلشىندار، قالا بەرسە امەريكاندىقتار، بۇرىنعى قۇلاعان وكىمەتتىڭ وكىلدەرى، جەرگىلىكتى بايلار مەن ءدىنباسىلارى ەدى. ولاردىڭ وي-ارمانى بويىنشا تۆو وسيپوۆتىڭ قولىمەن تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتىپ، بۋرجۋازيالىق جاڭا وكىمەت قۇرماق-تىن. ول وكىمەتتىڭ تىزگىنىن ۇلىبريتانيا ۇستاپ وتىرماق ەدى. ءۇندىستاندى، يراندى، اۋعانستاندى ءوز ىقپالىنا قاراتىپ، كۇللى شىعىستىڭ بايلىعىن مايلى جىلىكشە سورىپ جاتقان كارى ارىستان كوپتەن بەرى تۇركىستاننىڭ جىلى-جۇمساعىنا دا قورقاۋ تۇمسىعىن سالۋدى ارمانداعان عوي. پولكوۆنيك اركاديي پريحودكو سول قورقاۋ قۇلقىننىڭ قۇرالى دا، قۇربانى دا ەدى عوي. ەندى ءولىم جازاسىن كۇتىپ، تۇرمەدە وتىرعان.
* * *
تاشكەنت اسپانى كۇڭىرەنىپ بارىپ، كۇتىر-كۇتىر ەتە قالدى دا، ءبىر ساتكە دالا دا، ءۇيدىڭ ءىشى دە اپپاق بولىپ كەتتى. جۇمىستان قايتىپ، ءىڭىر شايىن ءىشىپ وتىرعان تۇرار مەن ناتاشا ەكەۋىنىڭ اراسىندا لاپىلداپ وت جانعانداي بولدى دا، قاس قاعىم ءسات سول قۇدىرەتتى جارىقتان ەكەۋىنىڭ دە كوزدەرى قارىعىپ، ءبىرىن-بىرى بۇلدىر مۇناردان ارەڭ كوردى.
رىسقۇلوۆقا اس دايىنداپ، ءۇيدىڭ ءىشىن كۇتىپ-باعۋشى مۇحسينا كەمپىر كونە قامزولىنىڭ ومىراۋىن قىمتاي ۇستاپ:
— بيسميلليا، بيسميلليا! ءلاي-لياحا-يلليالاحۋ! — دەپ ءۇنى شىعىڭقىراپ كەتتى.
وراسان نايزاعاي ويقاستاپ ءوتىپ، ارتىنشا تەرەزەنى سابالاپ، نوسەر توگىپ جۇرە بەردى.
رىسقۇلوۆ ءىشىپ وتىرعان شايىن قويا سالىپ، تەرەزەگە بارىپ جاۋىنعا سۇيسىنە قارادى.
— جاۋا ءتۇس! جاۋا ءتۇس، جارىقتىق! — دەدى قۋانعاننان الاقاندارىن بىر-بىرىنە ىسقىلاپ.
تۇركىستان ايماعىنا دىم تامباي قويعانىنا قاتارىنان ءۇش جاز وتكەن. سونىڭ زاردابىنان ەل عالامات اشارشىلىققا ۇشىراپ، اشتىق ناۋبەت تونگەن. مۇنى ءدىنباسىلار بولشيەۆيكتەرتە جاۋىپ:
— اقىرزامان! — دەپ بايبالامداسىپ، جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى بولىپ ەتەككە جارماسىپ جاتقان.
— ەندى ەگىن بولادى، ەل پىسىكشىلىككە جەتسە ەكەن تەزىرەك، — دەدى رىسقۇلوۆ تەرەزەنى سابالاعان جاڭبىرعا جالبارىنعانداي كەيىپتە.
داستارقان باسىنا رىسقۇلوۆ كوزى شوقتاي جايناپ، بەتىندە نۇر ويناپ، قۋانا-قۋانا ورالدى. ءبىراق ناتاشا كەرىسىنشە جابىعىڭقى ەدى. سونى لەزدە بايقاعان رىسقۇلوۆ بايەك بولىپ:
— ناتاشا، اۋىرىپ وتىرعاننان ساۋسىڭ با؟ — دەپ تىكسىنىپ قالدى.
— جوق، تۇرار، — دەدى ناتاشا مۇڭلى ۇنمەن. — مەن ساعان ءبىر جايسىز حابار ايتۋعا باتا الماي وتىر ەدىم.
— ول نە؟ — دەپ رىسقۇلوۆ قولىنداعى پيالانى داستارقانعا قويا بەردى. «ارتۋردىڭ ولگەنىن ايتاتىن شىعار»، — دەدى لەزدە ىشىنە شوق تۇسكەندەي شوشىنىپ.
ناتاشا اق ءشايى ورامالمەن مۇرنىن تارتىپ، كوزىن ءسۇرتتى. ءبىرشاما تىعىلىپ، بۋلىعىپ وتىرىپ، اقىرى ءتىل قاتتى.
— وسى ۋاقىتقا دەيىن سەن ماعان، مەن ساعان اركاشا تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان ەمەسپىز. ءبىراق سەن ونى مۇلدە ۇمىتىپ كەتۋىڭ مۇمكىن ەمەس... الدە ۇمىتتىڭ با؟
رىسقۇلوۆ بويىن جيناپ الىپ، شابۋىلعا اتىلارداي، تەز سۇستاندى. ول شىنىندا دا اركاشا پريحودكونى ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى ەدى. اركاشا پريحودكو دۇنيەدەگى ەڭ اسەم ايەل ناتاشانىڭ بولە اتاسى ەكەنى ەسىنە ەندى تۇسكەن سياقتى. «سوندا بۇل قالاي؟» — دەپ، ماستىقتان جاڭا ايىعىپ، ماس كەزىندە ىستەگەن قىلىقتارىن ەسىنە تۇسىرە الماي قينالىپ وتىرعان ادامنىڭ كەيپى بار جۇزىندە.
— ءيا، ءيا، اركاشا... ارينە، بىلەم...
— بىلسەڭ، سول اركاشا ءقازىر سەنىڭ تۇتقىنىڭ، — دەدى ناتاشا ەندى كۇيرەكتىگىن قويىپ، ەڭسەسىن تۇزەپ، داۋىسى نىقتاۋ شىعىپ.
— قالايشا؟!
— ءىرى-ىرى ىستەر اراسىندا، ونداي ۇساق-تۇيەك سەنىڭ كوزىڭە ىلىنە بەرمەۋى دە مۇمكىن، — دەدى ناتاشا كۇرسىنىپ الىپ، جاۋدىرەگەن كوكپەڭبەك كوزدەرىن جالت ەتكىزىپ ءبىر قاراپ. — ولەتىن بالا كورگە جۇگىرەدى دەپ، سورلى اركاديي انەۋ جولعى وسيپوۆتىڭ ويرانىنا قاتىسىپ، قولعا ءتۇسىپتى. مۇمكىن، قاتىسپاعان دا شىعار، جالا شىعار، بىلمەيمىن. ءقازىر تۇرمەدە وتىر ەكەن، ءولىم جازاسىنا كەسىلەتىن ءقاۋىپ بار دەيدى. تۇرار، جانىم، قۇتقارا گور اركادييدى. قالاي دەسە دە، مەنىڭ باۋىرىم عوي ول!
ناتاشا، الگىدە جارق-جارق ەتىپ كوز قارىقتىرعان نايزاعايداي لاپىلداپ تۇرا كەلىپ، كۇيەۋىن موينىنان قۇشاقتاپ، بەت-اۋزىنان ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.
رىسقۇلوۆ عاجاپ ءبىر حال كەشتى.
بۇرىن ناتاشاعا قاشان دا، ءتىپتى سوناۋ بۇلدىراپ قالعان بالا كەزدەن ىنتىق ەدى. بالا كەزدەن قالاي سۇيەدى؟ جاس بالا ايەل زاتىن ءسۇيۋ دەگەندى تۇسىنە قويا ما؟ بالا بايعۇس ءسۇيۋ دەگەندى تۇسىنبەيدى، الدەبىر قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن سەزەدى. ايتپەسە ون جاسقا جەتپەي جاتىپ بەاتريچەگە قۇلاي عاشىق بولعان دانتە ءسۇيۋ دەگەندى ءتۇسىندى دەيسىز بە؟ سول شامالاس ءسابي شاعىندا لەرمونتوۆ ءسۇيۋ دەگەندى اقىلمەن ءتۇسىندى دەيسىز بە؟ الدە بۇل عاجايىپ سەزىم ۇلى اقىندارعا عانا ءتان شىعار؟
ال رىسقۇلوۆ اقىن ەمەس قوي. ول راس، اقىن ەمەس. ولەڭ جازباعان. ءبىراق جاقسى جىردى، جاقسى مۋزىكانى قۇلاي سۇيەتىن مىنەزى بار. كوبىنەسە كوكىرەگىمەن ءۇنسىز ءان سالىپ وتىراتىنى بولادى. ءۇنسىز ولەڭ شىعارىپ وتىراتىنى بولادى. پيانينونى، دومبىرا مەن ماندولينانى شەبەر تارتا الادى. ەگەر زامان ونى قاقپايلاپ كۇرەسكەرلىك جولعا سالماسا، رىسقۇلوۆ مۇمكىن نە مۋزىكانت، نە جازۋشى بولار ەدى.
مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ كوبىسى-اق اقىن بولادى دا، ءبىراق اقىندىعىن جاريالاۋعا جاسقانشاق كەلەدى. ويتكەنى ساياسي قايراتكەرلىگىنەن گورى، اقىندىعى كوپتىڭ ءبىرى عانا بولىپ قالۋى مۇمكىن. كوپ اقىننىڭ ءبىرى بولعاننان گورى، ساياسي مايداندا ءىرى شىققاننىڭ ءوزى ارتىق تا. اقىندىق دەگەن جارىقتىقتىڭ ەكى ۇشپاعى بار: ءبىرى — ۇلىلىق، ءبىرى — ماسقارالىق. ۇلى بولا الماعان اقىن ماسقارا بولادى. كوپ اقىلدى ادامداردىڭ ءوز اقىندىعىن جاسىراتىنى سوندىقتان.
كىشكەنتايىنان ىنتىق بولعان قىزى ءقازىر ادامنان گورى، سۋرەتكە كوبىرەك ۇقسايدى. ناتاشا ءقازىر وعان رەمبراندتتىڭ ساسكياسىنا ۇقساپ كورىنگەن. سۋرەتتەگى سۇلۋعا قىزىعۋعا بولادى، ءسۇيسىنىپ، تاڭداي قاعىپ، سۇقتانۋعا بولادى. ءبىراق عاشىقتىق ءتىرى جانعا ارنالعان.
نوسەر باسىلعان. اسپانداعى بۇلتتار سوعىستان سوڭ سيرەپ قالعان قولداي ءار-ار جەردەن سەلدىرەپ كورىنەدى. باتقان كۇننىڭ قىزىلى شالعان سەلدىر-سەلدىر بۇلتتار قالجىراپ، قانسىراپ تۇرعان ءتارىزدى.
تەرەزەدەن كوز الىپ، الدىندا وتىرعان ناتاشاعا قاراپ، رىسقۇلوۆ:
— قيناما، ناتاشەنكا، اركاشانى قۇتقارۋ قولىمنان كەلمەيدى. كەلگەن كۇندە دە مەن ونداي ىسكە بارا المايمىن، — دەدى.
ناتاشا ءتىرى ادامنان گورى، كوركەم سۋرەتكە كوبىرەك ۇقساي ءتۇستى.
«ساسكيا»، — دەدى ىشىنەن رىسقۇلوۆ.
— مەنى شىن سۇيگەنىڭ راس بولسا، باراسىڭ، — دەدى ساسكيانىڭ سۋرەتىنە ءتىل ءبىتىپ. — ونى قۇتقارىپ جىبەرۋ سەنىڭ قولىڭنان كەلەدى. قۇتقار. ميلىي، اياعىڭا جىعىلايىن.
رىسقۇلوۆ قيىننان قيىن حال كەشتى. شاي ىشكەندە جىپسىمەگەن جازىق ماڭدايى، ءقازىر تەرشىپ كەتتى. باياعىدا سامارعا وقۋ ىزدەپ بارىپ، ينستيتۋتكە تۇسە الماي، ساندالىپ جۇرگەندە جولداس بولعان اقمار ايتقان «عاليابانۋ» ەسىنە ءتۇستى:
اق اتلاسىم ءجيتمادا،
كومەش قايشىم ءۇتمادا
ۋن بەش ياشتان عاشىق بۋلىپ.
عاليابانۋ، سۇلۋىم، يركەم،
حوداەم ناسيب ءيتمادا.
عاليابانۋىنان ايىرىلىپ، قاناتى قايىرىلعان ءحاليلدىڭ زارى: اق اتلاسى جەتپەگەن، كۇمىس قايشىسى وتپەگەن، ون بەس جاستان عاشىق بولعان عاليا سۇلۋدى قۇدايىم ءناسىپ ەتپەگەن.
ءدال ءقازىر اسپان مەن جەردىڭ اراسىن كەرنەپ، دۇنيەلىك سۇراق تۇر؛ نە كاززاپ جاۋ اركاشانى قۇتقاراسىڭ، نە بالا جاستان قۇلاپ سۇيگەن ناتاشادان ايىرىلاسىڭ.
— تۇرار، ميلىي، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ مەنى سۇيگەنىڭ، مەنى سىيلاعانىڭ شىن بولمادى، جاي ءسوز بولدى عوي. وزىمە دە وبال جوق، سەن كۇتپەگەن جەردەن ءوزىم كەلىپ ەتەگىڭنەن ۇستادىم. قايدان بىلەيىن، قىزمەتتىڭ ق ۇلى ەكەنىڭدى. مەنەن گورى، ءبىزدىڭ ماحابباتىمىزدان گورى، ساعان قىزمەت قىمبات. ارينە، تيتتەيىنەن ۇلىقتاردان قورلىق كورگەن ادام ءوزى دە ۇلىق بولعىسى كەلەدى. سول ماقسات جولىندا ول ءبارىن دە قۇربان ەتەدى. وسىنى دا بىلمەدىم-اۋ، مەن بايعۇس...
سۇلۋ سۋرەت سۇراپىل سوزدەر ايتتى. رىسقۇلوۆتىڭ جۇرەگىنە تىكەن قادالدى.
— قوي، ناتاشا، نە دەپ كەتتىڭ؟ مەن قىزمەتتىڭ ق ۇلى ەمەس، حالىقتىڭ قۇلىمىن. ال اركاديي پريحودكو بولاتىن بولسا، حالىقتىڭ قاس جاۋى. ول كۇنى كەشە، ودان بۇرىن دا حالىقتىڭ قانىن توككەن. ەگەر مەن وعان ارا ءتۇسىپ، سوتتان امان الىپ قالسام، ەكى دۇنيەدە دە وڭبايمىن. وندا جەر بەتىندە مەنەن قارابەت ادام جوق. وندا مەنى ولگەندەردىڭ دە، تىرىلەردىڭ دە قارعىسى اتادى. باسقا نە تىلەسەڭ دە — تىلە، ءبىراق بۇل تىلەگىڭە مەن بارا المايمىن. ءتىپتى تۇركسيك-تىڭ ءوزى الدەقالاي پريحودكونى اقتاپ جاتسا، مەن وعان قارسى شىعامىن. ويتكەنى اركاديي پريحودكونىڭ قىلمىسىن مەنەن كوپ بىلەتىن ادام جوق. سولاي...
ناتاشا — سۇلۋ سۋرەت بىرتە-بىرتە ءوشىپ، بۇلدىراپ، كورىنبەي كەتتى دە، اق پولوتنو عانا قالدى.
ناتاشا كادىمگى قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورەتىن، كۇلەتىن، جىلايتىن، جۇرەتىن، تۇراتىن ءتىرى جان ەمەس، ءبىر عاجايىپ ەلەس، ءبىر كورگەن ادەمى ءتۇس سياقتى ءدىر-دىر ەتىپ بارىپ، مۇنار-مۇنار سارى ساعىم اراسىندا بۇلاڭداپ كەتىپ بارادى. ناتاشا ادەمى، عاجايىپ ءتۇس قانا سياقتى.
ءبىر سۇڭعىلا سۇراق: «پريحودكو ءتىرى بولعاننان كەڭەس وكىمەتى قۇلاپ قالمايدى عوي؟ بوساتىپ-اق جىبەرمەيسىڭ بە؟ اعاسىن ولتىرسەڭ، بالە قارىنداسىنىڭ جۇرەگىنە مۇز قاتىپ قالماي ما؟ مۇز جۇرەكتى ايەلدىڭ قاسىندا قالاي جاتاسىڭ؟» — دەدى.
ءىڭىر قاراڭعىسى مەن اقشامنىڭ اراسىندا سۇڭعىلا سۇراق سۇڭقىلداپ، جان-جاعىنان اش قاسقىرداي قامالاي ءتۇستى. رىسقۇلوۆ اۋا جەتپەي القىنىپ بارا جاتىپ، باستىرىلىپ بارىپ ويانعانداي.
— جوق! — دەپ ورنىنان تۇرا بەردى.
ايەلى مۇڭايىپ وتىرىپ قالدى.
* * *
قۇداي تاعالا ءبىر كۇنى قاراپتان قاراپ وتىرىپ، ىبىرايىم پايعامباردى شاقىرىپ الدى دا:
— بالاڭدى قۇرباندىققا شال! — دەدى.
ايتىپ تۇرعان جاساعان يەڭنىڭ ءوزى. ودان ءوتىپ بارىپ ارىز ايتىپ، قۇلدىق ۇراتىن ەشكىم جوق. ەشكىم جوق.
— جاساعان يەم، جالعىز بالامدى العانشا، ءوزىمدى ال! — دەمەكشى ەدى ىبىرايىم. ءبىراق ايتا المادى. ءتىلى يكەمگە كەلمەي قالدى. پايعامبار دا سۇڭعىلا اقىلدى ادام عوي: قۇداي تاعالانىڭ اۋىز بارماس، وي ورالماس قۇرباندىقتى نەگە تالاپ ەتىپ وتىرعانىن ءتۇسىندى: قۇدىرەتتىڭ ايتقانى بىرەۋ، ورىندالۋى دا بىرەۋ. بۇل رەتتە ەكى شەشىم جوق. جاساعاننىڭ ءامىرى — جازمىشتىڭ سىزۋى. جازمىشتان وزمىش جوق.
ىبىرايىم بوزىم بالانى قولىنان جەتەكتەپ تاۋعا شىقتى. قاديم داۋىردە بۇل تاۋ دۇنيەنىڭ دىڭگەگى ەدى. جاساعاننىڭ اۋىلىنا ەڭ جاقىن جەر سول. كۇن باتۋعا قۇلديلاپ، شىعىس قاراڭ-قۇراڭ تارتىپ، الەم استى الا-قۇلا بولىپ تۇرعان كەز ەدى.
ىبىرايىم اۋليە ساقالى سەلكىلدەپ، تۇلا بويى ءدىر-دىر ەتىپ جىلادى، جارىقتىق. بەيكۇنا بالا اڭ-تاڭ. تاۋدىڭ باسىنا شىققانعا قۋانباي ما ەكەن؟ اكەسى جىلايدى.
— ە، بيشارا بالام، تىزەرلەپ وتىر، — دەدى.
بالا قىزىق كورىپ، تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.
— كوزىڭدى جۇم، بايعۇس بالام، — دەدى.
بالا جاسىرىنباق ويناپ وتىرعانداي، كوزىن تاس قىلىپ جۇمدى.
— باسىڭدى جوعارى كوتەرىپ، موينىڭدى سوز بالام، — دەدى.
— اكەم ءقازىر ءبىر كەرەمەت كورسەتپەكشى-اۋ، — دەدى بالا باسىن كەگجيتە بەرىپ.
— قۇدايعا قۇلدىق ايت، بالام، — دەدى.
قۇداي اسپاننان ءبىر سىيلىق تاستايتىنداي كورىپ، بالا: «قۇلدىق، قۇلدىق»، — دەپ جالبارىندى.
اكەسى بەلدىكتەگى قىننان قىلپىپ تۇرعان كەزدىكتى سۋىرىپ الىپ، بالانىڭ ۇلبىرەگەن تاماعىن سيپاپ كەرىپ، باۋىزداۋ جەردى ىزدەدى. بالانىڭ قىتىعى كەلىپ كۇلىپ جىبەردى. ءبىراق جۇمعان كوزىن اشقان جوق.
— قيمىلداما، بالام، — دەدى.
بالا انە-مىنە عاجايىپ كەزەڭ كەلەتىندەي، سونى ۇركىتىپ المايىن دەگەندەي، سىرەستى دە قالدى.
اكەسى بالانىڭ ۇلبىرەگەن يەگىن كوتەرىپ، كەزدىكتى القىمىنا تاقاي بەرگەندە اسپان قارش ەتىپ قاق ايىرىلىپ، قۇداي تاعالا ءۇن قاتتى:
— توقتات، ىبىرايىم! — دەدى. — بالانى بوسات. ورنىنا ءبىر قوشاقان شال!
رىسقۇلوۆ ناتاشا مەن اركاشانىڭ اراسىندا تۇرىپ، وسى ءبىر قاديم زامان وقيعاسىن ەسكە الدى.
اركاشانى بوساتىپ جىبەرۋ قولىنان كەلەر. سوندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ زاھار جاۋىن جاقتاعان بولىپ شىعاسىڭ. كۇنى كەشە تاشكەنتتە وراسان ويران شىعارىپ، حالىققا قارسى وق اتقان، نەبىر بوزىم كوميسسارلاردى قىرشىنىنان قيعان زالىم پريحودكومەن ەرىكسىز سىبايلاس بولىپ شىعا كەلەسىڭ. اركاشانى بوساتساڭ، مەركەنىڭ توپىراعىندا سۇيەگى ءالى ءشىرىپ ۇلگىرمەگەن جۇزدەگەن بوزداق كورلەرىنەن قاڭقا قولدارىمەن القىمىنان الار. نەتكەن سۇمدىق! سونداي سۇمدىققا بارسا، رىسقۇلوۆ كىم بولماق؟! سەنىڭ كۇنى كەشە مەركە كوتەرىلىسىن باستاعانىڭ، سەنىڭ كۇنى كەشە پاتشا تۇرمەسىندە پەندە بولىپ وتىرعانىڭ، سەنىڭ كۇنى كەشە قولىڭا قىزىل تۋ الىپ، اۋليەاتادا كەڭەس وكىمەتىن ورناتقانىڭ، سەنىڭ بۇگىن بۇكىل تۇركىستاننىڭ كەمباعالىن اجالدان قۇتقارماق بولىپ، كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى كورمەي ءوز اتا-اناڭ، ءوز تۋعان بالاڭ اشتان ءولىپ بارا جاتقانداي، جانتالاسىپ باققانىڭ، سەنىڭ كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن ءبىر شىبىنداي جانىڭدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ جۇرگەنىڭ — ءبارى-بارى ءبىر تيىن.
سەن ەگەر اركاديي پريحودكونى تۇتقىننان بوساتساڭ، و دۇنيەدەن رىسقۇل قىزىل جەبەگە ءمىنىپ كەلىپ، ءوز قولىمەن بۋىندىرىپ، شىبىن جانىڭدى شىرقىراتار. ول ءبىر-اق كىسىلىك كۇشى بار سەن تۇرماق، ايۋدى دا قىلقىندىرىپ ولتىرگەن.
سولاي، رىسقۇلوۆ!
ال اركاشانى بوساتپاسا...
اركاشانى بوساتپاسا، ناتاشا جوق.
نە اركاشانى بوسات تا، ناتاشامەن بول.
نە اركاشانى قورعاما دا، ناتاشادان ايىرىل.
جاۋدى تاعدىر رىسقۇلوۆقا ءدال بۇيىردەن بۇيىرتقان. سول باياعى مەركەنىڭ بازارىندا يليا «پايعامباردىڭ» ايتقانى — ايتقان. بۇكىل ءومىرى ءار ادىم اتتاعان سايىن ايقاس. تۇلەن ءتۇرتىپ، سول بازاردا يليا «پايعامبارعا» بال اشتىرا قويار ما؟ ارينە، بالالىق قوي. ءارى دەسە، يليانىڭ جازۋى دا ساندىراق. ءبىراق ومىردە كەيدە جاماننىڭ ايتقانى كەلمەيدى، ساندىراعى كەلەدى.
* * *
تۇرار رىسقۇلوۆ تاشكەنتتەگى قىزمەتىنە 1918 جىلى تامىز ايىنىڭ ورتا شەنىندە كەلدى. اۋليەاتا ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعالىعىن قابىلبەك سارمولدايەۆقا وتكىزدى. ۋەزدىك وكىمەت باسىندا بولعان سەگىز-توعىز ايدىڭ ىشىندە قىرۋار جۇمىس اتقارىلدى. ءالى اتقارىلماعان قىرۋار جۇمىس قالدى. بۇيرىق سولاي ەكەن، اۋليەاتانىڭ تالانتتى باسشىسىن تۇركىستان وكىمەتى وزىنە شاقىردى. رىسقۇلوۆ بۇل كەزدە نەبارى جيىرما ۇشتەگى جاپ-جاس جىگىت ەدى، ءالى بويداق، ءۇي-جاي، وتباسى دەگەن جوق. بۇكىل اۋليەاتانى ۇستاعان رىسقۇلوۆ تاشكەنتكە جالعىز شابادانىن كوتەرىپ، جولعا شىقتى. بۇل ۆوتينسيەۆتىڭ ءتىرى كەزى ەدى. رىسقۇلوۆتىڭ ۋەزدىك ەمەس، رەسپۋبليكالىق ماسشتابتاعى ادام ەكەنىن تانىعان پرەزيدەنت، ونى اۋەلى دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارى ەتىپ تاعايىندادى.
ۆوتينسيەۆ رىسقۇلوۆتى ءوز كابينەتىندە قابىلداپ، رەسپۋبليكانىڭ سان الۋان قيىن-قىستاۋ جاعدايلارى تۋرالى اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا، ىشكە حاتشى كىرىپ:
— اعىلشىن اسكەري-ديپلوماتيالىق ەلشىسى ءسىزدىڭ قابىلداۋىڭىزدى وتىنەدى، — دەپ حابارلادى.
رىسقۇلوۆ كەتپەك بولىپ ەدى، ۆوتينسيەۆ:
— وتىر، — دەدى. — ءتىرى كاپيتاليستى كورگىڭ كەلمەي مە؟ اسىرەسە ونىڭ ءوزى اعىلشىن بولسا... قىزىق قوي. وتىر، تىڭدا.
كابينەتكە ەكەۋ كىردى. ءبىرى سارعىش مۋندير كيگەن پولكوۆنيك، ءبىرى باسىنا سالدە وراعان قارا مۇرت، قارا ساقال مۇسىلمان.
— پولكوۆنيك فرەنسيس بەيلي، — دەدى پولكوۆنيك ءوزىن تانىستىرىپ. — ۇلىبريتانيانىڭ قاشقاردان كەلگەن اسكەري-ديپلوماتيالىق ەلشىسىمىن.
— حان ساحيب يفتەكار احمەد، — دەدى سالدەلى. — مەن ءتىلماشپىن.
پولكوۆنيك — تۇماندى البيوننان شىققان اق ءناسىلدى اعىلشىننان گورى، نە تۇرىككە، نە يرلاندىققا، ياكي اۋعاندىققا كوبىرەك ۇقسايدى.
ءبىراق ءسال كەسىرلى كەسكىنى مەن شولجاڭداۋ ءسوز سويلەۋ مانەرى عانا ونىڭ وتارشىل ءناسىلدىڭ تۇقىمى ەكەنىن تانىتىپ تۇرعانداي.
— ميستەر ۆوي-تەن-سوۆ، — دەدى پولكوۆنيك اۋەلى ەركەتوتاي بالا قۇساپ ەرنىن تۇرىكتەندىرە سوزىپ، «ۆوتينسيەۆ» دەگەن فاميلياعا ءتىلى كەلمەي بۇلدىرە سويلەپ. — ۇلىبريتانيا ۇكىمەتىنىڭ اتىنان جاڭا تۇركىستان ۇكىمەتىن قۇتتىقتاۋعا رۇحسات ەتىڭىز.
حان ساحيب اۋدارىپ شىقتى.
— راقمەت، بەيلي مىرزا، — دەدى ۇرتىنا كەكەسىن كۇلكى ۇيالاعان يوتينسيەۆ.
بەيلي كۇيسەگەنىن قويا قويىپ، بىرەۋگە بۇرىلىپ قاراعان تۇيەدەي ۆوتينسيەۆتىڭ الدىندا وتىرعان رىسقۇلوۆقا كەكىرەيە قادالىپ قالدى.
بەيليدىڭ كوكەيىندە تۇرعان سۇراقتى ايتپاي ۇققان ۆوتينسيەۆ:
— تانىس بولىڭىز، بەيلي مىرزا، — دەدى رىسقۇلوۆ جاققا ىقىلاس قويىپ. — كوميسسار رىسقۇلوۆ. تۇركىستان كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان ودان جاسىرىن بىزدە سىر دا، ءسوز دە جوق. ايتا بەرىڭىز، قۇلاعىمىز سىزدە.
كومەكشى جىگىت مەيمانداردىڭ الدىنا پودنوسقا سالىپ اق شاينەك، كىشكەنە قىزىل-جاسىل شىنىاياقتار اكەلىپ قويدى، شايدى قۇيىپ بولىپ، ءوزى شىعىپ كەتتى.
— و-و! — دەپ بەيلي قولدارىن جايا، قاسىن كەرە تاڭ قالىپ: ولل رايت! كاا-رو-شو! — دەدى. — كوممۋنيستىك تۇركىستاندا شىعىستىڭ ەجەلگى قوناقجايلىعى ساقتالعانى تاماشا... ىقىلاسپەن قابىلداعانىڭىزعا راقمەت، ميستەر ۆوي-تەن-سوۆ، كوممۋنيستەر تۇركىستانىن تاعى دا قۇتتىقتايمىز.
— ال اعىلشىن گەنەرالى ماللەسون ءسىز ايتقانداي، «كوممۋنيستەر تۇركىستانىن» باسقاشا قۇتتىقتاپ جاتىر، — دەپ قالدى وقىستان رىسقۇلوۆ. ادەپ بويىنشا ۆوتينسيەۆتىڭ الدىن وراماۋ كەرەك ەدى. ءبىراق مىنا كەسىرلى پولكوۆنيكتىڭ كولگىرلىگىنە شىداي الماي كەتتى.
پولكوۆنيك تۇك تۇسىنبەگەن بولىپ ەجىرەيە قالدى.
— ءسىز، ارينە، بىلەسىز، بەيلي مىرزا، اعىلشىن گەنەرالى ماللەسون قارۋلى كۇشپەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كاسپيي ايماعىنا باسىپ كىردى. رىسقۇلوۆ جولداس سونى ايتىپ وتىر، — دەدى نوتينسيەۆ.
— ا-ا، — دەپ اڭعالدانا قالدى بەيلي. — ماللەسون با؟ ول اۆانتيۋريست. ۇلىبريتانيا ۇكىمەتىنە ونىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق. ونىڭ ارمياسىندا بىردە-بىر اعىلشىن سولداتى جوق. بولسا ۇندىلەر، اۋعاندىقتار بولار. ماللەسون... ونىڭ ارانداتۋ ارەكەتى ۇلىبريتانيا ۇكىمەتىنىڭ پارمەنىنەن تۋىنداپ جاتقان جوق.
وسىنى ايتىپ بولىپ بەيلي رىسقۇلوۆ جاققا قاۋىپتەنە بۇرىلىپ قويدى. «وسى ءبىر قارا بۇلدىرگى بولماسىن» دەگەندەي كوزقاراسى.
ونىڭ بۇل قاراسى رىسقۇلوۆتىڭ نازارىنان تىس قالمادى. تاعى ءبىر سۇراق كومەيىنە تىعىلىپ تۇردى، ءبىراق ۆوتينسيەۆتىڭ الدىن وراي بەرمەيىن دەپ ادەپ ساقتادى، ءارى دەسە ول سۇراقپەن بەيليدى مۇلدە ۇركىتىپ المايىن دەدى. ايتپەسە، ايتپاقشى ەدى: «ميستەر بەيلي، زاكاسپييدە — ماللەسون، ءسىز — تاشكەنتتە. ءسىز ماللەسوندى تاشكەنتتەن كۇتىپ الماقشىسىز عوي؟» — دەپ.
ال ۆوتينسيەۆكە كەلىپ سالەمدەسۋدەن بۇرىن بەيلي تاشكەنتتەگى اقش كونسۋلى ترەدۋەلل مىرزاعا جولىعىپ شىققان. ترەدۋەلل تۇركىستانتا كونسۋل بولىپ ماسكەۋ ارقىلى كەلگەن. ال بەيلي مۇلدە باسقا تاراپتان، جۇڭگو تاراپىنان، قاشقار ارقىلى كەلىپ وتىر. سوندىقتان بەيليگە قاراعاندا تەردۋەللدىڭ وكىلەتتىگى مىعىمىراق. بەيلي سەزىكتى. اقش كونسۋلى بەيليگە ءبىراز سىر ايتتى. تۇركىستاندا ءقازىر بولشيەۆيكتەرگە قارسى استىرتىن جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقان ەلەۋلى كۇشتىڭ ءبىرى — تۆو. ونىڭ باسىندا بۇرىنعى پاتشا گەنەرالى كوندراتوۆيچ تۇر. ونىڭ ءقازىر قاشقان اقتاردان قۇرالعان ءۇش مىڭ اسكەرى بار. ءارى دەسە ون بەس مىڭ اسكەرى بار ەرگەشپەن بايلانىستى. ەرگەش بولاتىن بولسا، فەرعاناداعى ۇلكەن كۇش. كۇنى كەشە «قوقان اۆتونومياسى» دەگەن ۇكىمەتتى باسقارعان. «قوقان اۆتونومياسى» تۇركىستاندا بولشيەۆيكتەرگە قارسى قۇرىلعان ءىلداباي ۇكىمەت ەدى. ءبىرىنشى پرەمەر-مينيستر قازاق مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ بولدى. كوپ ۇزاماي ول ورنىنان ءتۇستى دە پرەمەر-مينيستر مۇستافا شوقايەۆ بولدى. مۇستافا شوقايەۆتى يتەرىپ تاستاپ، ورنىنا وسى ەرگەش وتىردى. ءوزى ءومىر سۇرگەن تورت-بەس ايدىڭ ىشىندە ۇكىمەت باسىنا ءۇش پرەمەر-مينيستر كەلىپ، اقىرىندا قىزىل ارميانىڭ تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرە الماي «قوقان اۆتونومياسى» قۇلادى. ءبىراق ەرگەش باسماشىلىق جولعا ءتۇستى دە، قول جيناي باستادى.
ترەدۋەللدىڭ بەيليگە ايتقان ەرگەشى سول.
— ءسىزدىڭ ەڭ العى مىندەتىڭىز — تۆو مەن ەرگەشتى قولداۋ. سولارعا كومەك كورسەتۋ. تۆو مەن ەرگەش كوتەرىلسە، ماللەسونگا تاشكەنتكە قاراي جول اشىلادى، — دەدى ترەدۋەلل بەيليگە. — انە سوندا تۇركىستان اقىرىندا ۇلىبريتانيانىڭ ءۇندىستان، اۋعانىستان سياقتى كولونياسى بولىپ شىعا كەلەدى، — دەپ ترەدۋەلل كەرەمەت كەڭپەيىلدىلىك تانىتتى. اقش-قا كولونيا كەرەگى جوقتاي، تۇتاس تۇركىستاندى انگلياعا وپ-وڭاي تارتىپ وتىرعان سياقتى.
— بولشيەۆيك باسشىلارعا بارىپ سالەمدەسىپ شىعىڭىز، — دەدى ترەدۋەلل بەيليگە قامقورلىق ايتىپ. — كىم بىلگەن، ءبىر كەزدە ولار وتىرعان كابينەتتە ەڭ كەمى مينيستر بولىپ ءسىز وتىرارسىز. بولاشاق كابينەتىڭىزبەن وسى باستان تانىسىپ قويعانىڭىز نىشانعا جاقسى، — دەپ، ترەدۋەلل جۇپ-جۋان قارا سيگاردى بۇرق-بۇرق تارتىپ قويىپ، قارق-قارق كۇلدى.
مىنە، ەندى بەيلي قىزىل تۇركىستان پرەزيدەنتىنىڭ كابينەتىندە وتىر. قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان كارل ماركس پەن لەنيننىڭ پورترەتتەرى بەيليدىڭ نە ويلاپ وتىرعانىن ءبىلىپ قويعانداي بۇعان ءمىز باقپاي قارايدى. بەيلي ول پورترەتتەردەن كوزىن تەز تايدىرىپ اكەتتى.
ونىڭ ەسەسىنە ءتىرى كوزدەرگە ۇشىراستى. اسىرەسە قاراتورى كوميسساردىڭ التىن جيەك كوزىلدىرىگىنىڭ ار جاعىنان وڭمەنىنەن وتەر، قانجارداي وتكىر، قارا كوزدەر قارايدى. وتە جايسىز كوزقاراس. بەيلي نەعۇرلىم پاڭسىز، شولجاڭ سويلەۋگە تىرىسىپ:
— كەشىرىڭىز، ميستەر كوميسسار، — دەپ رىسقۇلوۆقا ءتىل قاتتى. — ءسىز ورىسشا تازا سويلەگەنىڭىزگە قاراعاندا، ءسىرا، ورىسشا وقىعان بولارسىز.
— ءيا، دۇرىس ايتاسىز، — دەدى رىسقۇلوۆ.
— بالالارىن ورىسشا وقىتۋ، تەك بايلاردىڭ عانا قولىنان كەلگەن عوي. ءسىز، ءسىرا، ۇستەم تاپ وتباسىنان بولارسىز. وقۋدى پەتەربۋرگتە ءتامامدادىڭىز با؟
ۆوتينسيەۆ مىرس-مىرس كۇلدى. بەيلي شامدانىپ قالعانداي بولدى.
— كوڭىلىڭىزگە الماڭىز، بەيلي مىرزا، — دەدى ۆوتينسيەۆ، — اشەيىن، سۇراعىڭىز قىزىقتاۋ. رىسقۇلوۆ جولداس ءسىڭىرى شىققان كەدەيدىڭ بالاسى. پاتشاعا قارسى شىققانى ءۇشىن اكەسى سىبىرگە كاتورگاعا ايدالعان. ال رىسقۇلوۆ جولداس بولسا...
— تۇرمەدە وقىپ ساۋاتىن اشقان، — دەپ ۆوتينسيەۆ ءۇشىن رىسقۇلوۆ جاۋاپ بەردى.
— و-و! — دەپ بەيلي قاسىن كەرىپ، باسىن جاي عانا سالماقپەن يزەدى. — پروفەسسيونال ريەۆوليۋسيونەر. ولل رايت! مەن جازۋشى بولسام، ءسىزدىڭ ومىرىڭىزدەن رومان جازار ەدىم.
— ونداي ىقىلاسىڭىزعا راقمەت، ميستەر بەيلي، — دەدى رىسقۇلوۆ رەتى كەلگەن ءسوزدى ءولتىرىپ المايىن دەپ. — جازۋشىسى تابىلسا، ءسىزدىڭ وسى ساپارىڭىز دا رومانعا بەرگىسىز بولار: ءۇندىستان — يران — اۋعان — سينسزيان — تۇركىستان.
بەيلي بورداي اپپاق بولىپ، ءبىر تامشى قانى قالماي، قۋارىپ بارا جاتتى.
— مەنىڭ مۇنداي مارشرۋتپەن جۇرگەنىم سىزگە قايدان بەلگىلى؟ — دەدى ول ەسىن جيىپ الىپ.
— لوگيكا ايتادى. ءسىز قاشقارعا، ارينە، اۋعان ارقىلى، اۋعانعا — يران ارقىلى، ال يرانعا ءۇندىستاننان كەلە الاسىز. گەنەرال ماللەسون دا ءۇندىستاننان شىققان جوق پا؟
— جوق، مەن ەشقانداي ماللەسوندى بىلمەيمىن. مەنىڭ ماقساتىم — بەيبىتشىلىك ماقسات. جاڭا تۇركىستان مەن انگليا اراسىندا مەيلىنشە دوستىق قاتىناس ورناتۋ. تۇركىستان بۇعان ماسكەۋ رۇقساتىنسىز دا ىقتيارلى دەپ ويلايمىن. — بەيلي اراشا تىلەگەندەي ۆوتينسيەۆكە موليە قارادى. ءاۋ باستاعى شولجاڭدىعى لەزدە تىيىلعان.
— ءجا، كەلگەن شارۋاڭىزدى ايتا وتىرىڭىز، — دەدى ۆوتينسيەۆ اڭگىمە باعىتىن وزگەرتىپ.
— العاشقى تىلەك. ۇلىبريتانيا جاس تۇركىستاننان مىنانى قالايدى: تۇركىستان گەرمانياعا ماقتا ساتپاسا ەكەن. ماقتا دەگەن ستراتەگيالىق ۇلكەن كۇش قوي. ماقتا بەرىپ گەرمانيانى كۇشەيتىپ الساڭىزدار، ەرتەڭ رەسەيگە قايتا شابۋىلداماسىن قايدان بىلەسىزدەر؟ ال ازىرگە تۇركىستان رەسەيدەن مۇلدە بولەكتەنە قويعان جوق قوي. ءارى دەسە تۇركىستان وكىمەتى ميستەر ۆوتينسيەۆ قولىندا.
— وكىمەت باسىندا ۆوتينسيەۆ وتىرعانىنا مەڭزەۋىڭىز بەكەر، — دەدى ءسوز كەزەگىن ۆوتينسيەۆ ءىلىپ اكەتىپ. — ۆوتينسيەۆ بۇگىن عانا پرەزيدەنت. ەرتەڭ بۇل ورىنعا تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ەڭ تالانتتى وكىلى وتىرادى. ءارى دەسە ۆوتينسيەۆ — بۇكىل تۇركىستاننىڭ جەكە-دارا قوجاسى ەمەس، مۇندا تۇركسيك بار. سونىڭ ءبىر مۇشەسى مىنا الدىڭىزدا وتىرعان رىسقۇلوۆ. ال گەرمانياعا ماقتا ساتۋ-ساتپاۋدى دا ۆوتينسيەۆ ەمەس، تۇركسيك شەشەدى. تاعى نە تىلەگىڭىز بار؟
— ەندىگى تىلەك: مەنىڭ مۇنداعى ديپلوماتتىق جۇمىسىما ءتيىستى جاعداي جاسالسا بولعانى، — دەپ جۋاسىدى بەيلي.
— بىزگە كەلگەن ادال نيەتتى ديپلوماتتىڭ قاي-قايسىسىنا دا جاعداي جاسالادى، — دەدى ۆوتينسيەۆ وسىمەن اڭگىمە ءتامام دەگەندەي نىعارلاي سويلەپ.
پوجوۆنيك بەيلي ۇمىتىپ قالمايىن دەگەندەي ۆوتينسيەۆكە، ونان سوڭ رىسقۇلوۆقا تاعى ءبىر نازار تاستادى. «ەكەۋىڭنىڭ دە باسىڭدى كەسىپ الار ما ەدى» دەگەن ويدىڭ جازۋى كوزدەرىنەن جارق-جۇرق ەتە قالدى. كەشىكپەي ول بۇل ويىنا جارىم-جارتىلاي جەتتى دە.
* * *
قاننىڭ ءيىسى شىققان جەرگە جەر تۇبىنەن الدىمەن قۇزعىن قارعا جەتەدى. تۇركىستاندا قان از توگىلگەن جوق، ءالى دە توگىلىپ جاتىر. ونىڭ كوبىرەك توگىلۋىنە پولكوۆنيك بەيلي دە سەبەپكەر بولدى. ءا دەگەننەن-اق چك-نىڭ ىزىنە تۇسكەن. بەيليدىڭ ادىمى قىسقاردى. ءبىراق جىرىندى جانسىز كەڭەستىك تۇركىستاننىڭ جاۋلارىمەن اۋىز جالاسىپ تا ۇلگىردى. تۆو-نىڭ كوسەمى گەنەرال كوندراتوۆيچتى تاۋىپ الىپ، جاسىرىن جالعاسقان. كارى گەنەرال ارقىلى بولشيەۆيكتەردىڭ سوعىس كوميسسارى وسيپوۆپەن سىبىرلاسىپ ۇلگىرگەن.
وسيپوۆكە قاتتى تاپسىرعان: ەڭ الدىمەن كوميسسارلاردىڭ كوزىن قۇرت. اسىرەسە ۆوتينسيەۆ پەن رىسقۇلوۆتىڭ باسىن ال دەپ.
وسيپوۆ ىسىلداعان: ماعان كومەك كەرەك. قارۋ كەرەك، اقشا كەرەك، اسكەر وزىمىزدە بار دەگەن.
بەيلي ونىڭ ايتقانىن ورىنداپ، گەنەرال كوندراتوۆيچكە كوپ اقشا بەردى. ءبىراق بالەنىڭ ءبارى سول اقشادان شىقتى. كوندراتوۆيچ الگى مول قارجىعا جەرگىلىكتى حالىقتان اتتار ساتىپ الا باستاعان. ون ەمەس، ءجۇز ەمەس، جۇزدەپ، ۇيىر-ۇيىرىمەن ايداعان. چك-نىڭ دا كوزى بار. «بۇل كارى گەنەرال مۇنشاما جىلقىنى قايتەدى دەمەي مە؟ الدە، كەڭەستىك تۇركىستاندا مىڭ جىلقى ايداعان باي بولعىسى كەلدى مە ەكەن؟ ارينە، كونترريەۆوليۋسيا اسكەرى ءۇشىن جينالعان جىلقى.
تۆو-نىڭ ءسويتىپ تالقانى شىعىپ، ءتامام بولعان. بەيلي بەت پەردەسى اشىلىپ قالار بولعان سوڭ، قاشىپ-پىسىپ، جاسىرىن جايعا كوشكەن.
تۆو قيراعانمەن، اۋپىرىممەن وسيپوۆ امان قالدى. تۆو-نىڭ كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى بولا تۇرا، ول كوممۋنيستىك بيلەتىن ءتوس قالتاسىندا ساقتاپ، تۇركىستان كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ سوعىس ءمينيسترى قىزمەتىندە قىلشىلداپ تۇرعان داۋرەن ەدى.
* * *
ويران سالاردىڭ الدىندا كوميسسار وسيپوۆ ەرەكشە ءبىر حالگە ءتۇسىپ، ەسكى ارۋاقتارعا سىيىنارداي بولىپ، ءدىندارلىق ادەتتەن ادا جۇرسە دە، وزىنەن-وزى تەڭسەلىپ، گۋبەرناتور باعىنا كەلدى. قاڭتاردىڭ ايازى شىم-شىم تىستەلەگەن قىزعىلت ساۋلەلى كەش ەدى.
1881 جىلدىڭ 1-ناۋرىزىندا الىستاعى پەتەربۋرگتە پاتشانى اتىپ ءولتىردى. سول-سول ەكەن گەنەرال-گۋبەرناتور فون كاۋفمان توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. 1867 جىلدان بەرى تۇركىستان تاعىنان تۇسپەي كەلە جاتقان، تۇركىستاننىڭ پاتشاسى اتانعان گۋبەرناتور سول جاتقاننان تۇرا المادى. پاتشا ولىمىنەن كەيىن، ءسىرا، بۇل دۇنيەدە باياندىق جوق، ەندى ءومىر سۇرۋدە نە ماعىنا بار دەپ ءبىرجولاتا تۇڭىلگەن بولۋ كەرەك. ولەرىنىڭ الدىندا وسيەت قالدىرادى: «مەنى وسىندا، ياعني تاشكەنتتە جەرلەڭدەر. بۇل جەر — ناعىز ورىستىڭ جەرى ەكەنىن، ءاربىر ورىس بۇل جەردى جاستانۋعا ارلانبايتىنىن ءبىلسىن جۇرتتىڭ ءبارى...» — دەپ كەتتى. ولە جاتسا دا وتارشىلدىق مىنەزدەن ارىلا الماي، تۇركىستان جەرىن شەڭگەلدەي قۇلادى.
فون كاۋفماندى سوندا وسى باقتىڭ ىشىنە اكەلىپ جەرلەدى. كورگە تۇسىرەردىڭ الدىندا ەپيسكوپ پسالتىر وقىدى. ءتىپتى ءبىر يمام مۇسىلمانشا قۇران وقىپ زارلادى. قۇراندى ورىستىڭ قۇدايى قابىل الا ما، جوق پا، كىم ءبىلسىن، ءبىراق مۇسىلمان ءدىنىنىڭ قوشقارلارى مۇيىزدەرى سىرقىراعانداي، سالدەلەرىن ۇستاپ، كوزدەرىن جۇمىپ، قاتتى تەڭسەلدى.
كەيىننەن تاشكەنتتە سپاسسكو-پرەوبراجەنسكيي سوبورى سالىنىپ بىتكەن سوڭ، فون كاۋفماننىڭ دەنەسىن قازىپ الىپ، سوبوردىڭ ىرگەسىنە قويدى. ال بۇرىنعى مولانىڭ ورنىنا ەسكەرتكىش تۇرعىزىلعان.
كوميسسار وسيپوۆ تاشكەنتكە سيرەك كەلەتىن شىرت-شىرت ايازعا قاراماستان، سول ەسكەرتكىشتىڭ جانىنداعى ورىندىققا شالقالاي ءتۇسىپ، كوپ وتىردى.
نە بولدى؟ الدە ەكى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ارۋاعىنا سيىندى ما؟ الدە ءوزىن بولاشاق گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ رولىندە كورىپ، كوز الدىنا نەلەر ءبىر عاجايىپ ەلەستەر كەلدى مە؟
وسيپوۆ تۇركىستاندى بيلەگەن گەنەرال-گۋبەرناتورلاردى تىزبەكتەپ كوز الدىنان وتكىزەدى، فون كاۋفماننان كەيىن ايگىلى ميحايل گريگوريەۆيچ چەرنيايەۆ بولدى. بۇل تۇركىستاندى جاۋلاپ الۋشى اتاقتى گەنەرال بولاتىن. ءبىراق چەرنيايەۆ — بۇرىنعى چەرنيايەۆ ەمەس ەدى، بىر-ەكى جىل تۇردى دا سىرقاتتانىپ، گەنەرال-گۋبەرناتورلىقتى فون روزەنباح دەگەنگە قولدان بەردى. اسىلى چەرنيايەۆ ءمارت جىگىت بولعان. جارتى پاتشالىقتىڭ تاعىن قولدان بەرۋ ءۇشىن دە ءدات كەرەك.
فون روزەنباحتان كەيىن بارون ۆتەبسكيي، گەنەرال دۋحوۆسكيي، گەنەرال يۆانوۆ، گەنەرال تيەۆياشيەۆ، گەنەرال سۋبوتين، گەنەرال گرودەكوۆ، گەنەرال ميششەنكو، گەنەرال سامسونوۆ، ەڭ سوڭعى گەنەرال كۋروپاتكين كەلدى. گەنەرال كوروۆيچەنكو بولايىن دەپ بولا الماي قالدى. بولشيەۆيكتەر كەسىر جاسادى.
وسيپوۆ تۇركىستان تاريحىندا ون ءۇشىنشى گەنەرال-گۋبەرناتور بولا الا ما، بولا الماي ما، ونى بۇگىنگى ءتۇن شەشەدى. قاڭتاردىڭ ون توعىزىنان جيىرماسىنا اۋىسىپ بارا جاتقان ءتۇن.
بۇلتسىز بوزعىلت اسپاننىڭ جامباسىنان شاقشيا شانشىلىپ ءبىر جۇلدىز كوتەرىلدى.
كوميسسار وسيپوۆ ءدۇر سىلكىنىپ ورنىنان تۇردى.
ودان ارعى قايعىلى جاعداي بەلگىلى. وسيپوۆ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ون ءتورت باسشىسىن اتىپ تاستادى دا، تاشكەنتتە سويقان باستادى. وسيپوۆقا دەم بەرۋشىلەردىڭ ايتۋى بويىنشا، تاشكەنتتى اياز قىسقان سول ءبىر قاڭتار تۇنىنە قاراي ورىنبوردان دۋتوۆ، جەتىسۋدان اننەنكوۆ، فەرعانادان ەرگەش، اشعابادتان اعىلشىندار جاپپاي شابۋىلعا شىعىپ، پارمەندى ءبىرتۇتاس قيمىلمەن تۇركىستانداعى كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاۋى كەرەك ەدى. بۇل قيمىلدىڭ شەشۋشى كىندىك تۇسى وسى وسيپوۆ بولاتىن. وسيپوۆ بۇلىكتى باستاۋىن باستاعانمەن، ۋادەلى كومەك ورىنبوردان دا، جەتىسۋدان دا، فەرعانادان دا، اشعابادتان دا جەدەل كەلە قويمادى. بارلىق مايداندا دا ريەۆوليۋسيا جاۋلارى قان قۇسىپ، قىزىل ارميا تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرە الماي، توز-توز بولىپ جاتتى. ال وسيپوۆ ماس-قاراپاز قاشقىن بولدى دا، ونىڭ تىرەكتەرىنىڭ ءبىرى اركاديي پريحودكو قولعا ءتۇستى.
* * *
— سوڭعى كەزدە قاباعىڭ كىربىڭ، — دەدى ناتاشا جۇمىستان كەش كايتقان كۇيەۋىن كۇتىپ الىپ، ەسىك اشىپ تۇرىپ. — الدە قىزمەتتە جاعدايسىز نارسەلەر بولىپ ءجۇر مە؟
— جوق، — دەدى رىسقۇلوۆ ناتاشانى بەتىنەن ءسۇيىپ. ناتاشا دا وسى ىقىلاسقا وراي كۇيەۋىمەن جۇمىستان سوڭ كەزدەسىپ، ەسىك اشقان سايىن، جارىنىڭ ەرنىنە اپپاق بەتىن توساتىن. رىسقۇلوۆ وسى ۇلبىرەگەن، نۇرلانىپ تۇراتىن بەتتى تۇڭعىش رەت سۇيەردەي ىنتىعا، قۇشىرلانا وبەتىن.
— جوق، ناتاشا، قىزمەتتە ءبارى جاقسى. تەك ويىمنان ارتۋر شىقپاي قويدى. بەيشارا بالا شىننان ءولىپ قالدى ما؟ ايتپەسە ءبىر حابارى شىعاتىن ۋاقىت بولدى عوي.
ناتاشا كوزىن مۇڭ شالىپ بارىپ، كۇرسىنىپ سالدى.
— باۋىر دەگەن سول، تۇرار. ال مەنىڭ ءحالىمدى تۇسىنبەيسىڭ، تۇسىنگىڭ كەلمەيدى. كىشكەنتاي ارتۋر ساعان قانداي قىمبات بولسا، اركاشا دا ماعان سونداي عوي. جانىڭ اشىپ قولىڭنىڭ ۇشىن بەرمەدىڭ عوي.
— ارتۋر مەن اركاشانى سالىستىرعانىڭ بەكەر-اق. ەگەر اركاشانىڭ ورنىندا ارتۋر بولسا، ونى تريبۋنال سوتتاۋىن مەن ءوزىم تالاپ ەتەر ەدىم، — دەپ رىسقۇلوۆ ناتاشانى شاشىنان سيپاماقشى ەدى، ناتاشا باسىن جاي عانا بۇرىپ اكەتتى.
ايەلدىڭ كەۋدەسى ءۇنسىز شىرىلداعانداي بولدى. كەۋدەدەگى ءبىر قۇسا-نالانىڭ شاراسىز جاسى جاقۇتتاي جاسىل كوزدەن ءمولت-مولت تامىپ تا كەتتى. ناتاشا بەتىن ءسۇرتىپ، تەرەزەگە تايانىپ، دالاعا قارادى. كوكتەمنىڭ ءوزى شىلدەگە بەرگىسىز تاشكەنتتىڭ كۇنى قىزدىرعان تەرەزەنىڭ اينەگىنەن ءالى دە جىلىلىق تابى بىلىنەدى. وتكەن جىلداردىڭ قۇرعاقشىلىعىندا قۋراپ قالعان تال-داراق، ماۋە اعاشتار وتكەننىڭ ەسەسىن قايىرىپ العىسى كەلگەندەي، بيىل اسىرە جاپىراقتاپ، اسىرە شەشەك جارىپ، توقتىقتان سىڭسىپ تۇر.
جۇرەگى تۇسكىر شىم-شىم شانشيدى.
رىسقۇلوۆ كەلىنشەكتىڭ سۋسىلداپ تومەن توگىلىپ، اش بەلىنە ءتۇسىپ تۇرعان اقسارى شاشىنان الاقانى كۇيىپ قالاتىنداي اقىرىن ابايلاپ قانا سيپالادى، ناتاليا ءسۇپ-سۇيىر ساۋساعىمەن اينەكتىڭ بەتىن سىزعىلادى. ۇندەگەن جوق. جاقۇتتاي جاسىل كوزدەن جاس تامشىلاپ، اشاڭ قىزىل شيەدەي ويماق ەرىننىڭ يىرىمىنە بارىپ ايالدايدى. ناتاليا الگى جاستى كوزدەن سۇرتپەي، ەرنىنىڭ يىرىمىنەن ءىلىپ الىپ تاستاپ تۇر.
اتتەڭ دۇنيە، قاناتى قايىرىلعان قايران دۇنيە. ەركىن كوسىلىپ شارىقتاۋعا ءبىر قاناتىڭدى كوتەرە بەرسەڭ، ءبىر قاناتىڭ سالبىراپ قالادى. ءبىر ارمانعا قول جەتە بەرسە، ءبىر كەساپات كولدەنەڭ تۇرادى. كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلىپ، كوپ جىل بويى كوكەيىنەن كەتپەي قويعان سۇيگەنى ءوزى ىزدەپ كەلگەندە، ارادا ايلار وتپەي جاتىپ، كوڭىلگە قاياۋ، كوكىرەككە سىزات تۇسكەنى قالاي؟ جۇرەكتىڭ قايتا سىزداعانى نەسى؟ شىننان اركاشا كەسىرى كەردەڭدەپ كەتپەك پە؟ سوندا ناتاشا مۇنى شىن سۇيمەگەنى مە؟ شىن سۇيمەسە، ونى كىم قىستايدى؟ ءوز ەركىمەن، ءوز اياعىمەن كەلدى عوي. الدە رىسقۇلوۆتىڭ ءوزىن ەمەس، مانسابىن قالاپ كەلدى مە؟ ولاي دەيىن دەسە، رىسقۇلوۆتان باسقا دا لاۋازىمدار بار عوي. ناتاليا سىندى سۇلۋ كىمدى دە بولسا ىنتىقتىرار. كوكىرەگىندە جۇدىرىقتاي ەت جۇرەگى بار ەركەك وعان ءبىر بۇرىلىپ، سۇقتانباي قاراپ وتە الماس.
ساباۋداي قايقى كىرپىككە ىلىنگەن جاس ناۋرىز ايىنىڭ جاڭا تەبىندەگەن جاسىل كوگىنىڭ ۇشىنا ءىلىنىپ تۇرعان تاڭعى شىق سياقتى.
ناتاليانى دا تۇسىنۋگە بولادى. قانشا جاۋ بولسا دا، باۋىردىڭ اتى باۋىر عوي.
سونى بىلە تۇرا رىسقۇلوۆ ايتتى:
— مەن بۇل ىسكە ارالاسا المايمىن، — دەدى.
— بىلمەيمىن، — دەدى ناتاشا بۇرىلماستان الاگەۋىم دالاعا قاراپ تۇرىپ، — ارالاسقىڭ دا كەلمەيدى. مەيلى، سەن كىرىسپەي-اق قوي، تۇرار. ءبىراق مەن باسقا امالىن قاراستىرامىن.
— قانداي امال ول، ناتاشا؟
— ونى ەندى ءوزىم بىلەمىن، سۇيىكتىم. بولشيەۆيكتەردىڭ ءبارىنىڭ بىردەي جۇرەكتەرى قانسىپ قالماعان شىعار. مەنىڭ ءحالىمدى ءتۇسىنىپ، ارامىزدا قۇلاق اساتىن بىرەۋ تابىلاتىن شىعار، — دەدى ايەلى ەندى جاسىن تىيىپ، كوزىن ءسۇرتىپ، ەڭسەسىن جيىپ الىپ.
بۇل اۋىر ءسوز ەدى. رىسقۇلوۆتىڭ «قاڭسىعان» جۇرەگى شىم-شىم سىزداپ بارىپ باسىلدى. «قاتەلەسەسىڭ، مەنىڭ جۇرەگىم، سەن ويلاعانداي تاس ەمەس»، — دەپ ايتۋعا وقتالدى دا، ايتپادى. قارسى داۋ ۇدەپ كەتەتىنىن ءتۇسىندى. تەك:
— ريەۆوليۋسيانىڭ ەڭ قاتەرلى جاۋى اركاديي پريحودكونى ەشقانداي بولشيەۆيك بوساتا المايدى، — دەدى.
— كورەرمىز، — دەدى كەلىنشەگى.
وكىنىشتى-اق. قاپتاعان قالىڭ توپتى جالىندى سوزدەرىمەن تالاي رەت ۇيىتا، يلاندىرا بىلگەن رىسقۇلوۆ بۇل جولى سۇيگەن جارىن سەندىرە دە، كوندىرە دە المادى. ەكەۋى و باستا-اق، جازمىشتان بىر-بىرىنە ارناپ جاراتىلعانداي بولسا داعى، ەكەۋىنىڭ جۇرەگى دە بىر-بىرىنە ىنتىعا سوقسا داعى، ميلليون جىلدا ءبىر رەت بىرىنە-بىرى جاناي وتەتىن جۇلدىزدار سياقتى ەكەۋىنىڭ جولى ەكى جاققا قيىستاپ بارا جاتتى.
جۇلدىزدار بىر-بىرىمەن ميلليون جىلدا ءبىر رەت جاناسىپ وتكەندە ەكەۋى بىرىگۋگە زارىعا ۇمتىلىپ، تارتىلىس كۇشىنىڭ زاڭىنا جانۇشىرا قارسى شىعىپ، تاندەرىن جارالاۋعا دەيىن بارادى. ءبىراق ارقانسىز، بەلگىسىز ۇلى كۇش ەكى جۇلدىزدى ەكى جاققا سۇيرەپ الىپ كەتەدى. جۇلدىزدار جۇرەگىندە جارا قالادى. جارا اۋەلى وت بولىپ جانادى. بىرتە-بىرتە سۋىنىپ، قاتپار-قاتپار تاۋلار پايدا بولادى. ءبىزدىڭ جارىقتىق جەر-انامىز دا ميلليارد جىل كولەمىندە الدەنەشە رەت سونداي ىنتىزارلىق ازابىن باستان كەشكەن. الاتاۋلار، قاراتاۋلار ماحاببات قاسىرەتىنىڭ پەرزەنتتەرى.
رىسقۇلوۆ پەن كولوسوۆسكايا ەكەۋىن ەكى جاققا ءبىر دۇلەي كۇش اجىراتىپ اكەتىپ بارا جاتتى. اجىراماسقا رىسقۇلوۆتىڭ ءبىر عانا ءسوزى جەتىپ جاتىر ەدى، ول ونى ايتپادى. «پريحودكو دەگەندى بوساتىپ جىبەرىڭدەر!» — دەپ ايتۋعا قۇدىرەتى جەتىپ تۇرسا دا ايتپادى. ايتىلماعان ءبىر اۋىز ءسوز ونى، تەك ماحاببات سارساڭىنا عانا ەمەس، ماشاقات سارساڭىنا دا سالدى دا قويدى.
ادالدىعىنا قاراي ارامدىق الدىنان تاعى شىقتى.
تاعدىر وعان تاڭداۋ ۇسىندى.
قايسىسىن قالايسىڭ؟ — دەدى.
قايسىسىن قالاسا دا قۇرباندىققا ۇشىرايدى.
ريەۆوليۋسيا مۇددەسى قىمبات پا؟
سۇيگەن سۇلۋ جارىڭ قىمبات پا؟
باياعىدا رىسقۇل اكەسى ايتا بەرۋشى ەدى: «تاسپەن جاپالاقتى ۇرساڭ دا جاپالاق ولەدى، جاپالاقپەن تاستى ۇرساڭ دا جاپالاق ولەدى»، — دەپ.
رىسقۇلوۆ — جاپالاق ەمەس، ارينە.
ءبىراق ورنى تولماس ويسىراعان قۇرباندىقتىڭ بولاتىنى ايدان دا انىق ەدى.
VII
تاشكەنتكە جايماشۋاق كوكتەم كوپ قوناقتاماس. كوكتەمنىڭ ءوزى مامىرعا ىلىگە شىلدەگە بەرگىسىز اپتاپ باستالادى. ورىك پەن الما گۇلدەۋى بۇرق ەتىپ لەزدە قوزىپ، از كۇن قىزىقتى ارمانسىز شالقىپ وتكىزگىسى كەلگەندەي، سول گۇلدەر اقتارىلا اعىل-تەگىل داۋرەندەيدى دە تەز قۇرساق كوتەرىپ، انالىق جايعا اۋىسىپ، تۇگىن تاستايدى.
رىسقۇلوۆ پەن كوبوزيەۆ قۇمالاقتاي ءتۇيىن بايلاعان الما باۋدىڭ ءىشىن كوپ ارالادى.
— بۇل باۋدىڭ ءار الما اعاشى ماعان تانىس، پەتر الەكسەيەۆيچ، بۇعان ناناسىز با؟ — دەدى رىسقۇلوۆ.
كوبوزوۆ بۋرىل شالعان ساقالىن سيپالاپ، كوكشىل كوزدەرى كۇلىمدەپ تۇرىپ:
— رىسقۇلوۆ ايتسا سەنەمىز دە، — دەپ جىميدى. — وندا بۇل باققا ءجيى كەلەتىن بولعانىڭىز عوي.
— بۇل باۋدا سوڭعى رەت بولعانىمنان بەرى ءتورت جىل ءوتىپ كەتىپتى. ءتورت جىل. ءتورت عاسىرلىققا تاتىرلىقتاي.
رىسقۇلوۆتىڭ التىن جيەك دوڭگەلەك اينەكتىڭ ار جاعىنداعى كوزدەرى الدەقايدا الىسقا قادالىپ، اۋلاقتى شولىپ كەتتى.
— قىزىق ەكەن، — دەدى كوبوزيەۆ.
— ءيا، پەتر الەكسەيەۆيچ، وسىدان ءتورت جىل بۇرىن مەن وسى باۋدىڭ باعبانى ەدىم.
— Oho، ءسىز ەڭ بەيبىت جۇمىستىڭ مامانى بولدىڭىز عوي وندا!
— ونىڭىز راس، پەتر الەكسەيەۆيچ، مەنىڭ ماماندىعىم — وتە ءبىر يماندى ماماندىق ەدى. جەرگە ءبىر شىبىق شانشىپ، سونى ماپەلەپ ءوسىرىپ، ماۋەسىن العان ادامدى مەن ساۋلەتتى عيمارات تۇرعىزعان ارحيتەكتوردان، عۇمىرلى سيمفونيا جازعان كومپوزيتوردان كەم كورمەيمىن. باعبان ادام اقىنمەن اعايىنداس. امال نە، ارپالىس جولىنا ءتۇسىپ كەتتىم دە، باۋ-باقشا تىرشىلىگىنەن قول ءۇزىپ قالدىم.
— تۇرار رىسقۇلوۆيچ، وكىنىشىڭىز قاتتى. سوندا قالاي، ءوزىڭىز ايتقانداي، «ارپالىس جولىن» يمانسىز دەپ ويلايسىز با؟ — دەپ كۇلدى كوبوزيەۆ.
— جوق، ارينە، پەتر الەكسەيەۆيچ، 1915 جىلى مەن مىنا تاشكەنتتەگى پەداگوگيكا ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇستىم. ينستيتۋتتان گورى، ماركسيستىك ۇيىرمەدەگى وقۋىم كوبىرەك بولدى. اقشا تابۋ ءۇشىن ءوزىمنىڭ پىشپەكتە تەحنيكۋم ءبىتىرىپ العان ماماندىعىم بويىنشا وسى قىبىرايداعى اتاقتى باي تاشپۋلات دەگەن كىسىگە جالعا تۇرىپ، باعبان بولدىم. ال 1916 جىلى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى باستالىسىمەن مايدانعا ارالاستىم. ارپالىس جولىن قالاپ الدىم.
— ءسويتىپ... باعباندىقتى قويدىڭىز.
— كورىپ تۇرسىز، پەتر الەكسەيەۆيچ.
— ءسىز جيىرما بەس دەسياتينا جەردى عانا ەمەس، بۇكىل تۇركىستاندى باۋ-باقشاعا اينالدىرىپ جاتقانىڭىزدى سەزەسىز بە، تۇرار رىسقۇلوۆيچ؟ ءسىز ەندى باس باعبانسىز.
— راقمەت، پەتر الەكسەيەۆيچ، ءبىراق مەن ماراپات سۇيمەيتىن اداممىن.
— كەشىرىڭىز، تۇرار رىسقۇلوۆيچ. مەن سىزدەن جاس جاعىنان الدەقايدا ۇلكەن اداممىن. كولگىرسۋ مەنىڭ دە ادەتىمدە جوق. جانە سىزگە جاعىنايىن دەگەن دە نيەتىم ەمەس. نە ءۇشىن؟ ءيا، بۇل اڭگىمەنى قويايىق. ال سوندا مىنا باۋدىڭ يەسى، الگى ءسىز ايتقان...
— تاشپۋلات.
— ءيا، سول كىسى قايدا؟
— جەر مەملەكەت مەنشىگىنە وتكىزىلگەن، تاشپۋلات قاشقان. باسماشىلارعا قوسىلدى دەگەن ءسوز بار. ال مۇندا ءقازىر جەتىم بالالار پانسيوناتىن ۇيىمداستىرعانبىز.
— باسە، بالالاردىڭ شۋىلداعان داۋسى شىعادى. بۇلار كىم دەيمىن؟
— ازىرشە ءتورت جىلدىق مەكتەبى بار.
بۇل ەكەۋىنىڭ وڭاشا اڭگىمەسىنە ارالاسپاي، ادەپ ساقتاعان كومەكشى جىگىت اۋلاقتا، الما اعاشتىڭ بىرىنە سۇيەنىپ، جان-جاعىنا قاراپ قويىپ، ناگانىن تازالاپ وتىر. كومەكشى ءلازيز مىنا ەكى كوميسساردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپكەر.
قوس كوميسسار باۋدى ارالاپ ءجۇرىپ، ەندى جان-جاعى تۇيىق، بيىك شارباقپەن قورشالعان ۇلكەن ۇيگە بەت العانىن كورىپ، ءلازيز دە ورنىنان قوزعالىپ، ناگانىن جامباس قابىنا سالا-مالا كوميسسارلاردىڭ سىرتىن وراي ءجۇردى.
تاشپۋلات بايدىڭ ۇدايى جابىق تۇراتىن ەڭسەلى كوك داربازاسى بۇل جولى ايقارا اشۋلى ەكەن. كوك داربازا رىسقۇلوۆقا ابدەن تانىس. وسى بيىك قاقپانىڭ ار جاعىندا بۇرىن باسقاشا تىرشىلىك بار بولاتىن. تاشپۋلات بايدىڭ شاڭىراعى شايقالماستاي، تۇعىرتاسى مىزعىماستاي ەدى. ەمەننەن سوققان كوك داربازانىڭ ار جاعىنا ناۋبەت اتاۋلى وتە الماستاي بەكەم ەدى-اۋ.
بۇل دا ءبىر ورتا عاسىرداعى ەۋروپا بايلارىنىڭ بەكىنىسىندەي جان-جاعى قىمتاۋلى، جاۋ الا الماس قامال سياقتى ەدى. ۇلكەن ءۇي مەن ءاۋلىجايدىڭ تۇرعان جەرى دوڭەس تە، جان-جاعى ەڭىس كەلەدى. تۇستىك جاق ىرگەسىنەن شىرشىقتىڭ سۋى سىردارياعا بارىپ قوسىلۋعا اپتىعىپ، القىنىپ اعىپ جاتادى. شىرشىقباسى اسقار-اسقارتاۋلاردان شىعادى. تالاس الاتاۋ، وگەمگە اينالىپ، الايعا قاراي بۇرىلعان، قىسى-جازى جاسىل ءجاننات بولىپ جاتاتىن جادىرا دۇنيەدەن باستاۋ الادى. تاشپۋلات ءۇيى تۇرعان دوڭەستەن، اسىرەسە تاڭ مەزگىلىندە الاتاۋ، الاي شىڭدارى الماس تاجدىڭ تاسىنداي جارقىراپ كورىنىپ تۇرادى.
سول زاڭعار تاۋلار قانشا تۇرسا، تاشپۋلات اۋلەتى دە داۋىل شايقاماي سونشا تۇراتىنداي كورىنەر ەدى-اۋ.
ەندى ءقازىر تاشپۋلات باي سول تاۋلاردىڭ قيا-قيا تاستارىن تاسالاپ، باندىلارعا قوسىلىپ، قانجارىن قايراپ ءجۇر.
قانجاردى ول قولىنان كەلسە، الدىمەن رىسقۇلوۆقا قادار ەدى. دۇنيە ءحالى سان قيلى. كىم ويلاعان؟ تاشپۋلات بايعا ۋاقىتشا جالعا تۇرىپ، باۋ-باقشاسىن كۇتىپ جۇرگەن كەشەگى جارلى ستۋدەنت كۇندەردىڭ كۇنىندە تۇركىستان باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ، بايلاردىڭ جەرىن ەكسپروپرياسيالاۋ دەكرەتىنە قول قوياتىنىن تاشپۋلات قاجى قايدان بىلگەن.
1915 جىلى كوكتەمدە تاشپۋلات بايعا كەلىپ جالدانعان ەكى ستۋدەنت ەدى. ءبىرى — قازاق تۇرار رىسقۇلوۆ، ءبىرى — وزبەك ءلازيز وسمانوۆ.
ەندى ەكەۋى دە قوجاسىز ءۇيدىڭ اۋلىسىندە الشاڭ-الشاڭ باسادى. قاستارىندا ماسكەۋدەن كەلگەن توتەنشە كوميسسار جانە بار.
رىسقۇلوۆ كوبوزيەۆتى ۇمىتىپ كەتكەندەي وزگەرىپ سالا بەردى. كوميسساردى قارسى الۋعا اۋلادا ءتىزىلىپ ساپقا تۇرعان ەكى ءجۇز بالانىڭ ىشىنەن الدەكىمدى ىزدەگەندەي ءارقايسىسىنىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ كەلەدى. بالالارعا كىلەڭ كوكالا جاعالى ماتروسكا كيگىزىپ قويىپتى. ءبارىنىڭ شاشى تىقىر، شەتىنەن كۇزەپ تاستاپتى. سوندىقتان بولار، ءبارى ءبىر قالىپتان شىققانداي بىر-بىرىنە ۇقساس.
پانسيوناتتىڭ باستىعى مەن تاربيەشىلەر اسىپ-ساسىپ، كەيبىرەۋلەرىنىڭ جىلتىراعان مۇرىندارىن ءوز ورامالدارىمەن ءسۇرتىپ، جاعالارىن تۇزەپ، كويلەكتەرىنىڭ سالبىراعان ەتەكتەرىن شالبارلاندىرىپ-اق بەزىلدەپ ءجۇر. شالبار دەگەن دورەكى قارا سۋكنودان تىگىلگەن ەكەن. تۇيەنىڭ كون تەرىسىندەي قاپ-قالىڭ. كەيبىرەۋىنىڭ مىقىنىنا شاق ەمەس، سىپىرىلىپ تۇسەيىن دەپ تۇر. ونى بالا بايعۇس ىشقىرىنان ۇستاپ الىپ، كوتەرىپ تۇر.
رىسقۇلوۆ ءبىرىنشى شاكىرتتىڭ باسىنان سيپاي بەرگەندە، بالا كىرپىنىڭ تىكەنەگىندەي تىكىرەيگەن تىقىر شاش الاقانىن تىز ەتكىزدى. اششى تىزىل ەمەس، اۋىرتپايتىن، جۇرەگىڭدى شىم ەتكىزەتىن مەيىرلى تىزىل. جوعالىپ كەتكەن ارتۋردىڭ باسىن سيپاپ تۇرعانداي كورىنەدى.
— قايدان كەلدىڭ؟ — دەپ سۇرايدى رىسقۇلوۆ بالاعا ەڭكەيىپ.
— ارىستان، — دەيدى بالا.
— سەن قايدان كەلدىڭ، اينالايىن؟
— اقمەشىتتەن.
— سەن شە؟
— نامانگاننان.
— سەن؟
— جىزاقتان.
— سەن؟
— شىمبايدان.
— سەن؟
— شارجاۋدان.
— سەن؟
— اۋليەاتادان.
رىسقۇلوۆ ونىڭ بەتىنە قارايدى دا، كەلەسى بالاعا بۇرىلادى. قايىرىلا بەرىپ:
— ارتۋر دەگەن بالانى بىلمەيسىڭ بە؟ — دەيدى.
— جوق، — دەپ بالا باسىن شايقايدى.
— سەن؟
— پىشپەكتەن.
«تۇركىستاننىڭ ءتورت بۇرىشىنان تۇگەل جينالعان ەكەن-اۋ. تۇتاس تۇركىستان. تۇركىستاننىڭ بولاشاعى — وسىلار».
رىسقۇلوۆ پانسيونات باستىعىنا شۇعىل بۇرىلىپ:
— پانسيوناتقا ات قويدىڭىزدار ما؟ — دەدى.
— جوق، جولداس رىسقۇلوۆ... — كۇمىلجىڭكىرەپ تۇرىپ. — ەگەر سيك قارسى بولماسا، ءسىز قارسى بولماساڭىز، رىسقۇلوۆ اتىنداعى پانسيونات دەپ اتاساق... ويتكەنى بۇل ءوزى تىكەلەي ءسىزدىڭ كومەگىڭىزبەن ۇيىمداستى عوي، — دەپ ەدى.
— دۇرىس، — دەدى كوبوزيەۆ.
— راقمەت، پەتر الەكسەيەۆيچ، — دەدى رىسقۇلوۆ. — ەندى مەنى تىڭداساڭىزدار. قاراڭىزدارشى، — دەپ ساپتا تۇرعانداردى مەڭزەدى. ۇلكەن كىسىلەر ساپتى باستان-اياق تاعى ءسۇزىپ شىقتى. كىلەڭ تۇنجىر تۇستەر، كىلەڭ ىزعارلى كوزدەر، مىنا دۇنيە بۇلار تۋا سالىسىمەن الدەنەلەرىن تارتىپ العانداي، الدەكىمدە وشتەرى كەتكەندەي كىجىنىسى بار كەيپى-كەلبەتتەرىندە. — كوردىڭىزدەر مە، — دەدى رىسقۇلوۆ ۇلكەندەرگە بۇرىلىپ، — تۇركىستان وسى. جاڭا مەن قايدان كەلدىڭدەر دەپ بەكەر سۇراعان جوقپىن. وسىندا تۇركىستاننىڭ ءتورت كوزى تۇگەل: قازاعى دا بار، وزبەگى دە بار، قاراقالپاعى دا بار، قىرعىزى مەن تۇرىكمەنى دە بار، ورىسى دا تۇر، تاجىك تە تۇر. تاعى كىم بار؟
— تاتار دا بار، — دەدى پانسيونات ديرەكتورى.
— ءيا، ينتەرناسيونالدى ءبىرتۇتاس تۇركىستان دەگەن وسى. سوندىقتان مەنىڭ ۇسىنىسىم: پانسيونات اتىن «جاس تۇركىستان» دەپ قويۋ كەرەك.
«بۇل قالاي؟» — دەگەندەي رىسقۇلوۆ جان-جاعىنا قارادى.
— دۇرىس!
— دۇرىس! — دەستى وزگەلەرى.
— بالالار، باۋىرلارىم! — دەدى رىسقۇلوۆ ەندى نازارىن جەتكىنشەكتەرگە بۇرىپ، — سەندەر قابىرعالارىڭ قاتپاي جاتىپ قارىندارىڭ اشتى، اتا-انالارىڭ اشارشىلىققا ۇشىرادى. ولاردى سەندەر ۇمىتپاڭدار. ءارقايسىڭنىڭ اكەڭ بولعان، شەشەڭ بولعان. ۇمىتپاڭدار ولاردى! ءاتى-جونىن ۇمىتپاڭدار. تەك ءوز اكەڭنىڭ اتىمەن جازىل. تۋعان جەرىڭدى، تۋعان اۋىلىڭدى، قىستاعىڭدى ۇمىتپا! ال ەندىگى اكە-شەشەڭ وسى پانسيونات. وتانىڭ دا وسى. ونىڭ اتى — «جاس تۇركىستان». ۇقتىڭدار ما؟
— ءيا، ءيا!
— دا، دا! — دەپ شىرىلداي شىققان داۋىستار شىرشىق بويىنان شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلىپ، لەك-لەك تاسقىنداپ بارىپ باسىلدى.
كوبوزيەۆ پەن رىسقۇلوۆ «جاس تۇركىستاندىقتارمەن» بىرگە تۇسكى تاماققا وتىردى. تاشپۋلات باي ءۇي-جايدى مولىنان پىشكەن. ەكى ءجۇز بالا اۋلىسىنە تۇگەل سىيىپ كەتەدى. باستىرما استىندا ۇزىننان-ۇزاق سوققان جابايى ۇستەلى، بايدىڭ قۋىس-قۋىس، «ىشكارى، «تىشقارى» دەپ اتالاتىن بۇلىم-بۇلىم بولمەلەرى دە جەتەدى.
باستىرما استىنداعى ۇزىن ۇستەل ءارى تاماقتاناتىن، ءارى ساباقتاناتىن سىنىپ ەسەپتى.
اسپاز ايەل مەن ونىڭ كومەكشى بالالارى قالايى توستاعاندارعا شەلەكتەن سورپا قۇيا باستادى. ايەل قۇرمەتتى قوناقتارعا سورپا بەرەر-بەرمەسىن بىلمەي ىركىلىپ ەدى، رىسقۇلوۆ:
— بىزگە دە، — دەپ توستاعان توستى.
سورپا دەگەنى قارا سۋعا قايناتقان كيلكا بالىق ەكەن. كەسىر بولماسىن، يتكە بەرسە ىشكىسىز.
بالالاردىڭ قالايى قاسىقتارى ساقىر-سۇقىر، جارق-جۇرق ەتىپ، قالايى ىدىستاعى قالايى تۇستەس سۋدان شىناشاقتاي-شىناشاقتاي بالىقتاردى قايقاڭ-قايقاڭ سۋىرىپ الىپ شىعىپ جاتتى. كەيبىر زىمياندارى، ۇلكەندەر قايتەر ەكەن دەپ، مەيماندار جاققا قارايدى. سونى اڭعارعان رىسقۇلوۆ پەن كوبوزيەۆ بىر-بىرىنە قاراپ الىپ، تاڭدايلارىن تاقىلداتا تامسانىپ قويىپ، الگى «بال تاتىعان بالىق سورپاسىن» سوراپتاي سوقتى. تۇزدالعان اششى بالىقتىڭ اۋىزدى ايازداي قارىعانىنا قاراماستان، جالاپ-جۇقتاپ، ءتىپتى تارەلكەدە قالعان جۇعىندىنى باسىنا كوتەرە جۇتىپ قويدى.
رىسقۇلوۆ ورامالمەن اۋزى-باسىن ءسۇرتىپ بولىپ:
— قالاي، بالاقايلار، تويدىڭدار ما؟ — دەپ قالدى.
وزدەرىمەن بىرگە مارتەبەلى مەيمانداردىڭ داستارقانداس بولعانىنا ريزا بولعان كەيبىر ەستىلەرى:
— تويدىق، تويدىق، — دەدى. كوبى تومسىرايىپ قالدى.
— شىداڭدار، بالاقايلار. از كۇندە استىق پىسەدى. اشىنعان قارىن تويىنار، اشىلعان ەتەك جابىلار، اينالايىندار، شىداڭدار. وقۋلارىڭدى جاقسى وقىڭدار، — دەپ ورنىنان تۇردى.
بىلاي شىعا بەرە پانسيونات ديرەكتورىنا رىسقۇلوۆ:
— ءماز ەمەس ەكەن، — دەدى.
اناۋ شاراسىزدىق كەيىپ اڭداتىپ، ەكى قولىن جايدى.
— بارى وسى، جولداس رىسقۇلوۆ. كاسپييدىڭ كيلكاسىنا دا شۇكىرشىلىك دەپ وتىرمىز. اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ بەرگەنى سول.
— بالالارعا تىم بولماسا كوكونىس بەرسەڭىزشى. ازىرشە نان جوق، ال اتقۇلاق پەن راۋگاش، شالقان ءپىستى عوي... مىنا بوكتەرلەردە نە كوپ، قوزىقۇيرىق كوپ. جارايدى، ازىق-تۇلىك كوميسسارياتىمەن ءوزىم سويلەسەيىن. كومەكتەسەمىز. «جاس تۇركىستان» پانسيوناتى رەسپۋبليكا قامقورلىعىندا بولۋعا ءتيىس، — دەدى رىسقۇلوۆ قوشتاساردا.
ارتۋر بۇلاردىڭ اراسىندا جوق. ونى بۇرىننان بىلەدى. سۇراۋ سالدىرعان. جوق بولىپ شىققان. بىلە تۇرا، ايتەۋىر ءبىر ۇزىلمەگەن ءۇمىت ءۇنسىز ىزدەپ، ءۇنسىز ايقايلايدى. ارتۋر جاۋاپ قاتپايدى. رىسقۇلوۆ ءۇشىن مىنالاردىڭ ءبارى ارتۋر. «امان بولىڭدار، ادام بولىڭدار!» — دەپ تىلەدى. ءبىراق باۋىردىڭ اتى باۋىر عوي. جۇرەگى بار بولعىر سىزداپ تۇرىپ الدى.
جولعا شىعار الدىندا، دوڭەستە تۇرىپ، رىسقۇلوۆ اقباس تاۋلار جاققا تاعى دا كوز قادادى. الىستان مۇنارتىپ كورىنگەن تاۋلار جاسىل مۇحيتتا ءجۇزىپ بارا جاتقان اق جەلكەندى كەمەلەردەي تەڭسەلەدى. مۇحيت قيىرىنان اعاراڭداپ كورىنگەن اق جەلكەندەي ساعىنىشتى، مۇڭدى اۋەن قايدا بار؟ ءۇمىت دۇنيەسى سول. ارتۋر سول تاۋلاردا جۇرگەن سياقتى ەلەستەيدى رىسقۇلوۆقا. ءبىراق قاي تاسىنان ىزدەرسىڭ؟ بۇكىل رەسپۋبليكاعا سۇراۋ سالىپ تاپپاعان بالا كوزى ءتىرى بولماۋى دا ءبىر كادىك.
رىسقۇلوۆ پەن كوبوزيەۆ قارا ماشينانىڭ ارت جاعىنا، شوپىر مەن ءلازيز كومەكشى الدىڭعى جاعىنا ورنالاسىپ، پانسيوناتپەن قوشتاسىپ، اشىق اۆتوموبيل كۇرك-كۇرك ەتىپ ورنىنان قوزعالىپ، شىرشىقتى جاعالاپ، قارا جولعا شىعا بەرگەن...
قوسارلانا اتىلعان مىلتىق داۋسى تاۋ توڭكەرىلگەندەي گۇرس-گۇرس ەتە قالدى. قوس ءتۇتىن بۇرق-بۇرق ەتىپ، شىرشىقتىڭ ارعى بەتىندەگى قاباجال ۇلكەن شىناردىڭ تاساسىنان كولبەدى.
كوميسسارلاردىڭ الدا كورەر جارىق ساۋلەسى بار ەكەن، ىسقىرىق قۇلاقتارىنىڭ تۇبىنەن زۋ-زۋ ەتە شىقتى.
ەندى ولار بۇعىپ ۇلگىرگەن. ناگاندارىن، ماۋزەرلەرىن شىعارىپ، اتىس باستالعان. تۇرقى ءبىر-اق تۇتام قىسقا قارۋدىڭ وتى ارعى جاعاعا جەتپەي، سۋعا ءتۇسىپ، شىج-بىج ەتىپ جاتىر. سونى كورگەن اعىلشىن ۆينچەستەرلى باسماشىلار قارا ءاۆتوموبيلدى اتىستىڭ استىنا الدى. الدىڭعى قالقان اينەك كۇلپارشاسى شىعىپ، ونىڭ جاڭقالارى شوپىر مەن ءلازيزدىڭ بەتىن جارالاپ كەتتى.
— بالونعا تيمەسە ەكەن، — دەپ ءقاۋىپ ايتتى شوپىر.
— وي، وڭباعان، ادامعا تيمەسە ەكەن دە! — دەپ ءلازيز ىسىلدادى بۇعىپ جاتىپ. — قوي، ءبۇيتىپ تۇرا بەرسەك، بۇلار ماشينانى جاڭقاعا اينالدىرادى، — دەپ شوپىر گازعا باستى. ماشينا ءالى «ءتىرى» ەكەن، قارا جولدىڭ شاڭىن بۇرقىراتىپ، توڭقاڭداپ الا جونەلدى.
وزەننىڭ ارتى بەتىنەن ءۇش اتتى شىنار تاساسىنان شىعىپ، ماشينامەن جارىسا شاۋىپ، ات ۇستىنەن اتىسا باستادى.
ماشينا جولدان شىعىپ، وزەن بويىنان بۇرىلا تارتقاندا ءۇش سالت اتتى دا ءارى بۇرىلىپ، الاي تاۋلارىن بەتكە الىپ، جوسىپ بارا جاتتى.
— پانسيوناتتان نە جەيدى بۇل باندىلار؟ — دەپ قالدى قاباعى ءتۇيۋلى كوبوزيەۆ. — كيلكاعا قىزىعىپ ءجۇر دەپ ويلايسىز با؟
— تاشپۋلات بايعا كيلكا كەرەك ەمەس، ارينە، — دەدى رىسقۇلوۆ كوزىن الىسقا، الاي جاققا قاداي وتىرىپ. — ونىڭ ەندىگى ارەكەتى — زيانكەستىك. بالالارعا زيانى ءتيىپ جۇرمەسە. ول ءقازىر ۇياسىن الدىرعان قاسقىر سياقتى. ايانبايدى دا، ايامايدى دا.
— تاشپۋلات باي ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭىز؟
— استىنداعى اتىنان تانىدىم. اتاقتى جيرەنقاسقا عوي. اۋىزدىعىن جۇلقىپ، جەر تارپي بەرەتىن ادەتى، ءالى لاقسا بولماعان ەكەن.
كوبوزيەۆ رىسقۇلوۆقا باعدارلاي قاراپ قالدى.
— قالاي ويلايسىز، ءبىزدىڭ مۇندا ەكەنىمىزدى ءبىلىپ كەلدى مە، الدە كەزدەيسوق ۇشىراسۋ ما؟
— سونى مەن دە ويلاپ وتىرمىن. ءبىلىپ كەلۋى دە مۇمكىن. ويتكەنى شىنار تاسالاپ، جولدىڭ ۇرىمتال جەرىنەن كۇتىپ تۇردى عوي. ءبىراق انىق بىلسە، كوپ كۇشپەن كەلىپ شابۋىلدار ەدى. ماشينانى كورگەن سوڭ عانا قامداندى-اۋ دەيمىن.
بەتىن شىنى سىنىعى جىرعان ءلازيز ارتىنا بۇرىلدى:
— ول ءبىزدى كۇنى بۇرىن بىلگەن جوق. ول كەلۋگە ءماجبۇر بولعان. بۇرىنعى مەكەنىندە الدەنەندەي قويماسى بار. سونى الىپ كەتۋگە كەلگەن.
— قانداي قويماسى بار؟
— قاشاندا الىپ ۇلگەرە الماعان قازىناسى بولۋى مۇمكىن.
كوبوزيەۆ پەن رىسقۇلوۆ بىر-بىرىنە قارادى.
— و دا مۇمكىن، — دەدى رىسقۇلوۆ ويلانىپ وتىرىپ.
— بىلاي بولسىن، — دەدى كوبوزيەۆ تۇجىرىمداي سويلەپ. — بىرىنشىدەن، ءاۋلىجايعا مۇقيات تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، قاراۋىل قويۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، ءسىز بەن بىزگە تاشكەنتتە وتىرا بەرۋ جاراماس. بۇلارعا قارسى جورىق بولسىن. وترياد جاساقتاڭىز. جاقسى كوماندير تابىڭىز. كەشىكپەي جولعا شىعايىق. تۇركسيك باسشىسىمەن مەن ءوزىم كەلىسەمىن.
VIII
— تەڭبىل تورعاي، مەن شارشادىم، — دەدى بالا جىلارمان بولىپ، اۋزى كەمسەڭدەپ. تۇيەجاپىراقتىڭ تۇبىرتەگىنە ءسۇرىنىپ كەتىپ، ەتپەتىنەن قۇلادى. قۇلاعان قالپى قايتا كوتەرىلۋگە ارەكەت قىلماي، ەكى قولى جايىلعان كۇيى، جاپىراقتاردى قارماپ جاتتى دا قالدى. مۇرنىنا تۇيەجاپىراقتىڭ اشقىلتىم ءيىسى كەلدى. الاۋلاعان الاقاندارى جەردىڭ سىزىنان راقات تاپقانداي بىلدىراپ قالدى.
شارشاۋدان گورى، اشتىق جامان. بالا تۇيەجاپىراقتىڭ تۋىرلىقتاي شەتىنەن جۇلىپ الىپ اۋزىنا سالدى. ارتىنشا تۇكىرىپ تاستادى: كەرمەك ءدام اۋزىن اشۋتاستاي قۋىرىپ جىبەردى.
تەڭبىل توراي شىر-شىر ەتىپ، شولپانكەبىس گۇلدىڭ باسىنا بارىپ قوندى. قاناتىن قوبىراتىپ، مامىعىن ءدۇرديتىپ، سىلكىنىپ-سىلكىنىپ قويدى. جان-جاعىنا قاراپ، جان-جاققا جار سالعىسى كەلگەندەي، ايانىشتى، جالىنىشتى جىڭىشكە ۇنمەن ۇزاق شىرىلدادى. قۇر شىرىل ەمەس، ءبىر ساتتە مىڭ قۇبىلعان حور قىزىنىڭ ءۇنى سياقتى ەدى.
قاۋىرسىنى ءسال قۇلپىرعان: سارى، قىزىل، جاسىل، كوك ءتۇستى مامىعى كەمپىرقوساقتان جارالعان تەڭبىل تورعاي:
— ەي، تىڭداڭدار، مۇندا اش بالا جاتىر! ءبىر ءۇزىم نان بەرىڭدەر، ءبىر جۇتىم ايران بەرىڭدەر! كەلىڭدەر! كەلىڭدەر! — دەپ زار قاقتى.
ونىڭ ءتىلىن تۇسىنگەن ەشكىم جوق. ءارى دەسە، بالا دا ادامدارمەن ۇشىراسقىسى كەلمەيدى. اۋلاق جۇرەدى. ۇستاپ الىپ، قايتادان دەتدومعا الىپ كەتەدى دەپ قورقادى.
ال مۇنىڭ جۇمىسى قاتتى. ول شەشەسىن تابۋى كەرەك. جەر بەتىندە نە كوپ — ادام كوپ ەكەن. ال وعان ارداقتىسى جالعىز-اق ادام. ول — اناسى ەدى. مىنا تەڭبىل تورعايدى وعان قۇداي جولىقتىردى. وسىدان ايىرىلىپ قالماي، شەشەسىن تابۋ كەرەك. دەتدوم شەشەسىن تاۋىپ بەرە الماس.
تومەندە شۋ-شۋ ەتكەن دىبىس ەستىلەدى. بالا باسىن كوتەرىپ، سول جاققا قارادى. وزەننىڭ ار جاعىندا جان-جاعى بيىك دۋالمەن قورشالعان كوك شاتىرلى ءداۋ ءۇي تۇر. اينالاسى بۇيرا جاسىل باۋ-باقشا. اۋلا ىشىندە بالالار شۋلايدى. ءبىرىن-بىرى قۋالاپ وينايدى. قاعاز اشىلعان كەزدە توپىراق بۇرق ەتە قالادى. بىر-بىرىنە توپىراق شاشىپ ويناعاندارىنا قاراعاندا، قارىنى توق بولماسا دا، اش بولماۋ كەرەك.
بالا تۇيەجاپىراقتان بويى ءسال-سال عانا كورىنىپ تۇرىپ، ءداۋ ۇيگە تەسىلە قارادى. بارعىسى كەلدى. بارسا قۋماسىن بىلەدى. ءبىراق قاقپانعا تۇسەتىنىن دە بىلەدى. ونىڭ ۇستىنە، تەڭبىل تورعاي شولپانكەبىس گ ۇلىنىڭ ۇستىندە شوقيىپ وتىرىپ العانىن قويىپ، گۇلدەن ءسال كوتەرىلىپ، قاناتىن دىرىلدەتىپ، شىر-شىر ەتىپ تۇردى دا قويدى. بۇل «ءجۇر» دەگەنى. تەڭبىل تورعايدىڭ بۇل تىلىنە بالا تۇسىنگەن. ءداۋ ۇيگە اقتىق رەت ءبىر قارادى دا، ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ تەڭبىل تورعايدىڭ سوڭىنان ەرە بەردى.
شولپانكەبىستىڭ قۋىسقۇلاق گۇلدەرى التىنداي ساپ-سارى ەدى. بالا ءۇزىپ الىپ اۋزىنا سالعىسى كەلدى. مۇمكىن، جەۋگە جارار دەدى. تەڭبىل تورعاي شار-شار ەتە قالدى. بالا سەسكەنىپ، گۇلدەن قولىن تارتىپ الدى.
بالا بۇل گۇلدىڭ شولپانكەبىس دەپ اتالاتىنىن، ونىڭ قىزىق تا قايعىلى حيكاياسى بارىن بىلمەۋشى ەدى. شەشەسىن تاپسا، ايتىپ بەرەر ەدى، شەشەسى بىلمەسە، اكەسى بىلەر ەدى. شەشەسى ايتقان اكەڭ جاقسى كىسى دەپ. ونىڭ بىلمەيتىنى جوق دەپ. شەشەسىنىڭ ايتۋىنشا، اكەسى يتجەككەندى دە كورگەن.
شەشەسى بالانىڭ اكەسىن كوپ ىزدەدى. اقىرى تاۋىپتى. ەندى ول ەكەۋىن بالا ىزدەپ تابۋى كەرەك. بالانىڭ باعى بار ەكەن. تەڭبىل تورعاي جولىقتى. تەڭبىل تورعايدى اكەسى مەن شەشەسى جۇمساپ جىبەرگەن بولۋى كەرەك: بار، ارماندى تاۋىپ ەرتىپ كەل دەپ. اۋەلى ونى رىسقۇلوۆتىڭ ۇيىنەن ەرتىپ شىققان دا وسى تەڭبىل تورعاي. تەڭبىل تورعاي اكەسى مەن شەشەسىنىڭ اسىراندى قۇسى بولۋ كەرەك. باسقا ەش جەردە، ەشكىمدە مۇنداي قۇس جوق.
بالا اشتىقتان باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتىپ، قۇسقىسى كەلدى. ءبىراق جۇمىرىندا قۇساتىن ەشتەڭە جوق ەدى. قۇرعاق لوقسىپ، زورىقتى دا كۇشەنگەننەن كوزىنەن جاس شىقتى. كوزى جاساۋراپ وتىرىپ، جەردە ءوسىپ تۇرعان جەلكەكتى كوردى. ءۇزىپ الىپ اۋزىنا سالدى. تاعى ءۇزىپ الىپ، بۇرالاقتاپ تاعى سالدى. قويجەلكەك دۇنيەدەگى ەڭ ءتاتتى تاماق سياقتى كورىندى. مۇنداي ءتاتتى ءدامدى ول كوميسسار رىسقۇلوۆتىڭ ۇيىنەن دە تاتقان جوق. ەكى ۇرتىنان كوپىرىپ كوك ءنىل اقتى. بۇل جالعاندا جوق ءتاتتى شىرىن ەدى. جەتىمدى جەر-انانىڭ ءوزى اياپ، مەيىرىمى ءتۇسىپ، ەمەشەگى ەزىلىپ، ەمشەگى ءيىپ كوك ءنىل ءسۇتىن بەرگەن ەدى.
بالانىڭ ۋىلدەگەن ءىشى تىنشىعانداي، ۋانعانداي بولدى. قويجەلكەك جولعا كەرەك بولار دەپ ءۇزىپ-ۇزىپ، قولتىعىنا قىستىردى. سويتسە، وزەكتىڭ بويى تۇنىپ تۇرعان قويجەلكەك ەكەن. بالانىڭ اش كوزى توعايعانداي بولدى.
ەندى بىردە بالا ۇرشىق باسىنداي اپپاق قوزىقۇيرىق تاۋىپ الدى. قوزىقۇيرىق ەكەنىن بىردەن تانىدى. ويتكەنى وتكەن جىلى شەشەسى ەكەۋى تۇلكىباستان اۋليەاتاعا جاياۋ تارتقان ۇزاق جولدا، قاراتاۋدىڭ جونىنان وسى قوزىقۇيرىق تەرىپ جەپ، جاندارى قالعان. قويجەلكەكتەن دە قوزىقۇيرىق شىرىن كورىندى. شيكىدەي جەسە دە ءدامدى ەدى. اق ماي اساعانداي بولدى.
بۇل كەزدە تەڭبىل تورعاي دا تاماعىن اسىراپ، شيق-شيق ەتە ءجۇرىپ، بالىق كوزدىڭ ءدۇمبىل ءدانىن شوقىپ، ەبى كەلسە كەۋلى جاي ماسايراعان كوبەلەكتى قاقشىپ جەپ، ءوزىنىڭ تاماعىن ءوزى اسىراپ وتىر ەكەن.
بالانىڭ ءالى اقىل توقتاتپاعانى، ميىنىڭ ءالى ولقى-تولقى بالقىپ تۇرعانى جاقسى بولدى. مي پىسكەن سايىن ادامدى ۋايىم سارعايتا باستايدى. اقىل توقتاتقان ادام — كىنامشىل، ناسىباي شاقشاسى تابىلماي قالسا دا الدەكىمگە، ءتىپتى قۇدايدىڭ وزىنە نالىپ، قالا بەرسە، قاتىنىن بوقتاپ، شەكەسى تىرىسىپ وتىرادى.
بالا ءالى اۋىر تاعدىردىڭ كىناسىن كىمگە ارتارىن بىلمەيدى. ەشكىمگە سالار نالاسى جوق، تەك ولمەۋ كەرەك ەكەنىن ويلايدى. ويلاماسا دا، ولمەۋگە تىرىسادى.
اقىلى تولماعان بالا ءومىردىڭ توزاعىن وڭاي كوتەرەدى. ونى كوبىنەسە اقىل ەمەس، سەزىم جەتەكتەيدى. ەگەر بالا اقىلعا سالسا، رىسقۇلوۆتىڭ قولىندا تۇرا بەرمەس پە ەدى، كيىمى كوك، تاماعى توق، توسەگىنە دەيىن اق سەيسەپ، رىسقۇلوۆ ونى وقىتپاقشى ەدى. بىر-ەكى رەت ءتىپتى قوس ارعىماق جەككەن بىلقىلداق پاۋەسكەگە دە ءمىنىپ ءجۇردى. سوندا وعان جۇرتتىڭ ءبارى قىزىعا، قۇرمەتپەن قارادى. اقىلعا سالسا، ارينە، تاشكەنتتە قالار ەدى.
ءبىراق ءالى ءدۇمبىل ميدى سەزىم جەڭگەن ەكەن. تاشكەنتتەن بىرتە-بىرتە الىستاي بەردى. الىستاي بەرگەن سايىن الدىنان ءبىر جاقسىلىق جارق ەتە قالاتىنداي اسىعا بەردى. اش قارىنعا قاراماي، كەۋدەسىن تاۋعا سۇيەپ، تابانىن قياق تاس تىلىمدەدى.
بالا قالادان ۇزاعان سايىن جەر بەدەرى، تال-داراق، وسىمدىك، قىبىرلاعان قۇرت-قۇمىرسقا، ىزىڭداعان ارا، كوك شىبىن، شىرىلداعان بوزتورعاي، سىلدىراعان شىنى بۇلاق بۇرىننان ءبىر كورگەن، وقىس ويانىپ كەتىپ، ۇمىتىپ قالعان ءتۇسى سياقتى بولا بەرەدى. قاشان، قايدا كورگەنىن ءدوپ باسىپ ەسىنە تۇسىرە المادى. بالانىڭ ميى ءالى كوك ءدۇمبىل ەدى.
مىنا جاسىل بۇيرا تاۋلاردىڭ تەرىسكەي بەتىندە ءوزى تۋعان اۋىل بارىن بالا بىلمەيدى. بار شامالاعانى: رىسقۇلوۆ ايتقان اق باس شىڭدار. اق باس شىڭدار الىستان، جاسىل تەڭىزدىڭ ارعى قيىرىنان قىلتيىپ كورىنگەن اق جەلكەندەردەي كولبەپ قانا بايقالادى.
بىردە بالا ءبىر اينالعان جەرىن شىر اينالىپ، بيدايىقتىڭ شالعىنىن ەداۋىر شيىرلاپ تاستادى. سويتسە، ونىڭ تەڭبىل تورعاي دەگەنى قىزىل شۇبار تۇيە كوبەلەك ەكەن. ماۋسىمدا كوبەلەك ەكەش كوبەلەككە دەيىن قۇتىرادى. ەن دالادا ەرىگىپ جۇرگەن ءسانقوي نەمە، قاڭعىرعان بالانى كورىپ، ءبىراز مازاقتاعىسى كەلگەندەي الدىنا ءتۇسىپ، بۇلت-بۇلت ەتىپ، بۇرىلا قاشىپ، تەڭگە جاپىراقتىڭ قىزەمشەك گۇلىنە جالپ ەتىپ قونىپ، قايتا ۇشىپ، كوپ اۋرە ەتتى.
مۇنى بايقاعان تەڭبىل تورعاي بالانىڭ كوز الدىنا كەلىپ، قاناتىن قالتىراتىپ شيك-شيك ەتكەندە عانا، بالا كوبەلەك قۋعانىن قويدى.
كەڭ بيدايىققا مالتىققان بالا تەز شارشادى. سوندا دا كەۋدەسىن العا سۇيرەپ، ەكى قولىمەن شالعىندى ەسكەكشە ەسىپ، ءبىر اتتاپ، ەكى اتتاپ ىلگەرى ۇمتىلدى. كەڭ بيدايىق بالانى قانشا السىرەتكەنىمەن، جۇپار ءيىسى ۋىز اۋاسىن اياماي، كۇش-قۋات بەرىپ تۇرعانداي. كەڭ بيدايىقتىڭ جىنىس توعايىن توپانداتا اتىرىلىپ بالالى ەلىك الدىنان تۇرا قاشتى. بالا قورقىپ قالدى. ءبىراق اڭنىڭ وزىنەن سەسكەنىپ زىتقانىن كورىپ، قايتادان قايراتتاندى. ەلىكتىڭ لاعى، نارەستەمىسىڭ دەگەن، قۇلاعىن سەلتيتىپ تۇرىپ، بالاعا جاۋدىرەي قارادى. ەنەسى تۇياعىن تارپىپ اشۋلانعاندا عانا سەلك ەتىپ، ىرشىپ ءتۇسىپ، ارتىنا قاراي-قاراي زىمىرادى.
لاعىن ەرتكەن ەلىكتى كورىپ، بالا شەشەسىن سابىرسىز ساعىنعاندا:
— اپا! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى. بالا تاعى دا ايقايلايىن دەپ ەدى، بيدايىقتىڭ اراسىنان اۋلاقتا تاسىرلاتا شاۋىپ بارا جاتقان اتتىلاردى كورىپ، ءۇنىن وشىرە قويدى. اتتىلار دا اق باس شىڭدارعا قاراي شوقىتىپ ءوتتى. يىقتارىنا اسىنعان مىلتىقتارى كوپكە دەيىن شوشاڭ-شوشاڭ ەتتى.
* * *
بالانىڭ كىشكەنتاي جۇرەگى دىرىلدەپ كەتتى. مىنا مىلتىق اسىنعاندار ونىڭ اكە-شەشەسىن ۇستاماققا بارا جاتقانداي كورىنەدى. پالەنىڭ بەتىن قايتارىپ، اكە-شەشەسىنە تەزىرەك حابار بەرمەك ءۇشىن بالا بارىن سالىپ، جاسىل دارياعا مالتىپ كەلە جاتتى.
بالانىڭ كەنەت جان سالا جۇرگەنىنە تەڭبىل تورعاي تاڭعالعانداي بولىپ، ءارى شوشىنىپ، بالانى ساقتاندىرماققا ارەكەتتەنىپ، الدىنان ارى-بەرى ۇشىپ شىر-شىر ەتتى.
— توقتا، جايىراق ءجۇر، جايىراق ءجۇر.
ءبىراق بالا تۇسىنبەدى.
ادام بالاسى اڭ-قۇستىڭ ءتىلىن تۇسىنسە، دۇنيە ديدارى الدەقايدا اجارلانا تۇسەر ەدى. ادامنىڭ ءتىلىن ادام ءتۇسىنىپ بولماعان بۇل عالامنىڭ قاسىرەتىنە قاراي، ادامدى اڭ مەن قۇستىڭ ءتىلىن بىلۋگە جازباعان.
اياعىنىڭ استىنان «پىرر» ەتىپ بودەنە ۇشا جونەلگەندە عانا بالا قالشيىپ، وكپەسى كورىكتەي كوتەرىلىپ-باسىلىپ، القىنىپ تۇرىپ قالدى. بودەنە زار جىلاپ بارىپ، تاياق تاستام جەردەگى بەتەگەگە جاسىرىندى. ۇيا باسىپ جاتقان بودەنە ەكەن، بالا بارماق باسىنداي سەپكىل جۇمىرتقالاردى جىپ-جىلى كۇيىندە الاقانىنا سالىپ تۇرىپ، شەكەسىنەن شەرتىپ-شەرتىپ، شەتىنەن ءسىمىرىپ شىقتى.
بودەنەنىڭ كەلتە قاناتى ەندى بالاعا بىتكەندەي، تاعى دا ۇشا جونەلدى. اقىرى، وكپەسى ءوشىپ، مۇرنىنان قان كەتىپ، كوزى قاراۋىتىپ بارىپ، كوگىلجىم كوڭىراۋگۇلدى شەڭگەلدەي ەتپەتىنەن قۇلاپ ءتۇستى.
تەڭبىل تورعاي ارى شىرىلدادى، بەرى شىرىلدادى. شولپانكەبىس گۇلىنە قونىپ الىپ، كوكپەڭبەك اسپانعا قاراپ شىرىلدادى.
كوگىلدىر اسپان جۇزىمەن ۇلپا بۇلتتار سىرعاناپ بارا جاتتى. تەڭبىل تورعايدىڭ زارىنا ولار قارايلاعان جوق. كوگىلدىر اسپان قاراۋىتىپ، القاراكوك تارتتى. جاسقانشاقتاپ، جىلت-جىلت ەتىپ جۇلدىزدار شىقتى. جۇلدىزدار بىرتە-بىرتە باتىلدانىپ، جامىراي جارقىرادى.
ءبىراق ولاردىڭ اراسىندا تەڭبىل تورعاي ىزدەپ شاقىرعان جۇلدىز ءالى جوق ەدى. شولپان جۇلدىز تاڭ الدىندا عانا ويانادى.
تەڭبىل تورعاي شولپان ويانعانشا شىرىلدادى. تەڭبىلدىڭ ءتىلىن شولپان تۇسىنسە كەرەك، كەبىسىن الۋعا رۇقسات ەتسە كەرەك. كەنەت تەڭبىل تورعاي قونىپ وتىرعان شولپانكەبىس گ ۇلى ءيىلىپ بارىپ، قۇلاپ جاتقان بالانى كوتەرىپ الىپ، ۇشا جونەلدى.
بالانى ساسكە ءتۇستىڭ كۇن ساۋلەسى قىتىقتاپ وياتتى. قالىڭ جاپىراقتاردىڭ ساڭىلاۋلارىنان سىعالاعان التىن ساۋلە بالانىڭ كوزىنە شاعىلىسىپ، اۋەلى قايدا جاتقانىن باعدارلاي الماي، اڭىرىپ، الاقانىمەن كوزىن باستى. كوز قارىقتىرعان التىن ساۋلە ءىزبايشا اپاسىنىڭ كۇلكىسىنەن شاشىراپ تۇرعانداي كورىنەدى. ءىزبايشا اپاسى كوپ كۇلە بەرمەۋشى ەدى، كوپ كۇلەتىن جاعداي دا جوق ەدى. ال الدەقالاي ءبىر باقىتتى ءسات شالىقتاپ ءوتىپ، كۇلە قالعان شاقتا، ونىڭ كۇلكىسىنەن مارجان شاشىراعانداي بولاتىن.
بالا: «اپام كەلىپ تۇرعان جوق پا» دەپ جۇرەگى تۋلاپ ءتۇستى. الاقانى اراسىنان ابايلاپ قاراپ ەدى: كۇننىڭ التىن جىپتەي جىڭىشكە ساۋلەلەرى جاپىراقتار اراسىنان شانشىلا شاشىراعان ەكەن. كۇن ساۋلەسى بۇل شاتقالعا ساسكە تۇستە عانا تۇسەر ەكەن. جان-جاعى اسپانعا شانشىلىپ تۇرعان نايزا شىڭدار بولاتىن. بالانىڭ جاتقان جەرىنەن قاراعاندا اسپاننىڭ اياسى شاپ-شاعىن، تۋىرلىقتاي عانا ەكەن. نايزا شىڭدار ۋىق سياقتى دا، اسپان ماقپال كوك تۋىرلىقتاي ەكەن.
بالانىڭ اۋەلى بايقاعانى جاڭعاق اعاشى ەدى. جالپاق-جالپاق جاپىراقتاردىڭ اراسىنان كوپ تۇينەكتەر ءتونىپ تۇر. قول سوزىپ، بىرەۋىن جۇلىپ الىپ، اۋزىنا سالىپ، ازۋعا باسىپ ەدى: اپ-اششى بولىپ شىقتى. تۇكىرىپ تاستاپ، جان-جاعىنا قارادى. اينالا جايىلىپ-جايىلىپ كەتكەن جاڭعاق اعاشتارى. رىسقۇلوۆتىڭ ايتقانىنداي بار ەكەن: جان-جاعى اسقار تاۋ، اينالا تىربىق ارشالار مەن تاربيعان جاڭعاق اعاشتارى. باياعى شولپانكەبىس گ ۇلى، باياعى تەڭبىل تورعاي بالانىڭ تىرىلگەنىن كورىپ، كىشكەنتاي كۇمىس كومەيىندە حرۋستال شاريك قۇبىلجىپ ويناعانداي قۇيقىلجىتا شىرقاپ-شىرقاپ جىبەردى.
بالا ءبىر-بىر باسىپ، قىلدىرىقتاي موينىن سوزىپ، رىسقۇلوۆ ايتقان كۇركەنى ىزدەدى.
شاتقالدى ورلەپ ءسال جۇرگەن سوڭ، ءداۋ شىناردىڭ تۇبىنەن اۋزى ۇڭىرەيگەن كۇركە كورىندى. بالا قۋانىپ كەتتى. رىسقۇلوۆ الداماعان ەكەن. ءبىر مەزگىل بالا وكىندى دە: كوكەمدى ەرتىپ كەلمەگەنىم-اي دەدى. ءبىراق كوكەسى مۇندا كەلۋگە اسىقپادى عوي: ءالى قارتايامىز، ساقال-شاشىمىز اعارادى، سودان سوڭ بارامىز دەدى عوي. دەمەك ونىڭ رىسقۇل مەن ءىزبايشانى ساعىنباعانى دا.
ال بالا شىدامادى. بالانىڭ اعارا قوياتىن ءالى ساقالى دا شىققان جوق قوي. سونشا ۇزاق كۇتۋگە تاعاتى جەتپەدى. كۇركەگە جاقىنداعان سايىن تۇلا بويى ءبىر قىزىپ، ءبىر سۋىدى. اپاسى ءقازىر مۇنى كورىپ، باس سالىپ قۇشاقتاپ: «اينالايىن، ارمانىم!» — دەپ ايقايلاپ جىلاپ جىبەرەر مە ەكەن؟ كەشەگى ءبىر ادىرا قالعان اشتىقتا سەنەن مەن سورلى اداسىپ، قالدىم-اۋ، — دەپ اڭىراپ جىبەرەر مە ەكەن؟ اكەسى مۇنى كورگەندە قايتەر ەكەن؟ تانىر ما ەكەن؟ «و، مەنىڭ ارمانىم، جىگىت بولىپ قالعان ەكەنسىڭ عوي!» — دەپ قورباڭداپ قالار ما ەكەن؟ شەشەسىنىڭ ايتۋى بويىنشا، رىسقۇل اكەسى ايۋداي كۇشتى، قابىلانداي قاھارلى، جولبارىستاي كوز ىلەسپەس جىلدام. مۇنى جەردەن شۇيكە جۇندەي كوتەرىپ الىپ، باۋىرىنا باسار ما ەكەن؟ قاۋلاپ وسكەن ساقال-مۇرتى تاماعىن قىتىقتاسا قايتەر ەكەن؟
بالا دا بولسا، ءدۇمبىل ميى قارا قۇمانداعى قارا سۋداي ساقىر-سۇقىر قايناپ، سان ءتۇرلى وي-جورامال جەتەكتەگەن بالا قارا كۇركەنىڭ ۇڭىرەيگەن قاراڭعى ەسىگىنەن باسپالاپ ىشكە ءۇنىلدى.
كۇركەنىڭ ءىشى تۇڭعيىق اسپان قۋىسىنداي ءتۇپسىز بولىپ كورىندى. اۋەلى بالانىڭ كوزى ۇيرەنبەدى. بىرتە-بىرتە قاراڭ-قۇراڭ الدەنەلەر بەلگى بەردى. كوكىرەگىنىڭ كىرىن ارشىعان ارشا يىسىنەن كەيىن، كۇركەنىڭ ىشىنەن قولقانى اتىپ، قۇسىق شاقىرعان ساسىق ءيىس مۇڭكىپ قويا بەردى. بالا سەسكەنىپ قالدى. اكە-شەشەسىن الدەكىمدەر ءولتىرىپ كەتىپ، سولار ءجيدىپ جاتقانداي كورىندى. بالا اشتان ءولىپ، ءجيدىپ جاتقانداردى اۋليەاتادان، شىمكەنتتەن، تاشكەنتتەن دە كورگەن. ادامداردىڭ اشتان قالاي ولەتىنىن بالا بىلەدى. بىلەدى.
قولىمەن توڭىرەكتى سيپالاپ كورىپ ەدى، بىلق ەتكەن الدەنەگە ءتيدى. كەرمە اعاشقا ءىلىپ قويعان ەت سياقتى. مايى تامشىلاپ تۇر. ءيىس سونىكى بولدى. بالا ۇرەيدەن قايتتى.
ءالسىن-السىن اينالا الاكوبەڭدەنىپ، كۇركەنىڭ ءىشى كومەسكى دە بولسا كورىنە باستادى. تار قۋىستىڭ ەكى ىرگەسىندە ەكى بوستەك جاتىر ەكەن. بىرەۋى اكەمدىكى، بىرەۋى شەشەمدىكى دەپ شامالادى بالا. بىرەۋى ارقاردىڭ، بىرەۋى الدە ايۋدىڭ، الدە قاباننىڭ تەرىسى سياقتى. بالا ول اڭداردى جىعا تانىماعاندىقتان، انىقتاپ اجىراتا المادى. ءبىراق بۇل قۇجىرادا ەكى ادام تۇراتىنىنا كوزى جەتتى.
بوساعا جاقتا سىرتى كۇيە-كۇيە ىدىس تۇر ەكەن. ىشىنە قول سالىپ ەدى، قولتوقپاقتاي جىلىك ءىلىندى. بالا قارنى ۋىلدەپ تۇرعانىن سوندا سەزىپ، جىلىكتى اۋزىنا قالاي اپارعانىن بىلمەي دە قالدى.
بالا ءوزىنىڭ شىقشىتىنىڭ دىبىسىنان شوشىپ، ەت شايناعانىن قويا قويىپ، الگى دىبىسقا قۇلاق ءتۇردى. ەشتەڭە ەستىلمەدى. تەك شاتقالدان القىنىپ اققان تاۋ سۋىنىڭ گۇرىلى عانا جاڭعىرىپ جاتتى.
سىرتىنا كۇيەدەن قالىڭ قاسپاق تۇرعان ىدىستاعى ەتتى ەدەۋىر ەڭسەرگەن سوڭ، بارىپ بالانىڭ ەسىنە اكە-شەشەسى قايتادان ورالدى. «بۇلار قايدا ءجۇر ەكەن؟» — دەپ ۋايىمدادى. كوپتەن بەرى شوپتەن باسقا تاماعى بولماعان بالانىڭ بۋىن-بۋىنى بىلبىراي باستادى. ەتكە تويىپ، ەڭسەسىن كوتەرە الماي، ارقار بوستەككە قيسايا كەتتى. كوزى قوناقتاپ وتىرعان بالا قورازدىڭ كوزىندەي كىلەگەيلەنىپ ۇيىقتاپ بارا جاتىپ، توبەدە ءىلۋلى تۇرعان ءبىر دەستە ءشايشوپتى كوردى. اكە-شەشەسى ءشايشوپ قايناتىپ ىشەدى ەكەن عوي. كوزى ءىلىنىپ بارا جاتىپ بايقادى: كۇركەنىڭ ءبىر قاناتى اعاش باعانادان ەكەن دە، ءبىر جاعى تۇتاس جارتاس ەكەن. سىرتىن ارشانىڭ بۇتاعىمەن قىمتاپتى. مايى تامشىلاعان جايۋلى ەتتىڭ مۇڭكىس ءيىسى بولماسا بۇل شايلا — ناعىز جۇماقتا تۇراتىنداردىڭ مەكەنى سياقتى.
كۇركەنىڭ الدىنا ابايلاپ باسىپ ەكەۋ كەلدى. جان-جاعىنا قاراپ، ەشكىم جوق ەكەنىنە ابدەن كوزدەرى جەتكەندە بارىپ، جاسىراعى ارقاسىنداعى تاۋەشكىنى بىلق ەتكىزىپ تابالدىرىققا تاستادى. قارتاڭداۋى ءالى دە بولسا، جاڭعاق توعاي جاققا قاراپ، سىرتتا قاراۋىلداپ قالدى دا، جاسى الاسا ەسىكتەن ەڭكەيىپ ىشكە كىردى. قارنى اشقان ەكەن، بىردەن ىدىسقا ءۇڭىلدى. ىشىندە مۇجىلگەن جالاڭاش جىلىكتىڭ جاتقانىن كورىپ، «بۇل قالاي؟» دەگەندەي اڭقيىپ قالدى دا، جان-جاعىنا قارادى. ارقار بوستەكتىڭ ۇستىندە قاننەن-قاپەرسىز پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتقان بالانى كورىپ، جان داۋسى شىعىپ ايعايلاپ جىبەردى.
— اكە!
— و، نە؟! — دەپ قارتاڭ كىسى مىلتىعىن كەزەنە بوساعادا تۇرىپ قالدى.
داۋىستان شوشىپ ويانعان بالا، بوستەكتەن ۇشىپ تۇرىپ، ءتىل-اۋزى بايلانىپ، سىلەيىپ، ءۇنى شىقپادى. باسى ۇلكەن، ءبىراق ىلميگەن ارىق بالا جاۋعا ۇقسامايدى.
قارتاڭ كىسى سوندا دا مىلتىعىن كەزەنگەنىن قويماي، ساقتانا باسىپ ىشكە ەندى.
— ءاي، كىمسىڭ ءوزىڭ؟ — دەپ بارق ەتتى.
— ارمانمىن، — دەدى بالا اكەم وسى ما دەگەن ۇمىتپەن.
— ارمانى كىم؟ كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟
— مەن ارمانمىن عوي، بىلمەيسىز بە؟
— مىناۋ نە دەپ تۇر؟ ەسى دۇرىس پا؟ ادام با، جىن-پەرى مە؟ بالا قارتاڭ ادامدى سەندىرگىسى كەلىپ، ءجان-تانىن سالا دالەلدەپ باقتى.
— تانىماي قالدىڭىز با؟ مەن ءسىزدىڭ بالاڭىزبىن عوي. ارمان. مەن ءسىزدى كوپ ىزدەدىم.
قارتاڭ ادام شىدامى كەتىپ، كۇيىپ-پىسىپ:
— ءاي، جوراباي، مىناۋ نە ساندىراقتاپ تۇر؟ تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، — دەپ باسىنان قالپاعىن جۇلىپ الىپ، ماڭدايىن، بەت-اۋزىن ءسۇرتتى.
جوراباي يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى. ءبىراق الدەكىمدى ەسىنە تۇسىرە الماي قينالعانداي، بالاعا بىلاي ءبىر، ولاي ءبىر وقىرانا قاراپ شىعىپ:
— اكەڭنىڭ اتى كىم؟ — دەپ قالدى.
— رىسقۇل، — دەدى بالا ايىلىن جيماي. — مىنە تۇر عوي مىناۋ. ءسىز رىسقۇلسىز، ءا؟
قارتاڭ ادامنىڭ ونسىز دا الاق-جۇلاق الاسى كوپ بادىراق كوزى تاس توبەسىنەن شىعا جازدادى. «مىناۋ ادام ەمەس، ارۋاق، — دەپ جورىدى. — رىسقۇل دەيدى. بيشارانىڭ ارۋاعى مەنى قۋالاپ ءجۇر مە؟ نە جازىپ ەدىم؟ ۋا، قۇداي! نە جازىعىم بار ەدى؟!» — دەپ كۇبىرلەدى.
— ءاي، جۇگىرمەك، قاي رىسقۇلدى ايتىپ تۇرسىڭ؟ شەشەڭنىڭ اتى كىم؟
— ءىزبايشا.
قارتاڭ ادام مۇلدە شاتاستى. ساندىراق دەيىن دەسە، اتاعان ادامدارى تۋرا كەلەدى.
ءبىراق رىسقۇلدىڭ ءىزبايشادان بالاسى بار ما ەدى؟
— ە، — دەدى جوراباي الدەن سوڭ. — وتتاپ تۇر. ءبۇل مولدابەكتىڭ بالاسى عوي. باسە-ە-ە!
ەندى بالا تۇڭىلە باستادى. مىنالار شىننان بوتەن بە دەگەن ويدان ويسىراپ، ءىشى-باۋىرى الەم-جالەم بولىپ، ءجانناتى دۇنيە ءبىر ساتتە ءسانسىز، سۇرىقسىز جالماۋىزداي سۇڭقيىپ شىعا كەلدى. بالا كوڭىل ەندى سۋىي باستادى: باسە، اكەسى رىسقۇل مىنا وڭكيگەن ۇڭىرەك مۇرىن، بادىراق كوز، شالعى مۇرتتى شالدۋار شال بولماسا كەرەك. سوندا مۇنى رىسقۇلوۆ الداعان بولدى عوي.
— جوق، مەن مولدابەكتىڭ بالاسى ەمەسپىن، رىسقۇلدىڭ بالاسىمىن. جاكەم قايدا؟ اپام قايدا؟ ولار وسىندا دەپ ەدى عوي؟ قايدا جاسىرىپ قويدىڭدار؟ — دەپ بالا شار-شار ەتىپ جىلاپ جىبەرەدى.
— ءوشىر ءۇنىن! — دەدى شال جورابايعا باعجيا ءبىر قاراپ. — وسىنىڭ ءبىر پالەسى بولىپ جۇرمەسىن. جاسىرىن جانسىزدارى بار وسىنىڭ، — دەپ مىلتىعىن كەزەنىپ، جاڭعاق توعايعا قادالا قارادى.
جوراباي بالانىڭ اۋزىن باسا قويدى. جاسىرىنىپ جاتقان جاۋ بەلگى بەرە قويمادى.
سوندا بارىپ، ومار مەن جوراباي بالانى ورتاعا الىپ، سۇراق جاۋدىردى.
— سەنى مۇندا كىم جۇمسادى؟
— ەشكىم دە.
— وندا نەعىپ ساندالىپ ءجۇرسىڭ؟
— جاكەم مەن اپامدى ىزدەدىم.
— ولار وسىندا دەپ كىم ايتتى؟
— كوكەم ايتتى.
— كوكەڭ كىم؟
— تۇرار رىسقۇلوۆ.
— وھ، قۇدايدىڭ ۇرعانى-اي! — دەپ ومار كۇڭىرەنە كۇيزەلىپ، تاس قابىرعاعا ارقاسىن سۇيەپ وتىرا كەتتى. — قايدا بارساڭ — قورقىتتىڭ كورى! ورازباق پۇشىق ءيتتى بولىس سايلاتقىزىپ، ءبىر تالاتتى. ەندى قۇدايدىڭ قۋ مەديەن قۋراعان تاۋىنىڭ ىشىنەن دە تىنىشتىق بەرمەيىن دەدى-اۋ بۇل تۇرار! اكەسى رىسقۇلدى ولتىرگەن مەن ەمەس ەدىم عوي. نەگە ءتۇستى سونشا سوڭىما؟ مىنا ەس بىلمەيتىن كۇشىگىن جۇمساعانى نە سۇمدىق؟ نە زىمياندىق ويلادى تاعى دا؟ ءاي، جۋارمەك، شىنىڭدى ايتشى، قالاي كەلدىڭ بۇل ادام اياعى باسپاعان شايتان شاتقالعا؟
بالا ويىنىڭ، ءتىلىنىڭ جەتكەنىنشە ءبارى-بارىن باستان-اياق ايتىپ بەردى. رىسقۇلوۆ ادەيى جۇمساماعانىنا كوز جەتكەندەي، ءبىراق كوكىرەگى قۇرعىر سەنبەيدى.
— قوي، جوراباي، بۇل جەردەن كەتەيىك. ەرگەش يتكە قوسىلعىم جوق-اق ەدى. اقىرى اللانىڭ بۇيرىعى ەكەن، سوعان بارىپ پانالايىق. مەن ونىڭ قولى جاتقان جەردى كۇندە كورىپ ءجۇرمىن. جولاماي، اۋلاقتان اڭدۋشى ەدىم، ەندى بولمادى. ەلگە دە بارا المايمىز، مۇندا دا قالا المايمىز، — دەپ ومار ءتورتتاعانداپ جەر تايانىپ بارىپ، كوكىرەگىن كوتەرىپ، ورنىنان تۇردى.
— مىنانى قايتەمىز؟ — دەدى جوراباي بالاعا يەگىن كوتەرىپ.
— بۇل جىننىڭ بالاسىن الا كەتەمىز. جالعىز جىبەرىپ بولمايدى. جاۋ ەرتىپ كەلىپ، ۇستىمىزدەن ءتۇسىرۋى كادىك. نەدە بولسا ەرگەشتىڭ قولىنا تاپسىرايىق، ار جاعىن وزدەرى ءبىلسىن...
اكەلى-بالالى ەكەۋى قورجىندارىنا سىرىقتا جايۋلى تۇرعان ەتتى سىقيتا سالىپ، قانجىعاعا قارا كۇيە موسىنى بايلاپ، اتىپ اكەلگەن تاۋەشكىنى الدارىنا وڭگەرتىپ، بالانى جورابايدىڭ ارتىنا مىنگەستىرىپ، كۇنگەي جاقتى بەتكە الىپ، شاتقال قۋالاپ، ەكى اتپەن جولعا دا شىعىپ كەتتى.
بالا بارمايمىن دەپ باقىرىپ-اق ەدى، ءداۋ ومار شاپالاقپەن بىر-ەكى تارتىپ جىبەرگەن سوڭ، ءۇنى ءوشتى. ەندى ول ءۇنسىز جىلاپ كەلە جاتتى.
وڭ قاپتالدان دا، سول قاپتالدان دا قياق-قياق تارعىل تاستار تۇكسيدى. بالانىڭ ءبىر تاڭ قالعانى: تەڭبىل تورعاي دا، شولپانكەبىس تە ۇشتى-كۇيلى جوق بولدى. وسىنداي قىسىلعاندا كەلمەي قويدى. بالا ولارعا قاتتى وكپەلەدى. كەلىپ قالار ما ەكەن دەپ ءالى دە ۇمىتتەنىپ، ارتىنا بۇرىلىپ جالتاق-جالتاق قارادى، ارتىندا مىلتىعىن ەردىڭ قاسىندا كولدەنەڭ سالىپ، توبەدەي توڭكەرىلىپ ءداۋ ومار كەلە جاتىر. دالانىڭ جارىعىنا شىققان سوڭ شىرامىتتى. وسى وڭكيگەن شالدى بالا بۇرىن ءبىر جەردەن كورگەن، ءبىراق قايدا ەكەنى ەسىندە جوق. مىنا جوراباي دەگەن بالاسى دا ەمىس-ەمىس ەسىندە، جورابايدىڭ ارتىنان اقىرىن جىلجىپ ءتۇسىپ، قاشىپ كەتەيىن دەسە، ارتىندا ءداۋ ومار كەلە جاتىر. اكەسى مەن شەشەسى مىنا بۇلىم-بۇلىم، قۋىس-قۋىس شاتقالدىڭ ءبىر جەرىندە جاسىرىنىپ قالىپ بارا جاتقانداي:
— اپا! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
— ءوشىر ءۇنىڭدى! — دەپ ىشقىندى ءداۋ ومار. — قايداعى اپا، سورلى! سەن رىسقۇلدىڭ بالاسىمىن دەپ تانتىما! مولدابەكتىڭ بالاسىسىڭ، ەگەر ادامنىڭ بالاسى ەكەنىڭ راس بولسا. ءالى كوڭىلىم سەنبەيدى، پەرىمىسىڭ دەپ قورقامىن. رىسقۇل قايدا، بىرەۋ قايدا؟ و، قۋ زامان!
زاڭعار كوكتىڭ استىندا تاۋ قىرانى قالىقتاپ، بۇلاردىڭ توبەسىنەن ءتونىپ ءجۇردى دە قويدى. جورابايدىڭ الدىندا وڭگەرۋلى جاتقان تاۋ تاعىسىن كوزى شالعان، ءسىرا. تاۋدىڭ تاسىر وزەنى بۇلارمەن جارىسىپ بۇرالاڭدادى دا وتىردى.
جالعىزاياق تار تابان جولدا ات ەكەش ات تا ابايلاپ، اياعى تايماس ءۇشىن ساناپ باسىپ، ساق كەلەدى. ىلعي ەڭىس بولعان سوڭ، ەر موينىنا كەتەدى. جوراباي شىنتاعىمەن بالانى بۇيىرىنەن ءتۇيىپ كەپ قالادى:
— ەڭكەيمە. شەشەڭ ماعان اسىلىپ تۋىپ پا ەدى؟
— شالقايىپ وتىر!
ءداۋ شالدان گورى، جوراباي ەپتەپ ءيمانجۇزدى كورىنەدى. وسى ءبىر شىندىقتى ايتار-اۋ دەگەن ۇمىتپەن بالا بايعۇس:
— اعاتاي، مەنىڭ شەشەم قايدا؟ — دەيدى. — ول وسى تاۋدا، كۇركەدە دەپ ەدى عوي.
— وتتاپتى! — دەپ ارس ەتتى ارتتان ءداۋ ومار.
بالا كوڭىلى قالتىراپ، قاڭتاردا قالعانداي جۇرەگى مۇزداپ، اتتىڭ ۇستىنەن اناۋ سارقىراما قۇزعا قۇلاپ تۇسكىسى كەلەدى. توبەدەن قىران شاڭق ەتكەندە اسپانعا قاراپ بارىپ ۇيالاعانداي، كوكتىڭ ءجۇزى مەيىرلى ەكەن، بالا ءىشى ەلجىرەپ كەتتى.
* * *
تاشپۋلات باي ەرگەشتىڭ «نوياندارىنىڭ» ءبىرى ەدى. الاتاۋدىڭ كۇنگەي جاعىن جايلاعان سولتۇستىك فەرعانا قاۋىمىن تاشپۋلات باي بولشيەۆيكتەرگە قارسى كوتەرۋگە ءتيىس. «قوقان اۆتونومياسىنىڭ بۇرىنعى رايىسى ەرگەش قوقاننان ايىرىلعانمەن، ۇمىتىنەن ايىرىلماعان. كەڭەستى قۇلاتىپ، رايىس تاعىنا قايتا ورالۋ ونىڭ ارمانى.
ەرگەشتى ىزدەپ كەلە جاتقان ءداۋ ومار ەرگەشكە ەمەس، تاشپۋلاتقا تاپ بولدى.
— ءوزىڭ قارتايىپ قالىپسىڭ. ءبىراق مىلتىق ۇستاۋعا جاراساڭ بولدى. بالاڭدى الىپ كەلگەنىڭ اقىل بولعان. بۇل ناعىز جاۋىنگەر، ال مىنا بوقمۇرىن كىمگە كەرەك؟ — دەپ ارماندى قۇلاعىنان ءبىر بۇرادى. بالا تىجىرىنىپ قالدى دا، جىلامادى. تەك كومەك تىلەپ ءداۋ ومارعا قارادى. ءداۋ ومار ونى قورعاماق ويىندا جوق، قايتا بالانى ورعا يتەردى.
— و، تاشپۋلات مىرزا، بۇنىڭ حيكاياسى قىزىق. بۇل تاشكەنتتەگى بولشيەۆيك تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ءىنىسى. ءبىراق بولشيەۆيك اعاسىنىڭ ۇيىنەن قاشىپ كەتىپتى. ەلىن ىزدەپ، تاۋدا اداسىپ جۇرگەن جەرىنەن تاۋىپ الدىق، — دەپ جالپاڭدادى. — ەلىمىز ءبىر عوي.
— ەلىڭ قالاي، تىنىش پا؟ — دەدى تاشپۋلات باي رىسقۇلوۆتىڭ ءىنىسى دەگەنگە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي.
— ارقا تىنىش بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار، مىرزا. ەل ءبۇلىنىپ تۇر عوي. بولشيەۆيك رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ جاقىن تۋىسىن بولىس سايلاتتىرىپ، سونىڭ تەپكىسىنە شىداي الماي، ەندى ءسىزدى پانالاپ كەلىپ تۇرمىن، مىرزا. ادىلەتتىك ىزدەپ كەلدىم، — دەپ ءداۋ ومار وپىرىلا قۇلاپ، تاشپۋلاتتىڭ اياعىنا جىعىلدى.
رىسقۇلوۆتىڭ اتى قايتا-قايتا اتالعاننان سەكەم الىپ، تاشپۋلات تاسىرايا قالدى.
— ە، تۇر! — دەدى يلىكپەگەن كۇيى كەبىسىنىڭ تۇمسىعىمەن وماردى ءتۇرتىپ قويىپ. جاعىنامىن دەپ جيرەندىرىپ العانىن ومار سەزبەي، تاشپۋلاتتىڭ سىقىرلاق امىركەن ءماسىسىنىڭ قونىشىن سيپالادى. ومارعا مۇنداي ءماسى ءومىرى بىتپەگەن. تاشپۋلاتقا جاعىنىپ تۇرعانى دا، الدە ماسىگە قىزىعىپ تۇرعانى دا بەيمالىم. — قاشىپ كەتپەسىن، بايقاڭدار، — دەپ تاپسىردى تاشپۋلات نوكەرلەرىنە.
ومار انىقتاپ تۇرىپ ەندى بايقادى: تاشپۋلاتتىكىندەي امىركەن ءماسى نوكەرلەردەن كورىنبەدى، كيىم كيىستەرى الاباجاقتاۋ ەكەن. ءبىرى باسىنا كىر-كىر سالدە سالعان بولسا، بىرەۋلەرى باياعى رىسقۇل قۇساپ كيىز قالپاق كيىپ الىپتى. بۇيراسى كوزىنە تۇسكەن سەڭسەڭ بورىكتىلەر، دوڭگەلەك تەلپەكتىلەر دە بار. يىنىنە ىلگەندەرى دە ءار ءتۇرلى: بىرەۋدىكى بيقاساپ شاپان، بىرەۋلەردىكى سىرما شاپان، بىرەۋلەردە تۇيە ءجۇن شەكپەن؛ شاپانى، شەكپەنى جوقتار ءجۇنىن سىرتىنا قاراتىپ جەڭسىز تەرى كوكىرەكشە كيىپ الىپتى. اسىرەسە اياق كيىمدەرى كەيىپسىز. قياق تاستى تاۋ تاسالاعان ادامداردىڭ ەتىكتەرى اق جۇلىق، قوڭىلتاق جىرتىق كەبىس ىلە سالعاندارى دا تۇر. ءبىراق ءبىر نارسە بارىندە بىردەي سۋ جاڭا: ول مىلتىق، مىلتىقتارى بۇرىن كورمەگەن ەرەكشە «اعىلشىن ۆينچەستەرى» ەكەنىن ومار بىلمەيدى، تەك جارق-جۇرق ەتكەن سۇر بولات، سۋىق تەمىردەن سەسكەنەدى.
ادامداردىڭ اجارى تۇسكەن، قار جاۋماي، قازان ۇرماي، سۋىق سورعان جاپىراقتاي وڭدەرى قاراۋىتىپ، مىج-مىج بولىپ، ساقال-شاشى ءوسىپ، مۇرتى باسىلماعان. تاشپۋلات بۇلارعا قاراعاندا ءزايتۇن مايىنا قۋىرعان بيدايداي بىرتيىپ، ەكى بەتى الاۋ كۇرەڭ تارتىپ، جىلت-جىلت ەتەدى. بۋرىلى بار مۇرتى دا مايلى سياقتى.
ومار كەلگەلى تاشپۋلات ويعا كومىلدى. ءبىراق سىرىن سىرتقا شىعارمايدى.
— بالا رىسقۇلوۆتىڭ ءىنىسى ەكەنى راس پا؟ — دەپ قايتالاپ قادالدى.
— مىنە، يمانىم، مىنە، جانىم. قالپ ايتسام، وسى تۇرعان جەرىمدە ارام قاتىر، — دەپ قارعاندى وڭكيگەن ومار.
— وزىڭدە سوندا رىسقۇلوۆتىڭ تۋىسقانى بولدىڭ عوي. سولاي ما؟
— قايداعى تۋىسقان؟! الىس اعايىن. ءبىراق ءقازىر جاۋىمنان جامان. كورسەتپەگەن قورلىعى جوق. ول تۋىسقان بولسا، مەن تاۋ كەزىپ، تاس جاستانىپ نەم بار؟ جاتپايمىن با ءوز ءۇيىم — ولەڭ توسەگىمدە. تورىمنەن كورىم جاقىن شاقتا مەن ەرىگىپ اسار ما ەدىم مىنا اسقار تاۋدى!
ومار كۇيىنىپ ايتتى. ءسوزى اسەر ەتتى.
اسقار دەسە اسقارلانىپ، تەرىستىكتە الاتاۋ جاتتى. تورعىن كوك اسپانعا شانشىلا قادالعان شىڭدار ادامداردىڭ شىنجاۋ شارۋاسىمەن ءىسى جوق، تەك تاڭىرىمەن ءتىل قاتىسارداي كەگجيىپ تۇر.
قاديم گرەكتەر ادەمى ەرتەگىلەر ويلاپ شىعارعان. ول جونىندە تالاس جوق. ولاردىڭ ايتۋى بويىنشا، قۇدايلاردىڭ كوكەسى زيەۆس بولعان. زيەۆس وليمپ دەگەن تاۋدا تۇرادى ەكەن. سويتسە، ول وليمپكە جاي پەندەلەر ەشكى جاياتىن كورىنەدى. جاي توبەشىك ەكەن. الاتاۋدىڭ زاڭعار شىڭدارى وليمپكە قاراعاندا قۇداي مەكەنىنە الدەقايدا كوبىرەك ۇقسايدى. ءبىراق قاديم گرەكتەر قۇساپ كوركەم، قيال ويدىڭ قيسىنىن كەلتىرە الماعان شىعارمىز. الاتاۋدىڭ ەڭ بيىگى — ءحان-تاڭىرىنى تۇركىلەردىڭ ءتۇپ اتاسى كوك تۇرىك جايلاپتى دەگەن ءسوز بار. وسى تاۋدىڭ تاعى ءبىر شىڭىنا كۇلىكپەن ماناس شىعىپتى دەگەن ءسوز بار. ال قۇداي تۇرىپتى دەگەندى ەشكىم بىلمەيدى.
تاكاپپار تاۋلارعا تاشپۋلات ۇزاق قارادى. مىنا ساندالعان قازاق وسى تاۋدان تەكتەن-تەككە اسىپ كەلگەن جوق، — دەپ ويلادى، شىنىندا قورلىق كورگەن بولۋ كەرەك. مىنا نوكەرلەرىمنىڭ كوبى سونداي عوي. ولار دا كەڭەسكە وكپەلەپ، ويدان-قىردان قاشقاندار.
— ءا، اقىماقتار، — دەپ تابالايدى ەندى تاشپۋلات. — كەدەي وكىمەتى كەدەيلەردى جارىلقايدى دەگەنگە سەنىپ، كەردەڭدەدىڭدەر-اي كەلىپ. ساۋاپ بولدى. ەستىدىڭدەر مە، ءبىزدىڭ قاسيەتتى فەرعانا عانا ەمەس، قازاقتاردى دا قان قاقساتقان بولشيەۆيكتەر. مىنا قازاقتىڭ ايتقانىن ەستىدىڭدەر مە؟ قاتىن-بالاسىن اسىراپ وتىرعان جالعىز قاپ بيدايىن، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ بەس رەت ناماز وقيتىن جاينامازىن تارتىپ العان كەڭەستەر. ال تارتىپ ال دەپ ءتارتىپ بەرگەن الگى رىسقۇلوۆ. ا-ا سەندەر بىلمەيسىڭدەر عوي رىسقۇلوۆتى. ال مەن عوي ونى باياعىدان بىلەمىن. مەنىڭ ماۋە اعاشتارىمدى كۇتىپ-باعىپ، تيىن-تەبەن تاۋىپ، تەنتىرەپ ءجۇرۋشى ەدى. ءار ءىستى قۇداي قىلادى دا، ەندى سول باۋ-باقشامدى، ءاۋلى-جايىمدى تارتىپ الىپ، تاسىراڭدادى-اي كەلىپ. قاپ!
تاشپۋلات كوزىنە ءدۇربى توسىپ، كۇنباتىس جاققا زارىعا قارادى. قانشا قاراعانمەن ءوزىنىڭ ءاۋلى-جايىن كورە المادى. تىم الىس ەدى. وسى دۇربىمەن انەكۇنى رىسقۇلوۆتى جىعا تانىدى. امال نە، اتقان وعى دارىمادى. ماشيناسىنىڭ اينەگىن قيراتتى. وعان دا شۇكىر. جانى شوشىنىپ ءجۇرسىن. بالكىم، ەندى تاشپۋلاتتىڭ ءاۋلى-جايىنا كەلىپ، سايران قۇرمايتىن بولار. قاسىنداگى قابا ساقال كوميسسارى دا سەسكەنگەن شىعار. ەندىگى جەردە كەزدەسسە، تاشپۋلات ءمۇلت جىبەرمەۋگە تىرىسادى. رىسقۇلوۆ سياقتىلار جەر جاستانباي، تاشپۋلات تىنىش ۇيىقتاي المايدى. ال مىنا جۇگەرمەك ءىنىسى...
تاشپۋلات بالاعا تەسىلە قارادى.
رىسقۇلوۆ پەن بالانىڭ اراسىنان ۇقساستىق ىزدەدى. رىسقۇلوۆتى انەۋكۇنى شىرشىقتىڭ بەرگى جاعاسىندا تۇرىپ دۇربىمەن كوردى. مۇرت قويعان سياقتى ما؟ كوزىلدىرىگى بار ەكەنى انىق. كوزىلدىرىگى مۇنىڭ باعبانى بولىپ جۇرگەندە دە بار بولاتىن. ول ون بەسىنشى جىل ەدى. سودان بەرى ءتورت جىل ءوتتى. كوڭىلىندە بۇلدىر ەلەس قانا قالىپتى. جۇمىسقا بەرەكەلى، تىندىرىمدى ەدى. تورعاي توق ەتىپ، تاڭ سىز بەرگەننەن تۇرىپ، تىرشىلىكتى تىندىرىپ تاستاپ، تالدىڭ كولەڭكەسىندە وتىرىپ، شۇقيىپ اراي-اراي كىتاپ وقيتىن. نە كىتاپ دەپ بۇل سۇراماپتى، نە كىتاپ ەكەنىن ول ايتپاپتى. سويتسە، كىلەڭ ءدىن بۇزار، بولشيەۆيك كىتاپ ەكەن عوي. ونى بىلسە، تاشپۋلات رىسقۇلوۆتى سول كەزدە-اق پوليسياعا ۇستاپ بەرەر ەدى-اۋ. اتتەگەن-اي كوپ. ەگەر بىلسە...
ەندى الداعىنى ويلاۋ كەرەك. مىنا بالا ءبىر قاجەتىنە جاراپ قالۋى. ەپتەپ ۇقسايتىن سياقتى. قالىڭ قاباق، كوزىندە قانجاردىڭ جۇزىندەي سۋىق جارقىل بار. تۇنجىر، رىسقۇلوۆ تا سازارىپ، كوپ سويلەمەيتىن. ءىنىسى دەيدى، زور كوميسساردىڭ ءىنىسى بولسا، قاڭعىرىپ نەسى بار؟ ەلىن ساعىنىپتى دەيدى. ەلىن ساعىنسا تۇلكىباسقا تاشكەنتتەن سايراپ جاتقان تۋرا جول بار ەمەس پە؟ تاۋدا اداسىپ نە جىنى بار؟
تاشكەنتتە وتىرعان جاقىن ادامداردان استىرتىن حابار بىلمەك كەرەك. رىسقۇلوۆتىڭ ءىنىسى جوعالىپ كەتكەنى راس پا، وتىرىك پە، ونى انىقتاۋ اسا قيىنعا دا تۇسپەيدى.
* * *
تاشپۋلات باي بولشيەۆيكتەرمەن تىكەلەي ايقاسقا شىعۋعا دا بەيىل ەمەس. ازىرەيىلدەي جەك كورسە دە، قورقادى. ول مەكەن-جايىن قايتارىپ الۋدى كوكسەگەنمەن، وعان ءدال ءقازىر قولىم جەتەدى دەپ ويلامايدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبىر قايتار دەپ ۇمىتتەنەدى.
ءبىراق شىرشىقتىڭ جاعاسىندا جاتقان جايىنا قايتا-قايتا ۇرلانىپ بارعىشتاۋىندا باسقا قاسىرەت جاتىر. شىرشىقتىڭ بويىنداعى شىناردىڭ تاساسىندا تۇرىپ، ول دۇربىمەن ۇدايى ءبىر نوقاتتى ىزدەيدى. تاربيعان ءۇيدىڭ جەلكەسىندە كارى جاڭعاق اعاشى بار. كارى جاڭعاقتىڭ تۇبىندە دوڭكيگەن قويتاس جاتىر. سول تاس ورنىندا ما، جوق جىلجىپ كەتتى مە؟ ونىڭ جانىن جەپ جاتقان قىلقۇرت سول قويتاس. باياعى زاماندار تاسقىنىمەن تاۋدان كوشكەن تۇيەتاس، قويتاس از ەمەس. وتان بىرەۋ تىكتەپ نازار سالىپ، استىن تىنتە قويماس تا. ال سول تاستى بىرەۋ جىلجىتپاي، ءوزى بۇرىن اۋدارعانى وڭدى بولار ەدى. سوندا ول بۇل بۇلىك شالعان تۇركىستاندى تالاق ەتىپ، ەرگەشتىڭ دە ەنەسىن ۇرىپ، اۋعان، ءتىپتى يران، ءتىپتى ءۇندى اسىپ كەتەر ەدى.
الدەنەشە وقتالدى، جەتە المادى. سەنىمدى ادام دا از. التىندى كورسە پەرىشتە دە جولدان شىعادى. جانىنداعى جالاڭاياقتارتا سەنبەيدى. ەندى مىنا اڭقاۋ دا كىرىپتار ءداۋ ومارعا وقتالىپ وتىرۋى سودان.
ءداۋ ومار الدىنا وڭگەرىپ كەلگەن كيىكتى تاشپۋلاتقا ءا دەگەندە-اق تارتۋ ەتكەن. تاشپۋلات سەمىز كيىككە قىزىقسا دا سىر بەرمەگەن. كيىكتى كورىپ، كوزدەرى قىزىپ، قۇلقىندارىن قاققان نوكەرلەرىنە:
— توقتا! — دەپ تىيىم سالعان.
ەندى ءجون سۇراستىرىپ، ءبىراز نارسەنىڭ پەردەسى ءتۇرىلىپ، ءبىراز نارسە ءالى جۇمباق قالعان كەزدە بارىپ، تاشپۋلات جىگىتتەرىنە:
— ال، كانە ومار اكانىڭ كيىگىن قاقتاڭدار! — دەپ پارمان بەردى.
سول — سول ەكەن، جالانىپ تۇرعان جىگىتتەر لەزدە قۋراعان كيىك-وتىنان تامىزىق تۇتاتىپ، قۋ ارشانىڭ تۇبىرتەگىن لاۋلاتىپ، كيىكتىڭ وزەگىنەن زومبى-تاياق وتكىزىپ، اشامايعا تىرەپ، ءاتىر ءتۇتىندى الاۋعا اۋەلى ءجۇنىن ءۇيتىپ، قانجارمەن كۇيگەن ءجۇننىڭ قاعىن ءبىر قىرىپ تاستاپ، بۇتىندەي قاقتاي باستادى.
جان-جاعى جاسىل مۇك، قىزىل قىنا جامىلعان جارلاۋىت تاس زۇمىرەت كىلەم توسەلگەن الاڭقاي، تاستان-تاسقا كەۋدەسىن سوققان اساۋ وزەن، الاسا ارشا مەن بيىك شىنار ايقاسا ەسكەن ۇرى شاتقال. ۇرىننان جاۋ تۇسە الماس، ۇلى قامال.
تاشپۋلات سوندا دا ساقتىقتا قورلىق جوق دەپ، ادىراڭ نوكەرلەرىن نىقىرىپ تاستادى:
— وتتى لاپىلداتىپ، جالپىلداق قۋراي جاقپا، ارشانىڭ بۇتاعىن جاق، اقىماق!
ارشانىڭ ءتۇتىنى اۋا تۇستەس ءمولدىر بولادى. انشا-مۇنشادان كوزگە كورىنبەيدى، جاۋ سەزبەيدى. تاشپۋلات سونى ايتىپ تۇر.
وبالى نە كەرەك، كيىكتىڭ ەتى پاتشالاردىڭ داستارقانىنا ۇيالماي قويارلىقتاي، وتە ءدامدى ءپىسىرىلدى. باسقاسى — باسقا، تاماق دايىنداۋعا كەلگەندە بۇل اعايىندار الدىنا جان سالماس ەدى.
— مالدى قازاق باقسىن، جەۋىن وزبەك جەسىن، — دەگەن ماتەلدە شىندىق تا، ءزىل دە جاتىر.
— ا، ومار اكا، بىزگە ءوستىپ ىلعي ەلىك اتىپ بەرىپ تۇرساڭ، ءبىز وسىلاي پىسىرەمىز، — دەپ اقسيدى اۋزى-باسى كۇيە-كۇيە بولعان نوكەرلەر.
— قاراۋىلدارعا دا قالدىرىڭدار-ەي، — دەپ كەيىدى تاشپۋلات قۇنان كيىكتىڭ مىنا جالماۋىزداردىڭ جۇعىنىنا جۇق بولماي بارا جاتقانىن جاقتىرماي.
تاشپۋلات بۇل ارانى اشىلعان البا-جۇلبا توبىردى جەك كورەدى، ويتكەنى سەنبەيدى. جالپى، ەرگەشتىڭ تىرلىك-ارەكەتىنە دە سەنبەيدى. ويتكەنى بۇگىن بە، ەرتەڭ بە، ايتەۋىر بۇل توبىر توز-توز بولىپ، ەسكىرگەن بوز كويلەكتەي ىدىراپ جونەلەدى. مۇنى تاشپۋلات بىلەدى. اعىلشىن قانشا قارۋلاندىرعانمەن، وسى توبىر كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتادى دەگەن ۋاعىز تاشپۋلاتتىڭ كارتامىش كوكىرەگىنە قونبايدى.
بۇلاردى اسىراۋدىڭ ءوزى ءبىر قاسىرەت. بۇلار ءوزى اشتىقتان قاشىپ كەلدى، ال بۇل جەردە تاعى اشىقسا، «اتاسىنا نالەت ەرگەش پەن تاشپۋلاتتىڭ»، — دەپ تايىپ وتىرادى. جونىمەن كەتسە — قۇلدىق، ءولتىرىپ كەتپەسە دە، سوندىقتان بۇلاردىڭ تاماعىن تىعىنداۋ ءۇشىن توڭىرەكتەگى قىشلاقتارعا ءتۇسىپ، جازىقسىز، بەيبىت ەلدى توناۋ كەرەك. ءبىر تونارسىڭ، ەكى تونارسىڭ، سونان سوڭ ءوزىڭ تونالارسىڭ.
مۇنى تاشپۋلاتتىڭ زىميان ويى بىلەدى...
سوندىقتان ەرتەلەتىپ، بۇل تۇلەن تۇرتكەن تۇركىستاننان تايعان لازىم، ول ءۇشىن كارى جاڭعاقتىڭ تۇبىندە جاتقان قويتاسقا ءبىر جەتۋ ارمان. جانە جەدەل، ويتكەنى انە-مىنە ەرگەشتەن جاۋشى جەتىپ، تاعى دا ءبىر قاندى جورىققا اتتاندىرار.
تاشپۋلات باي ءىشىنىڭ جىلانى ءسال دە بولسا تىنشىعان جاساعىنىڭ ءارقايسىسىنا ءار ءتۇرلى پارمان بەرىپ، جان-جاققا جۇمسادى دا، ءداۋ ومارمەن وڭاشا قالدى.
— ال، ومار اكا، — دەدى ول بۇلتالاقتاتپاي، توتەسىنە كوشىپ، — سەنىڭ ادالدىعىڭا ءبىر سىن. بۇگىن تۇندە ەكەۋمىز ساپارعا اتتانامىز. مىنا ەكى بالا مەنىڭ جىگىتتەرىمنىڭ قولىندا قالادى. ەگەر ايتقانىمدى ورىنداساڭ: كىمسىڭ — ومار بولاسىڭ، ال بوتەن نيەت تانىتساڭ، ءوز بالاڭدى اناۋ شىناردىڭ اناۋ قيسىق بۇتاعىنا اسىپ ولتىرەدى. ءتۇسىندىڭ بە؟
— ءتۇسىندىم، تاشەكە، — دەپ جالپاڭدادى ومار تۇك تۇسىنبەسە دە جاپالاق كوزىنىڭ ساباۋداي كىرپىگى جالپ-جالپ ەتىپ.
* * *
قىزىل كۇرەڭ قىنا باسقان تارعىل تاستان مارجان شاشىپ، سارقىراپ اققان كۇمىس سۋ بالا كوڭىلىن اۋدارىپ اكەتتى دە، البا-جۇلبا توبىردىڭ تىرشىلىگىنە قىزىقپاي، بيىك-بيىك، ساندىق-ساندىق تاستارعا زارىعا قاراپ وتىرىپ قالعان. كيىكتىڭ قۇيقاسىنان وعان ءبىر جاپىراق تيگەن. اشتىققا كوندىككەن كوڭىل، ازدى قاناعات تۇتىپ، قايتىپ كوزىن تەلمىرتپەگەن. ونىڭ زادالىعىن تاشپۋلات بايقاماي قالعان جوق. «بۇل كۇشىكتىڭ اتاسى دا وسىنداي، ۇساق-تۇيەكتەن بيىك تۇراتىن سىرباز، كوزىن ساتپايتىن. مىناسى ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى ادام دەپ وتىرعان جوق. ويلاعانى مۇلدە باسقا نارسە».
سۇڭعىلا تاشپۋلات بالانىڭ كوكەيىن دۇربىمەن كورگەندەي تانىپ قويعان. بالانىڭ جان دۇنيەسى جىلاپ وتىرعانى راس ەدى. ول تەڭبىل تورعايدى ساعىندى. ءبىراق تەڭبىل تورعاي كورگەن ءتۇس سياقتى زىم-زيا. الدە ءداۋ وماردان شوشىدى، الدە مىنا قانجار قايراپ، مىلتىق تازالاعان الاباجاق توبىردان ۇرىكتى، ايتەۋىر جوق.
بالا كۇركەنى ويلادى. سوعان قايتار جولدى ويلادى. اكە-شەشەسىنەن ءالى ءۇمىت ۇزبەي، ولار جوقتا كۇركەنى ءداۋ ومار الدەقالاي يەمدەنىپ الدى دەپ ويلادى. بالا ءساتى تۇسسە، كۇركەگە ورالماق. مۇمكىن، اكە-شەشەسى ەندى سوندا شىعار. ويتكەنى ومار مۇندا عوي. ءداۋ وماردان قورىققانى نەسى دەپ ءبىر كەز اكەسىنە رەنجىدى. شەشەسى وتىرىك ايتپاسا، اكەسى مىلتىعى بار ون سولداتتى جايراتىپ، اياعىنداعى زىلدەي كىسەندى قولىمەن قاڭىلتىر قۇساتىپ ءبىر بۇراپ، سىندىرىپ كەتە بارعان كورىنەدى. «مەنىڭ مۇندا ەكەنىمدى اكەم دە، شەشەم دە بىلمەيدى، — دەپ مۇڭايادى بالا. — ايتپەسە مىنا سۇمىرايلاردى سوناۋ سايعا سىپىرا لاقتىرىپ، لاقتاي باۋىزداپ، مەنى قۇتقارىپ الار ەدى. بالەم، ءداۋ ومار سوندا تاشپۋلاتتىڭ اياعىن ەمەس، اكەمنىڭ اياعىن قۇشاقتاپ جىلار ەدى».
الدەقالاي اكەسى مىنا جاقپار تاستاردىڭ اراسىنان باياعىدا سايماسايعا اقىرعانداي اقىرىپ شىعا كەلەتىندەي، بالا تاۋعا زارىعا قارادى. تاۋدىڭ سارقىراما سۋ قۇلاعان قارلى باسىنا تامان جالعىز نوقات قىران قالىقتاپ ءجۇردى دە قويدى. «قىران نەگە ىلعي جالعىز قالىقتايدى ەكەن؟» «جالعىزدىق قۇدايعا عانا جاراسقان. سەن اعاڭدى تاپ»، — دەۋشى ەدى شەشەسى. مۇمكىن، اعاسىنىڭ ءتىلىن العاندا دۇرىس بولاتىن با ەدى؟ ءبىراق ابدەن قارتايامىز، ساقال-شاشىمىز اعارادى، سودان كەيىن بارامىز دەدى عوي. وعان دەيىن بۇل قالاي شىدايدى؟ ەندى نە بولادى؟ اعاسىمەن كەلگەندە عوي، مىنا سىلىمتىكتەر مۇنىڭ قۇلاعىنان تارتپاق تۇرماق، شەكەسىنەن دە شەرتە الماس ەدى.
اركىمنىڭ ءوز دىتتەگەنى، ءوز ۋايىمى، ءوز وپىعى بار. بالانىكى بارىنىكىنەن دە الىس، بارىنىكىنەن دە وتكىر، بارىنىكىنەن دە اششى.
شاتقالدىڭ كۇنى كەلتە. ىمىرت مۇندا ەرتە ۇيىرىلەدى. كوز بايلانىپ، قۇج-قۇج تاستار ءبىرتۇتاس قاراۋىتىپ، ارا-جىگى بىلىنبەي تۇكسيە تۇسكەندە عانا بالا بايقادى: تاشپۋلات كورىنبەيدى. ءداۋ ومار دا جوق. ءداۋ وماردىڭ بالاسى جورابايدىڭ قول-اياعى بايلاۋلى. مىلتىعىنا تايانعان بىرەۋ وزىنە تونە قاراپ، كوز الماي وتىر. بالا سەلك ەتتى.
— قوزعالما، — دەدى مىلتىقتى ادام. — قاشىپ كەتەم دەپ ويلاما. اتىپ تاستايمىن.
جورابايدان بۇل قالاي دەپ سۇراماقشى ەدى:
— سويلەمە! — دەدى مىلتىقتى ادام.
تاستان قۇلاعان قاسقا سۋدان باسقاسىنىڭ ءبارى قاپ-قاراڭعى. قىران دا كورىنبەي كەتكەن. ءتۇن كەلدى دە قىزىل، جاسىل، سارى، كوك، كۇلگىن، قوڭىر بوياۋدىڭ ءبارىن جۇتىپ جىبەردى. ءبىراق اسپاننان جىمىڭداپ جۇلدىزدار كورىندى. بىرتە-بىرتە شاتقالدىڭ ءۇستى باداناداي جاپ-جارىق جۇلدىزدارعا تولىپ كەتتى. بالا جۇلدىزداردىڭ مۇنشاما جاقىن جەردەن جارقىراعانىن بۇرىن كورگەن جوق ەدى. جۇلدىزدىڭ بىرەۋىنە قولى ىلىكسە، ەكىنشىسىنەن تاعى ۇستاپ، بىرتە-بىرتە مىنا شاتقالدىڭ ار جاعىنا اسپالى كوپىر ارقىلى ءوتىپ كەتۋگە بولاتىن سياقتى. بالا اسپانعا قاراي قولىن سوزىپ كورىپ ەدى، ەشتەڭە ىلىكپەدى.
— تىنىش وتىر! — دەپ جەكىدى مىلتىقتى ادام.
— جۇلدىز كوپىر، — دەپ سىبىرلادى بالا. — مەنى ارعى جاققا الىپ ءوت. باسقا شاتقالداعى جالعىز كۇركەگە جەتكىز.
جۇلدىزدار ونىڭ جانىن ۇققانداي جاقىنداي ءتۇسىپ، جاۋدىرەپ تۇردى. ءتىپتى قول سوزىم جەرگە تۇسەر ەدى-اۋ، مىنا مىلتىقتى ادامنان ولار دا قورقاتىن بولار.
بالا كوزى ءىلىنىپ، كىرپىكتەرى ايقاسىپ بارا جاتىپ، ءان ەستىگەندەي بولدى.
— قايتار ەدىم، جولىم جوق.
سۋلار بۇعان جولىمدى.
جۇلدىزدارعا كوپىر سالار ەم.
بۇعاۋلادى جازمىش قولىمدى، —
دەدى اكەسى.
— جۇلدىزدارعا كوپىر سالار ەم، بۇعاۋلادى جازمىش قولىمدى، — دەپ اكەسىنىڭ انىنە جۇلدىزدار سىڭسىپ قوسىلدى.
جۇلدىزدار سىڭسىپ، سىڭعىر-سىڭعىر قوڭىراۋلار بىرىنە-بىرى ءتيىپ كەتىپ، بۇكىل الەم استى «جۇلدىز كوپىر» ءانىن جىرلادى.
سويتسە، ار جاقتاعى ارمانداعان كۇركەسىنە جەتە الماي جۇرگەن جالعىز بالا ەمەس، اركىم-اق جۇلدىز كوپىر ارقىلى اڭسارلىق جەرگە جەتكىسى كەلەدى ەكەن. اڭسارلىق جەرى بولماعان ادام ءان ايتا المايدى ەكەن، جۇلدىزداردىڭ سۇلۋلىعىن بايقامايدى ەكەن. ولاردىڭ كوزىنە ەش زامان تەڭبىل تورعاي دا كورىنبەيدى ەكەن. ولار شولپانكەبىس گۇلىمەن ۇشا المايدى ەكەن. ولاردىڭ اتىن بەيۋايىم پەندەلەر دەيدى ەكەن. بەيۋايىم پەندەلەرگە جۇلدىز كوپىر جۋىقتاماس. جۇلدىز كوپىر جۋىقتاماس.
وڭتۇستىكتەگى حاس سۇلۋ فەرعانانىڭ ىستىق لەبى ەسىپ تۇرسا دا، شاتقال ءىشى بوي شىمىرىكتىرەر سالقىن ەدى. ءتىپتى جاقىنداپ-جاقىنداپ كەلگەنمەن، جۇلدىزدار دا جىلىتا المايدى. زورلىقتان قاراقشى بولعان قاڭعىباستاردىڭ اتتارى پىسقىرىندى. جارتاس جاقتان ۇلار جىلاپ، ۇيىقتامايدى. كۇندىز قالىقتاپ جۇرگەن قىران ونىڭ قوساعىن ءىلىپ اكەتكەن شىعار. الىستا ەلىك ماڭىرايدى، مۇمكىن كۇندىز تاشپۋلاتتىڭ نوكەرلەرى قاقتاپ جەگەن تاۋ تاعىسىنىڭ سەرىگى شىعار.
الەمنىڭ بۇتىندىگى سىرتتاي عانا. ال ىشىنە ۇڭىلسەڭ، كىلەڭ كەتىكتەن تۇرادى. كوڭىلى ءبۇتىن بىرەۋ جوق. بالا اكە-شەشەسىن ىزدەيدى. تاشپۋلات ايىرىلىپ قالعان التىنىن اڭسايدى؛ جوراباي جورىققا كەتكەن كارى اكەسىن ۋايىمدايدى. جۇلدىز ەكەش جۇلدىزدىڭ دا كوڭىلى كەتىك. ايتپەسە كەبىسىن جەرگە ءتۇسىرىپ العان تاڭ-شولپان تاڭ الدىندا نەگە قالتىرايدى؟
بالا سالقىن تۇندە جاۋراپ جاتىر. جاۋراپ جاتىپ كورگەن ءتۇس وڭىندەگىدەن دە مۇڭلى كەلەدى. اپاسى وزەننىڭ ارعى بەتىندە، بۇل بەرگى بەتىندە. اپاسى قوياننىڭ تەرىسىنەن تىككەن كوكىرەكشە ۇسىنادى. بالا قولىن سوزسا — جەتپەيدى. اكەسى سياقتى ونىڭ دا جولىن سۋلار بۋعان.
سوندا بالا جۇلدىزدارعا جالىنادى: كوپىر بولىڭدارشى! — دەيدى.
جۇلدىزداردى ادام ءتىلىن تۇسىنۋگە جازباعان.
شاتقالدا جۇلدىزدار جارقىراپ، تۇرعانمەن، جازىققا شىعا، اسپاندى الا شاربى بۇلت باستى. كەتىك اي مەن جۇلدىزدار سول بۇلتتاردىڭ اراسىنا سۇڭگىپ كەتىپ، قايقاڭ ەتىپ قايتا شىعىپ، جاسىرىنباق ويناپ تۇر.
تاشپۋلات اي قاراڭعى بولسا ەكەن دەپ تىلەدى. دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن جارىق قىلۋعا جارايتىن قازىنانى الىپ قايتۋعا اتتانىپ بارا جاتقان تاشپۋلات قۇدايدان وسى تۇنگە قاراڭعىلىق قالاپ ەدى. ىشتەي جىلاپ ايتقان ءمىناجاتى قۇدايدىڭ قۇلاعىنا شالىنعانداي، شاربى بۇلت بىرتە-بىرتە تۇنەرىپ، تۇيدەكتەلە باستادى. كەتىك اي دۇلەي تۇيدەكتەن كورىنبەي قالدى. كەتىك اي سوندا جەر استىندا، قاراڭعىدا جاتقان التىندى تاعى دا ەسكە سالدى. بۇلتتىڭ قويۋلانعانىن تاشپۋلات جاقسىلىققا جورىعان.
سوڭىنا ەرگەن بەس-التى نوكەرلەردەن وقشاۋلانىپ، العا جەلدىرتە تۇسكەن تاشپۋلات ءداۋ ومارعا جول-جونەكەي كارى جاڭعاق اعاشتىڭ سوقپاعىن قايتا-قايتا تاپتىشتەپ ايتىپ كەلە جاتتى. سانسىز ەجىكتەن مەزى بولعان ومار ءوزىنىڭ تاۋەلدى پەندە ەكەنىن ءبىر زامات ۇمىتىپ كەتىپ، تاشپۋلاتقا وجىرايا قاراپ:
— ە، ۇقتىم عوي ەندى! — دەپ اتىنىڭ باسىن كەگجەڭ ەتكىزىپ، تىزگىندى تارتىپ قالعاندا، تاقىمىنداعى قايراۋلى كۇرەك كۇڭگىرت ساۋلە تارتىپ جارق ەتتى.
— ساعان مىلتىق جارامايدى. ىڭعايسىز. ءبىر قولىڭدا كۇرەك، ءبىر قولىڭدا مىلتىق، بۇل بولمايدى. مىنا ناگاندى الاسىڭ. بۇرىن ۇستاپ كورىپ پە ەڭ؟
ناگاندى ءداۋ ومار باياعىدا، تالعاردا پريستاۆتىڭ قولىنان تالاي كورگەن.
— التىاتار، — دەدى تاشپۋلات. — وتە ءبىر قاتەرلى جايت بولماسا، دىبىسىن شىعارما.
— ماقۇل، ءيا! — دەدى ءداۋ ومار اڭشى مىلتىقتىڭ بالاپانىنداي عانا تۇقىل تاپانشانى قوينىنا مۇپ-مۇزداي قىلىپ تىعىپ جاتىپ. قوينىنا جىلان كىرىپ كەتكەندەي تۇلا بويى تىتىركەندى. وزىنەن ءوزى اتىلىپ، قارنىن اقتارىپ تاستايتىنداي كورىندى. جەلە جورتقان اتتىڭ باسىن تارتقىشتاي بەردى. اتتىڭ تەكىرەگىنەن ناگان اتىلىپ كەتەر مە ەكەن دەگەن ءقاۋپى بار.
تاشپۋلات كەرىسىنشە «تەزىرەك»، — دەپ استىنداعى تورى قاسقاعا قامشى باستى.
ءتۇن ورتادان اۋا بۇلار شىرشىق بويىنداعى ءداۋ شىنارعا دا جەتكەن ەدى.
ار جاقتان قاراۋىتىپ «جاس تۇركىستان» ءۇيى كورىنەدى. «جاس تۇركىستاننىڭ» تۇرعىندارى بالبىراپ ۇيىقتاپ جاتقان كەز ەكەن، قىبىر ەتكەن تىرشىلىك بىلىنبەيدى.
«اتاڭا نالەتتەر، — دەدى تاشپۋلات ىشىنەن. — «جاس تۇركىستان» دەپ قويىپتى. ءالى «ۇلى تۇركىستاندى» كورەرسىڭ. زامانا كەزەك. مەن قايتا ورالارمىن ءالى».
ءبىراق قالاي ورالاتىنى بۇلدىر.
بۇل ساپارعا تاشپۋلات ءداۋ وماردى ادەيى تاڭداپ الدى. ومار وعان زالىم ەمەس سياقتى كورىندى. شىن جاپا شەككەن، ءوزىن قورعاۋعا دارمەنسىز، قۋلىق-سۇمدىعى جوق، جاقسىلاپ اس بەرسەڭ، داستارقانىڭدى اتتاپ كەتپەي، ادال قىزمەت ەتەتىنى اۋزىن اشقاننان اڭقىلداپ كورىنىپ تۇر. ومار — ارقاسىنان قاعىپ تاماق بەرگەننىڭ ق ۇلى. ول كارى جاڭعاق اعاشتىڭ تۇبىندەگى بايلىقتى الىپ قاشىپ كەتەر ەمەس.
الىپ قاشا المايدى، ويتكەنى تۇتقىندا بالاسى وتىر. ءوز بالاسىن ءوزى وققا بايلاماس. تابيعي قازاق ونداي وزبىرلىققا بارمايدى.
ال ەگەر جازاتايىم قولعا تۇسسە، باسقا ەمەس، اناۋ جەردە وتىرعان رىسقۇلوۆتىڭ تۋىسقانى. تۋىسقانى باسماشىلاردىڭ قاتارىندا ءجۇر ەكەن دەگەن رىسقۇلوۆقا جاقسى اتاق ەمەس. تاشپۋلات ءۇشىن بۇل «دۇشپاننان تۇك تارتساڭ دا پايدامەن» بىردەي. كومىر كۇيدىرەدى، كۇيدىرمەسە قارالايدى. ال دۇشپاننىڭ بەدەلىنە داق ءتۇسىرۋ — از شارۋا ەمەس. باسماشىلاردىڭ قوسىندا رىسقۇلوۆتىڭ ەكى بىردەي ءىنىسى جاتىر، و دا ءناپاحا. جاۋعا قارسى ارەكەتتىڭ ارامى جوق.
البەتتە، ەڭ ابزالى — كارى جاڭعاق تۇبىندەگى قازىنانى امان-ەسەن الىپ قايتۋ عوي. ونداي اتتى كۇن تۋسا، تاشپۋلات رىسقۇلوۆىڭا دا، ەرگەشىڭە دە پىسقىرمايدى. ودان سوڭ نە بۇحار ءامىرىنىڭ قاناتىنىڭ استىندا بولادى، نە اۋعان اسادى. اسىلى، اۋعان اسقان. ويتكەنى بۇحاردىڭ ءوزى وزگەرىپ كەتپەسىنە بۇ زاماندا كەپىل جوق. ءامىر سەيدالىمحاننىڭ ءوزى وسى كۇندە ەكى شوقىپ، ءبىر قاراپ وتىر.
«تاشپۋلات باي، جاي سولاي، — دەدى وزىنە-وزى. — قۇدايىم وسىدان جول بەرگەي. ەندىگى ءبىر ءۇمىت وسى تۇلكىباس قازاعىندا».
كارى جاڭعاق اعاشقا ءوزى بارار ەدى، قاقپاننان قورقادى. بولشيەۆيكتەردىڭ قانداي تور قۇرىپ قويعانىن قايدان بىلەسىڭ؟
تاشپۋلات سوڭعى ساتتە ءداۋ وماردى ءوز تۋعان باۋىرىنداي ارقاسىنان قاعىپ:
— ال، ومار اكا، اللا جولىڭدى بەرسىن. وسىدان ولجالى قايتساڭ، ولە-ولگەنشە قولىڭدى التىنعا مالىپ وتەسىڭ، — دەدى.
وماردىڭ كارى جۇرەگى اتتاي تۋلادى. نە قورقىنىش، نە قۋانىش ەكەنىن ءتۇسىنىپ جاتپادى. قوپالاقتاپ بارىپ، شىرشىقتىڭ سالقىن سۋىنا قولق ەتىپ ءتۇستى دە كەتتى. «يا سۋ پەرىسى سۇلەيمەن، قولداي گور»، — دەدى، سۋ بەلۋارىنا كەلىپ، ءداۋ دەنەسىن يتەرىپ-يتەرىپ تالتىرەكتەتىپ جىبەرگەندە ەكى قولى ەربەڭدەپ بارىپ، ەتپەتىنەن قۇلاي دا جازدادى. كۇرەكپەن سۋ ءتۇبىن تىرەپ، ارەڭ قالدى.
الگىدە تۇيدەكتەلە باستاعان تۇنجىر بۇلت قايتادان ىدىراپ كەتتى. ءبىراق جارتىكەش اي باتىپتى. ادامداردىڭ تۇندە دە قىرقىسقان، قۋ دۇنيە ءۇشىن الىسىپ-جۇلىسقان تىنىمسىز تىرشىلىگىن كورمەي-اق قويايىن دەگەن شىعار، اي باتىپتى.
جۇلدىزدار بۇلتتان ارشىلىپ، ايسىز تۇندە جاندانا تۇسكەن ەكەن. قىلكوپىردىڭ ۇستىندە تۇرىپ، تاشپۋلات بوزبالا كەزى ءبىر شالىقتاپ وتكەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. مىنا ناۋ شىنار سول بوزبالا كەزىندە بار ەدى، جارىقتىق. تاشپۋلات ول كەزدە ادالىراق ەدى، قىزدى ويلايتىن، جاس بوزىمنىڭ قىزىق داۋرەنىن ويلايتىن. وسى نۋ شىنار تۇبىندە كەزدەسۋگە ۋادە بايلاسىپ، ءتۇن ۇيقىنى قيىپ، قىز كۇتەتىن.
اي بولماسا جۇلدىزدار بار،
كەلگىن، ەركەم، كەلمەي قالما،
دەپ ىڭىلداپ تۇراتىن.
ءقازىر اي باتىپ، جۇلدىزدار جامىراي تۇسكەن ساتتە جىگىت كەزى ونىڭ ءالى بۇزىلماعان شاعىن ەسكە تۇسىرگىسى كەلگەندەي، ءبىر جارق ەتىپ وتكەندە، تاشپۋلات وتكەندى اڭساپ، وزەگى ورتەنبەدى. ال ەندى زارىعا كۇتكەنى قىز ەمەس، ءداۋ وماردىڭ ورالۋى ەدى. ءداۋ ومار تەمىر قوبديشانى ارەڭ كوتەرىپ، مىقشىڭداپ كەلە جاتقانىن ءبىر كورسە، دۇنيەدە ودان ارتىق قىزىق بولماس ەدى. قىلىقتى قىز ورنىنا ومىرايعان ءداۋ شالدى كۇتكەن ءتۇن. ءداۋ ومار ولجالى ورالسا، تاشپۋلات نەبىر سۇلۋلاردىڭ قۇشاعىنا ءالى دە جاتپاق. ءبىراق سول الدان الدامشى كورىنگەن بار جۇماعى باياعى-باياعى تۇندە قىز كۇتكەن شاقتىڭ ءبىر ساتىنە تاتىر ما؟
* * *
— شىنىڭدى ايت، كىم جىبەردى؟
— ءوزىم، ءوزىم، ساداعاڭ بولايىن.
— ءوزىڭ بولساڭ، مۇندا نە ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟
— اداسىپ كەتتىم، ساداعاڭ بولايىن.
— اداسساڭ شارباقتان اسىپ ءتۇسىپ نەڭ بار؟ قولىنداعى كۇرەگىڭ نە؟ مىنا التىاتار كىمدىكى؟
— جالعىز-جارىم ادام وسى زاماندا قارۋسىز ءجۇرىپ بولا ما؟ ءوز قارۋىم، ساداعاڭ بولايىن.
— قايدان كەلدىڭ، شىنىڭدى ايت؟!
— ەلدەن كەلەمىن، اينالايىن، ەلدەن. ارىزدانىپ، وكىمەتكە كەلەمىن.
— ەلىڭ قايدا؟ قاي وكىمەتكە باراسىڭ؟
— ەلىم — تۇلكىباس.
وكىمەتتەن رىسقۇلوۆتان باسقا ەشكىمدى بىلمەيتىن پاقىر قاتتى ساستى. اۋزىنا ءسوز تۇسپەي تۇتىعىپ قالدى. جوتەلە بەردى، كوك جوتەل قىسقانداي وڭەشى ۇزىلگەنشە جوتەلدى. وتىرىك جوتەل ءجوندى شىقپادى. جەڭىمەن كوزىن سۇرتكەن بولدى.
شوشاق بورىكتى، مۇرتتى سولدات شەگىنىپ بارىپ، مىلتىق كەزەندى.
— ايت شىنىڭدى! سانايمىن. ۇشكە دەيىن. ءبىر!
ءداۋ ومار گۇرس ەتىپ جەرگە قۇلاپ كەتتى. ماڭدايىن تاقتايعا تارس ەتكىزىپ سوعىپ الدى. ول ەدەندى تاقتايلاپ تاستاعاندى كورگەنى وسى.
— ەكى!
ءداۋ ومار قالش-قالش ەتىپ، ەڭبەكتەپ سولداتقا قاراي ءجۇردى. سولدات كەيىن شەگىندى. بەساتاردىڭ وقپانىن ساقىر-سۇقىر قايىردى.
ءداۋ ومار جان القىمعا كەلگەندە:
— رىسقۇلوۆ، — دەدى ءۇنى قىرىلداپ.
— نە رىسقۇلوۆ؟ نە دەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟
— رىسقۇلوۆقا بارامىن. ول مەنىڭ تۋىسقانىم.
سولدات مىلتىعىن تارتىپ الدى. ءدۇمىن جەرگە قويدى.
ءداۋ ومار ءبىر قاتەردەن قالعانىنا ءتاۋبا دەدى. قۇدايعا جالىنىپ ەدى، بولمادى. رىسقۇلوۆتى اتاپ شاتاسقانىن سەزەدى، ءبىراق اتىلماسىنا كوزى جەتتى. ەندى وسى بەتىنەن قايتپاۋعا بەكىندى. ەرتەڭ بۇل اڭگىمە رىسقۇلوۆقا جەتەر، بالكىم بەتپە-بەت جۇزدەسەر. ءجۇزى كۇيەر. ءبىراق ءتۇبى بىرگە تۋعان عوي. جاماندىققا قيماس. اتتەڭ، بالا قالدى جاۋ قولىندا، اسىرەسە رىسقۇلوۆتىڭ ءىنىسى قالدى. سونى بىلسە، رىسقۇلوۆ مۇنى ايار ما ەكەن؟ وندا ءبىر سەبەپ تابار، ءازىر امان قالعانى ولجا.
شوشاق بورىكتى اسكەر قاراۋىندا قالعان باسقا اسكەردى داۋىستاپ شاقىردى. اناۋ كەلدى.
— رىسقۇلوۆتىڭ تۋىسقانىمىن دەيدى. نە ىستەيمىز؟
— مىناۋ الامانشى ما؟ وتتاپتى! رىسقۇلوۆتىڭ تۋىسقانى وسىنداي تۇندە كەزگەن قاراقشى بولار ما ەدى؟ ءاي باسماشى، سەن ءويتىپ ءبىزدىڭ وكىمەتتىڭ سىيلى باسشىسىن بىلعاما! ءبىلدىڭ بە؟ ايتپەسە جاڭاعى جاڭعاق اعاشىنا اياعىڭنان ءىلىنىپ قالاسىڭ! — دەپ ەجىرەيدى ەكىنشى شوشاق باس.
ءداۋ ومار ەندى قايراتتانا باستادى.
— ءاي اينالايىن، مەن وتىرىك ايتسام، الىپ بار رىسقۇلوۆقا. ال سوندا وتىرىگىم شىقسا، اتىپ تاستاۋ قيىن ەمەس قوي.
— وسىنىڭ ايتىپ تۇرعانىنىڭ جانى بار. شىنىندا دا تاشكەنتكە جونەلتۋ كەرەك. ءبىز ۇستاۋىن ۇستادىق، ار جاعىن وزدەرى ءبىلسىن.
قىزىلاسكەرلەر وسىلاي كەلىستى دە، وماردى تاشكەنتكە جونەلتتى.
* * *
ءداۋ ومار ەرتەدە الماتىنى كورگەن. مەركە مەن اۋليەاتا شاھارلارىن ءبىراز ارالاعان. ال تاشكەنتتى كورۋى تۇڭعىش ەدى. بۇرىنعى بىلگەن قالالارى مۇنىڭ قاسىندا قىستاق سياقتى ەكەن. تاشكەنت تۋرالى ەل ادامدارىنان، جولاۋشىلاردان، ساۋداگەرلەردەن تالاي ەسىتەتىن. اتتەڭ، ءبىر كورەر مە ەدى دەپ تە قوياتىن. تاشكەنتكە بارساڭ الدىڭا سالىپ، ىڭىرانتىپ مال ايداپ بار. انە، سوندا ءقادىرلىسىڭ. ءبىراق ءومىر-باقي وماردىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا ەڭ كوبى بەس ەشكىدەن ارتىق مال بىتپەي قويدى. سونىڭ ءوزىن تولىنەن ءوسىرىپ كوبەيتەيىن-اق دەيدى. ءبىراق قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەيدى. قىزىلسىراپ قۇلقىنىن قاققان قاتىن-بالانىڭ تىلەنىشتى كوزدەرىن كورگەندە، ءداۋ ومار ءداتى شىداماي، ەشكىنىڭ شىرمايى بارىن باقىرتىپ باۋىزدايدى دا تاستايدى. سيرەك كەلەتىن سونداي ءبىر «اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان» زاماندا قاتىن-بالاسىنىڭ كوزدەرىنىڭ جايناپ شىعا كەلەتىنى-اي. ءداۋ وماردىڭ قول توقپاقتاي جۇدىرىعىنان تالاي ەسى تانىپ قۇلاپ، كوزىنىڭ الدى كوگەرىپ، ۇدايى كىرتيىپ جۇرەتىن قاتىنى بايعۇس، ەشكى سويىلعاندا بايىنىڭ بار قورلىعىن ۇمىتىپ كەتىپ، قارا تاباقتى باۋىزدالعان ەشكىنىڭ تاماعىنا توسىپ، ءبىر تامشىسىن توكپەي، قانىن سارقىپ الىپ، دەرەۋ شىج-مىج ءپىسىرىپ، كوبەلەكتەي ۇشىپ-قونار ەدى. بالالارى دەرەۋ جالپىلداق وتىن جاعىپ، قارا ەشكىنىڭ سيراقتارىنا كوسەۋ سۇعىپ، كوسەۋ جەتپەگەنى تاياق سۇعىپ، جالىنعا ۇيىتە باستايتىن.
سونىڭ ۇلكەنى، ءۇمىت ارتارى جوراباي ەدى. تاشكەنتتىڭ ۇيلەرىنە تاڭدانا قاراپ كەلە جاتقان ومار ءسۇرىنىپ كەپ كەتتى. وزەگى ۇزىلە جازداعانداي بولدى. سوڭىندا كەلە جاتقان قىزىلاسكەر:
— كوزىڭە قارا! — دەدى.
تاشكەنت شاھارىنىڭ قيلى-قيلى كەپيەتىنە تاڭدانىپ كەلە جاتقاننىڭ وزىندە، ويىنان جوراباي كەتپەي، جولىن كەس-كەستەي بەردى.
ەندى ول رىسقۇلوۆپەن كەزدەسەر ءساتتىڭ جاعدايىن جانتالاسا قاتتادى. «ول بىلاي دەيدى، مەن بىلاي دەيمىن...» اقىر سوڭىندا ءبىر بايلامعا كەلدى: «بارلىق بولعان جايدى جاسىرماي ايتامىن. جاڭىلدىم، جازدىم دەيمىن. ءوزىمدى ولتىرسەڭ — ءولتىر، جورابايىمدى قۇتقار دەيمىن. جورابايعا جانى اۋىرماسا دا ءوزىنىڭ ءىنىسى ءۇشىن اسكەر شىعارتادى».
تولىپ جاتقان توپانداي ويدىڭ ىشىنەن تاپقان ءبىر ءتۇيىر ءدانى وسى بولدى. وسىنى ۇمىتىپ قالمايىن دەپ قۇراننىڭ سۇرەسىندەي جاتتادى. جاس كەزىندە مولدا «مۇقتاساردى» قانشا جاتتاتسا دا ەسىندە قالماعان، ءتىلى سىنباعان، سونىسىنان قورقادى.
«الدىنا بارعاندا اسىپ-ساسىپ ابدىراپ، اۋزىما ءسوز تۇسپەي قارا باسپاسىن»، — دەپ ءوزىن-وزى قايرادى.
«تۇرارعا تاۋەلدى قىلعان قۇداي!» — دەدى.
رىسقۇلدىڭ وسى ۇلىنىڭ بالا بولعانى وماردىڭ ەسىندە قالماپتى، قۇدانىڭ قۇدىرەتى. بەساعاشتا، باياعىدا ۇيىمەن ءۇيى ىرگەلەس وتىرىپ، تۇراردىڭ بالا بولىپ ويناعانىن بايقاماپتى. انادان جاستايىنان جەتىم قالىپ، تۇنجىراڭقى جۇرەتىن ءسابيدىڭ بولار-بولماس ەلەسى عانا بار ەسىندە. راس، ءبىر كورىنىس انىق ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىندا. ول سول تالعاردىڭ باساعاشىنا پريستاۆ كەلىپ، تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ ءۇش ارىسىن دار اتاشقا اياعىنان اسىپ قويعان ءساتى. رىسقۇل سايماسايدى اتقان كۇننىڭ ەرتەسى. پريستاۆ سوندا رىسقۇلدىڭ بالاسىن قاردىڭ ۇستىنە جالاڭاياق تۇرعىزىپ قويىپ تەرگەۋگە العان. ومار سوندا قۇجىرا ەسىگىنەن باسپالاپ قاراپ تۇرعان. سونداعى قاسارىسقان، جاق اشپاعان، قار قارىعان اياعىن كەزەك-كەزەك كوتەرىپ قويىپ، بەزىرەيگەن كوكبەت بالا كوز الدىندا.
سول بالانى ەندى ەل بيلەيدى دەپ كىم ويلاعان؟ بىلسە، ومار سول كەزدە ونى موينىنا مىنگىزىپ ويناتار ەدى عوي. بىلسە، ونىڭ اكەسىمەن ۇزەڭگى اجىراتپاس ەدى-اۋ. تۇرمەدە جاتقاندا ارتىنان كۇندە بارار ەدى-اۋ. ەندى ويلاسا، ءبىر رەت تە ات ءىزىن سالماعان ەكەن. ول — ول ما، تاۋ-شىلمەمبەتتى رىسقۇلعا قارسى قويىپ، وزەۋرەپ باققان ەكەن. تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ بار پالەسى رىسقۇلمەن كەتسىن دەپ، ساداقاعا شىعارعان، شىرىگەن جۇمىرتقاعا بالاعان ەكەن.
«وتكەن ىسكە وكىنبە» دەگەن ەكەن بۇرىنعىلار. سويديىپ سورىڭدى قايناتىپ، الدىڭنان شىعىپ تۇرسا، قالاي وكىنبەسسىڭ؟
كوز الدانعىش. ويرانى شىققان ويدى كوز الدايدى. ءومىرى ءوڭى تۇرماق، تۇسىندە كورمەگەن ايشىقتى، ويۋ-ورنەكتى عيماراتتى كورىپ:
— مىناۋ نە، شىراعىم؟ — دەپ سۇرادى قىزىلاسكەردەن، تۇتقىن ەكەنىن ۇمىتىپ كەتىپ.
— حۋرريەت ءۇيى، — دەدى قىزىلاسكەر.
تۇسىنبەدى. «حۋرريەت» — «قۇدىرەت» بولىپ ەستىلگەندەي. «وندا وكىمەت وسى بولدى عوي»، — دەدى. تۇتقىننىڭ تۇسىنبەگەنىن بايقاعان اسكەر:
— ازاتتىق ءۇيى، — دەپ قازاقشالادى.
— رىسقۇلوۆ وسىندا ما، شىراعىم؟
— جوق، كەلەسى كوشە، — دەدى اسكەر.
— تىلەۋىڭ بەرگىر، مەنى سوعان اپار، — دەدى باسقا بىرەۋدىڭ قولىنا تۇسەرمىن دەپ قورىققان ومار.
كوپ كەشىكپەي تۇركسيك-تىڭ اسقارداي ايبىندى ءۇيى دە كورىندى.
— مىنە، — دەدى اسكەر، — كەلىپ تە قالدىق.
وماردىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەدى. ءزاۋلىم ءۇي ەڭسەسىن باسىپ جىبەرگەندەي بولدى. مىنانداي وكىمەتكە قارسى شىقپاق بولىپ، باسماشىعا قوسىلعانى يتتىك بولعانىن سەزدى. مىنانداي وكىمەتتى كىم قۇلاتا الادى دەپ ءتاۋباعا كەلدى.
— رىسقۇلوۆ وسىندا ما، شىراعىم؟
— وسىندا.
ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ دە قولى جەتكەن ەكەن-اۋ الىستاعى ايعا، — دەدى ىشىنەن. رىسقۇلوۆتى بالاعاتتاعانى ەسىنە ءتۇسىپ، تۇلا بويى ءبىر سۋىپ، ءبىر ىسىدى.
ءمارمار باسپالداقتىڭ ءار تەپكىشەگىنە كوتەرىلگەن سايىن شالا دۇعاسىن ىشقىنا ىشتەن قايىردى: «ءبىسمىللا راحمان-راحىم، ءبىسمىللا راحمان-راحىم!» — ودان ارىسىن اداسىپ ەسىنە تۇسىرە المادى. «ءالحامدۇللا» ما، «حۇلحۋ-اللا» ما — شاتاستى.
بۇلاردى مۇزداي كيىنگەن اسكەر توقتاتتى. ءوزىن ايداپ كەلگەن اسكەر ونىڭ قاسىندا جابايى كورىندى. ءوزىنىڭ ايداۋىلى جاعدايدى ايتتى.
— رىسقۇلوۆ ءقازىر مۇندا جوق. فەرعاناعا ءجۇرىپ كەتكەن. ءبىر اپتاداي بولىپ قالدى، — دەدى مۇزداي اسكەر.
— مىنا... — دەپ ءوز ايداۋىلى توقتاپ قالدى. «تۇتقىن» دەپ ايتارىن، ياعني «كىسى» دەپ ايتارىن ويلادى. — رىسقۇلوۆ جولداسپەن جولىقپاقشى. ەرەكشە جاعداي.
وسى كەزدە مۇزداي سولدات قولىن شەكەسىنە شالت كوتەرىپ، ءتىلى بايلانىپ قالشيدى دا قالدى. ايداۋىل سولدات تا قولىن شەكەسىنە جاپسىرا سالعانداي بولدى.
ەسىكتەن كوزى تۇيمەدەي، قوزى قارىن، ەڭكىش ادام، جاپ-جالتىر، قىزعىلتىم باسىن سول يزەپ، ورگە قاراي وتە شىقتى.
— جولداس كۋشەكين، — دەپ سىبىرلادى مۇزداي سولدات وماردىڭ ايداۋىلىنا.
سول سىبىردى ەستىپ قويعانداي، كىلەم توسەلگەن باسقىشپەن ورگە كوتەرىلىپ بارا جاتقان كۋشەكين، كەنەت ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ:
— بۇل نەعىلعان كىسىلەر؟ — دەپ سۇرادى.
— جولداس رىسقۇلوۆتى سۇرايدى.
— ا-ا، — دەپ كۋشەكين كوتەرىلە بەرىپ، قايتا بۇرىلدى، — رىسقۇلوۆ؟ «رىسقۇلوۆقا كەلگىشتەر كوپ-اك وسى، — دەدى لەزدە وزىنە-وزى. — اسىرەسە مۇسىلماندار. بۇلار كرايكومدى ەمەس، تۇركسيك-تى ەمەس، رىسقۇلوۆ باسقاراتىن مۋسبيۋرونى بىلەدى. تۇركسيك-كە كەلگەندەرى دە كوبىنەسە رىسقۇلوۆقا بارادى».
— قايدان؟
كۋشەكين ءبىر-بىر باسىپ، تەپكىشەكپەن تومەن ءتۇستى.
— بىلمەيمىن. مىنا قىزىلاسكەر الىپ كەلدى، — دەدى مۇزداي سولدات.
— بايانداۋعا رۇقسات ەتىڭىز، جولداس كۋشەكين! — دەپ ايداۋىل اسكەر قولىن شەكەسىنە كوتەردى.
— ال ايت.
كۋشەكيننىڭ سالبىراعان قاباق ەتىنىڭ استىنان تۇيمە كوزدەرى بۇرىنعىدان بەتەر كىشىرەيىپ، سىعىرايىپ، بۇرشاقتاي قالى كۇرەڭىتە ءتۇسىپ، كۇلىمسىرەگەن كەيىپپەن، مىسىقتابانداپ جاقىنداي ءتۇستى.
تۇركسيك باسشىسىنىڭ ءوزى نازار اۋدارعانىنا تاناۋى دەلديگەن ايداۋىل ويلانىپ جاتپاي، مەكتەپتە تاقپاق ايتقان بالاداي تاقىلداپ، ءبارىن بايانداپ شىقتى. كۋشەكين الاقاندارىن
ۋقالاپ، راقاتتانعاننان كوزى مۇلدە جۇمىلىپ قالدى.
* * *
تاشپۋلات شاتقالعا قايتىپ تاڭ الدىندا جەتتى. بوربايلاتقان جيرەن قاسقا جانۋار توقتاعان جەردە تىلەرسەگى ءدىر-دىر ەتىپ، ارتقى ەكى بۇتىن ارەڭ الشايتىپ، ىشقىنىپ-ىشقىنىپ، قان شاپتىرىپ جىبەردى. تاڭعى تازا ساف اۋادا زاپىراندى ءيىسى الەمدى الىپ كەتتى.
اتتىڭ ءحالى انانداي بولعاندا، يەسىنىڭ قالجىراۋى وراسان ەدى. ەڭسەلى، ءىرى سۇيەكتى باي الامان شابىسپەن بۇكىل سۇيەك-سۇيەگى ۋاتىلىپ، تۇلا بويى مىلجا-مىلجا قانتالاعان ەتكە اينالىپ كەتكەن سياقتى.
ونى ەكى نوكەر اتتان اۋدارىپ ارەڭ ءتۇسىردى. ارقاسىن شىنار اعاشتىڭ دىڭىنە سۇيەپ، ءتىلى اۋزىنا سيماي كەتكەن تاشپۋلات بىرەر ۇرتتام سۋ جۇتىپ، سوزگە ارەڭ كەلدى. تاماعى قىرىلداپ اۋەلگى ايتقانى:
— الگى ءيتتىڭ بالالارى قاشىپ كەتكەن جوق پا؟ — دەدى.
— جوق، تاقسىر، قاراۋىلى قاتتى، — دەپ جۇباتتى ونى نوكەرلەرى.
— يت قازاق قولعا ءتۇسىپ قالدى.
— كەلىسىنىڭ ءوزى ءجۇدا كۇماندى ەدى، جانسىز بولىپ جۇرمەسىن. مىنا كۇشىكتەرىنىڭ كوزىن قۇرتايىق، — دەدى نوكەرلەردىڭ ءبىرى تاشپۋلاتتى جۇباتپاق بولىپ.
— و-و-و، توبا! — تاشپۋلات قىرىلداپ بارىپ كوزىن جۇمدى. كوزىنىڭ اينالاسى كوگىستەنىپ كەتىپتى. نوكەر سەسكەنىپ قالدى: كۇنى بىتكەن پەندەنىڭ كوزى ەستىپ اجالكوكتەنىپ كەتەدى دەۋشى ەدى.
— اپەندى، ءسىز سىرقاتسىز، شايلاعا كىرىپ جاتىڭىز، مەن ءقازىر شاي دايىنداتايىن، — دەدى نوكەر قالبالاقتاپ.
— ول ءيتتىڭ كۇشىكتەرىنە ساق بولىڭدار! تيمەڭدەر! ءوز قولىممەن باۋىزدايمىن... قاسقىر اپاننان سۋىرعان بولتىرىكتەي باۋىزدايمىن... ا مۇمكىن، باۋىزداماسپىن. ءالىپتىڭ اياعىن باعامىز. قىران شىبىن-شىركەي اۋلامايدى، اقىماق!
وسىنى ايتىپ تاشپۋلات باي يىرىمگە باتقان ءزىلقارا تاستاي تۇڭعيىق ۇيقىعا كەتتى.
ءبىراق تىنىس كوپكە سوزىلمادى. اۋەلى قاراۋىل كەرنەيلەتىپ بەلگى بەرگەندە، باسماشىلار جاۋ كەلىپ قالدى دەپ اپىل-عۇپىل قارۋ-جاراققا جارماسقان. ارتىنشا سىرناي تارتىلدى. سىرناي ءۇنى — بەيبىتشىلىك بەلگىسى. دەمەك، كەلە جاتقان قوناق ادال نيەتتى بولعانى. سەسكەنسەڭ، كەرنەي ۇنىنەن سەسكەن. كەرنەي ءۇنى شاتقال ءىشىن ساقتاندىرعانىمەن ارتىنان سىرناي ءۇنى باسماشىلار شوعىرىن ساباسىنا ءتۇسىردى.
ءسال كوز شىرىمىن الىپ، سونىڭ وزىنەن ەداۋىر تىڭايىپ قالعان تاشپۋلات شايلادان تىسقا شىعىپ، بيىك مارتەبەلى ەرگەش حاننىڭ الدىندا قول قۋسىرىپ، بۇك ءتۇسىپ تۇرىپ سالەم بەردى.
ەرگەش حان جەكە-دارا ەمەس، جانىندا نوكەرلەرى جانە بەيتانىس، ءوڭ-تۇسى باسقا بىرەۋلەرى بار: الدە اعىلشىن، الدە ورىس.
ەرگەش تانىستىرعاندا بارىپ ءبىلدى: ءدانىن ۇگىتىپ العان جۇگەرىنىڭ سوبىعىنداي قاتپاسى — اعىلشىن بەيلي مىرزا بولدى. بەيلي تۋرالى تاشپۋلاتتىڭ حابارى بار. تۇركىستان ميللاتىنە جاناشىر ادام، مىنا ءوزى اسىنىپ جۇرگەن ۆينچەستەر مىلتىق سول بەيلي ارقىلى كەلگەن.
ەكىنشىسىن ەرگەش: — اركاديي پريحودكو، تۆو-نىڭ بەلسەندى قايراتكەرلەرىنىڭ جانە كەشەگى وسيپوۆ ويرانىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى. سوعىس كەزىندە بولشيەۆيكتەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالىپ، تاشكەنتتەگى «دوستاردىڭ» ارقاسىندا تۇتقىننان قاشىپ شىققان بەتى، — دەپ تانىستىردى.
ەرگەش، بەيلي، پريحودكو، تاشپۋلات تورتەۋى وڭاشا قالدى. تاشپۋلات شاعىم ايتتى:
— جىگىتتەردى ارەڭ ۇستاپ وتىرمىن. ولارعا جۇماقتى ۋادە ەتتىك. ءبىراق ءالى تامۇقتان شىعا الماي، تىعىرىقتا، مىنا لاعىنەت شاتقالعا قامالىپ وتىرمىز. اينالا الىس-جاقىن اۋىل مەن قىشلاقتاردى جورتۋىلداپ، جوق-جۇتاڭىنا قاراماي، بارىن تارتىپ الىپ بولدىق. جاميعاتقا جاقسىلىق جاسايمىز دەپ ءجۇرىپ، توناي-توناي جەككورىنىشتى بولدىق. ەندى ەل قاھارلانسا، قايدا بارامىز؟ قاشانعى الامانشى بولامىز؟ الاتىن تاشكەنتتى الىپ تىنبايمىز با؟ كۇن وتكەن سايىن كەڭەس كۇشەيىپ بارادى. ءالى دە كۇشەيە تۇسپەي تۇرعان كەزدە، نەگە ۇرمايمىز ۇرىمتال ۇتقىر جەردەن؟
ەرگەش حاننىڭ مۇرتى جىبىرلاي باستادى. نادان باي مىنا گياۋرلەردىڭ كوزىنشە وتتاپ وتىر. تاشكەنتتى باسىپ الۋدىڭ وپ-وڭايىن. باياعى شىرناي-پاشانىڭ زامانى ەمەس، تاشكەنتتى لەزدە الاتىن.
ەرگەش حان ءبىر كۇرسىنىپ الدى. سوندا ونىڭ قيالىندا قانداي ارمان قاناتسىز ۇشا الماي ماقرۇم جاتقانىن جانىنداعىلار بىلگەن جوق. ول گەنەرال چەرنيايەۆتىڭ رولىندە بولۋدى ارماندار ەدى. قولاستىندا ەكى مىڭ اسكەرى، ون ەكى زەڭبىرەگى عانا بار گەنەرال چەرنيايەۆ، (ياعني شىرناي-پاشا) وتىز مىڭ اسكەرى، ەلۋ زەڭبىرەگى بار تاشكەنتتى 1865 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ ون تورتىنەن ون بەسىنە قاراعاندا، تۇنگى ساعات ون بىرگە اۋعاندا، قاقپالارىن قان قىلىپ، قاقىراتا بۇزىپ كىرگەنى-اي. سونداعى چەرنيايەۆتىڭ بار شىعىنى جيىرما بەس سولدات ولگەن، سەكسەن توعىزى جارالانعان، جيىرما سەگىزى ەسەڭگىرەپ قالعان. شىرناي-پاشاعا قارسى تۇياق سەرپىپ، ءبىراز مازالاپ، قارسىلىق كورسەتكەن قىرعىز ءالىمقۇل مەن قازاق سادىق سۇلتان عانا بولدى. ءالىمقۇل مايدان دالاسىندا وق ءتيىپ، سول جارادان قازا تاپتى. سادىق سۇلتان تاشكەنت قۇلاعاننان كەيىن دە كۇشىگىن الدىرعان ارلان بورىدەي اينالاقتاپ، چەرنيايەۆ، ودان كەيىن كاۋفمان قولىن ءجيى-جيى شابۋىلداپ، كەيدە لاپىلداي ءتونىپ، كەيدە قاشا سوعىسىپ، كوپكە دەيىن مازالادى. اقىرى شىعىس تۇركىستانعا اسىپ كەتتى. جانىندا ناعىز بەرىلگەن شاپ-شاعىن عانا قول قالسا كەرەك. شىعىس تۇركىستان شەكاراسىنا جەتە بەرە، سادىق سۇلتان اقبوز اتىنان ءتۇسىپ، ءوزى تاستاپ كەلە جاتقان باتىس تۇركىستان جاققا قاراپ وتىرىپ، ناماز وقىدى دەيدى. باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ قىزىلى جيرەن ساقالىن جۋىپ اققان كوز جاسىن قىزىل ساۋلەگە بوياعاندا، سادىق سۇلتاننىڭ جانارىنان پارلاپ-پارلاپ قان اققانداي كورىنگەن.
ەرگەش كىمنىڭ كەبىن كيەدى؟ چەرنيايەۆتىڭ جولىن بەرە مە وعان تاعدىر؟ الدە سادىق سۇلتان سياقتى مىنا قارا كۇيەك ساقالىن قاندى جاس جۋا ما؟ بۇل ويدىڭ ءبارى ەرگەشتىڭ كوڭىلىندە قاس قاعىم ساتتە جۇگىرىپ ءوتتى دە، سول سىردىڭ اۋزىن سىعىمداپ بۋىپ، مىنا بارىلداق بايعا ءزىل قادادى:
— تاشپۋلات اكا، تاۋسىلماڭىز. ۇلى پايعامبارىمىز مۇحاممەد مۇستافانىڭ (ساللاللاحۋ الەيكۇ-ۋاسسالام!) جاسىل تۋىن جارقىراتىپ، دۇشپانعا شابار كۇن جاقىن. مىنا ءبىزدىڭ دوسىمىز بەيلي مىرزا جاعىمدى حابار جەتكىزىپ وتىر. ورىنبوردان دۋتوۆ شىعادى. اشعاباد جاقتان اعىلشىن، حورەزمنەن ءجۇنايد حان، فەرعانادا — ءبىز. مادامين-بەك اقىماق، ماعان قوسىلا سالماي، كولچاكتان پولكوۆنيك شەنىن العانعا ماقتانىپ، وزىنشە قول جيناپ ءجۇر. مەيلى، بولشيەۆيكتەردەن گورى، و دا دۇرىس.
ەسىنەگىسى كەلگەندەي اۋزىن مايىستىرىپ بەيلي مىرزا سوزگە ارالاستى.
— ميستەر تاشپۋلات، ءسىزدىڭ تالابىڭىز دۇرىس. مەن سىزدەرگە جاڭا قارۋ-جاراق الا كەلدىم. مەنىڭ ۇلى مارتەبەلى كورولىم مەن ۇلىبريتانيا ۇكىمەتى سىزدەردىڭ جەڭىسىڭىزگە وتە قۇشتار. ۇلىبريتانيا تۇركىستاننىڭ بولشيەۆيكتەردەن ازات بولۋى ءۇشىن ءوز كومەگىن ايامايدى. ءسىز اشۋلىسىز، اقىلعا جەڭدىرىڭىز.
بەيلي ەسىنە ءبىر ەرەكشە جاي تۇسكەندەي، الاقاندارىن سارت ەتكىزىپ:
— ولل رايت! ايتپاقشى، ەرگەشبايدى قۇتتىقتاپ قويىڭىز، تاشپۋلات مىرزا، — دەدى. — ول اتاقتى، العىر اتامان دۋتوۆتىڭ وزىنەن حات الىپ وتىر. ەرگەش مىرزا، بەرە تۇرىڭىزشى، تاعى ءبىر وقىپ، قاناتتانىپ قالايىق.
ەرگەش كوك ءماۋىتى فرەنچتىڭ ءتوس قالتاسىنان اق جىبەككە ورالعان حاتتى قۇنتسىزداۋ الىپ بەيليگە ۇسىندى. بەيلي ورىسشا بالدىر-باتپاقتاۋ بولعان سوڭ، حاتتى داۋىستاپ وقۋدى پريحودكوعا جۇكتەدى. دۋتوۆتىڭ حاتىن وقۋدىڭ ءوزىن دارەجە كورگەن پريحودكو قوقيلانىپ، داۋىسىن ماقامداپ الا جونەلدى.
پوحودنىي اتامان ۆسەح كازاچيح ۆويسك،، كوماندۋيۋششيي ورەنبۋرگسكوي ارميەي ي ۆويسكوۆوي اتامان ورەنبۋرگسكوگو كازاچەگو ۆويسكا № 11گ. ومسك.
ناچالنيكۋ
مۋسۋلمانسكوگو پارتيزانسكوگو وتريادا ۆ فەرگانسكوي وبلاستي يرگاش-بايۋ.
منە، اتامانۋ كازاچيح ۆويسك روسسييسكوي ارميي، يزۆەستنو، چتو ۆى، دوبلەستنىي ۆوجد فەرگانسكيح دجيگيتوۆ، بۋدۋچي ۆەرنىم حرانيتەلەم ينتەرەسوۆ روسسيي ۆەدەتە نەۋستاننۋيۋ ي ۋپورنۋيۋ بوربۋ س بولشيەۆيكامي، پرەستۋپنو زاحۆاتيۆشيمي ۆلاست ۆ تۋركەستانە ي پوپراۆشيمي پراۆو، چەست ي رەليگيۋ پرەدكوۆ ۆسەح نارودوۆ، ناسەليايۋششيح ۆەليكۋيۋ روسسيۋ.
ۆرەميا يح تورجەستۆا تاك جە كوروتكو، كاك ۆرەميا تمى وت زاكاتا دو ۆوسحودا سولنسا، يبو ني ودين يزمەننيك وچيزنە ي گونيتەل ۆەرى ەيا نە موجەت ۆىدەرجات وسلەپيتەلنوگو بلەسكا لۋچەي سولنسا-پراۆدى ي سۆوبودى، كاكوۆيا نەسۋت ۆسەي روسسيي ي فەرگانە ۆەرنىە سىنى رودينى ي ەيا موگۋششەستۆا. چاس وسۆوبوجدەنيا روسسيي — بليزوك. رۋسسكايا ارميا پوبەدونوسنو پريبليجاەتسيا ك سەردسۋ روسسيي — موسكۆە.
نە سەگودنيا — زاۆترا پريدەت پوددەرجكا ي ك ۆام سو ستورونى ورەنبۋرگسكيح كازاحوۆ ي ۆسەگو كازاچەستۆا.
ۆ زاسەدەنيي ۆاشيح زاسلۋگ پەرەد رودينوي ي ۆاشيم كراەم يز-زا وسوبىە وتليچيا ۆ بوربە س ۆراگامي ەە — بولشيەۆيكامي، پرويزۆوجۋ ۆاس ۆ سوتنيكي س زاچيسلەنيەم پو ورەنبۋرگسكومۋ كازاچەمۋ ۆويسكۋ ي ۆرۋچايۋ ۆام سۆوي پورترەت ي بويەۆىە پوداركي، كاك نايحرابرەيشەمۋ ۆوينۋ ۆ فەرگانە.
دا پوموجەت ۆام اللاح ي ۆەليكيي پروروك ەگو ماگومەت ۆ دالنەيشەي بوربە س ناسيلنيكامي ي حۋليتەليامي بوگا — بولشيەۆيكامي، كوتورىە دەرزنۋلي پوسياگنۋت نا رەليگيۋ پرەدكوۆ، پرينەسلي ميرۋ گولود، نيششەتۋ ي رازورەنيە.
گەنەرال-لەيتەنانت دۋتوۆ.
— قالاي، ءتۇسىندىڭىز بە، تاشپۋلات مىرزا؟
تاشپۋلات باسىن شۇلعي-شۇلعي تىزەرلەپ تۇرىپ، اتلاستاي جىلتىر قاعازدىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. تاشپۋلات ساۋداگەر ورىسشا ءتاپ-تاۋىر بىلەتىن. ساۋدا-ساتتىق بابىمەن كەرۋەن تارتىپ، ەرتەرەكتە ورىنبورعا دا بارىپ قايتقان. ورىنبوردان ماگازين، دۇنيە-مۇلىك دۇكەنىن دە اشتىرعان. قايران زامان. اتامان دۋتوۆ كومەككە كەلمەكشى، دەمەك ءساتى ءتۇسىپ، ارۋاق-قۇداي قولداسا، ورىنبورداعى سول دۇكەن قايتا اشىلار.
تاشپۋلات ەڭسەسىن كوتەرىپ، ورنىنان تۇرىپ بارىپ، ەرگەشتىڭ قولىن الدى. ەرگەش سولىقتاۋ ەدى.
— قۋانبايسىز با، ەرگەش-باي؟ — دەدى تاشپۋلات.
— اتامان — اقىماق! — دەدى ەرگەش قۋانۋدىڭ ورنىنا. تاشپۋلات قورقىپ قالدى.
— كولچاك اناۋ سۇمەلەك مادامين-بەككە پولكوۆنيك شەنىن بەرگەندە، مىنا دۋتوۆ مەنى ءجۇزباسى قىلماقشى. ءاي، شىن اقىماق. مەنىڭ ون بەس مىڭ ساربازىم بار. قايداعى ءجۇزباسى؟! اتاماننىڭ باسى — باس ەمەس، ەسەكتىڭ كاللاسى. ول گەنەرال بولسا، مەن دە گەنەرال. كوزىن اشىپ قاراسىن، ازعىن اتامان.
ەندى بەيلي ساسايىن دەدى. ەرگەشتىڭ پارىقسىزدىعىنا ىزا بولدى. «بۇلاردا ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايدى» دەگەن ماتەل بار ەدى، سول راس بولدى-اۋ. دۋتوۆپەن تىزە قوسىپ، ورتاق جاۋعا كۇش بىرىكتىرىپ شابۋىلداۋدىڭ ورنىنا شەن-شەكپەنگە وكپەلەپ، يمانى كەتىپ تۇر.
— ءسىز ونسىز دا گەنەرالسىز، ەرگەش مىرزا، — دەدى بەيلي. — ول اتاقتى سىزگە ورىس اتامانى قيماسا، بۇيىرسا، اعىلشىن ۇكىمەتى قيادى. ءوتىنىش حاتتى ءوزىم جازامىن. ال، تاشپۋلات مىرزا، ءسىز دە قاپالانباڭىز. ۋايىمعا بەرىلمەڭىز. تاۋەكەل تۇلپارىنان تۇسپەڭىز. ءسىز ۋايىمعا جەڭىلسەڭىز، انا ساربازدارىڭىزعا نە داۋا؟ ولاردىڭ الدىندا مۇجىلمەڭىز. قايتا، قايراتتاندىرىڭىز. اتامان دۋتوۆتىڭ سالەم-حاتىن ايتىپ ءتۇسىندىرىڭىز. ءبىلسىن ولار قورعانسىز ەمەس ەكەنىن. كوپ ۇزاماي، جەڭىسكە جەتەمىز. اعىلشىن يمپەرياسى سىزدەردىڭ بۇل عازاۋاتكەرلىگىڭىزدى ۇمىتپايدى. سىزدەردىڭ ەسىمدەرىڭىز تاريحقا التىن ارىپپەن جازىلادى...
بەيلي تاشپۋلاتقا كوڭىل ايتىپ، جۇباتىپ وتىرعاندا ەرگەشتىڭ سۇڭعىلا كوڭىلىنەن تاعى ءبىر جىلان جىلماڭداپ ءوتتى. «بۇل سۋايت ىنگىلىش ەلىنەن، جەرىنەن بەزىپ، جەر تۇبىندەگى تۇركىستاننان نە ىزدەيدى؟ قاتىن-بالاسى قايدا؟ ساعىنباي ما؟ وسى مىنا مەن ىنگلياعا بارىپ، مىنا فەرعانانى، قاتىن-بالامدى تاستاپ، داريانىڭ ورتاسىندا، عالامنىڭ ءبىر قيىرىندا جاتقان ارالعا ءتۇسىپ: «مەن سەندەردى كورولدىڭ قۇلدىعىنان قۇتقارعالى كەلدىم»، — دەسەم نە دەر ەدى؟ ءۇندىستاننىڭ ءىنجۋ-مارجانىن جالماپ جاتقان يت ىنگىلىش تۇركىستاندى دا تۇگىمەن جۇتا سالماقشى عوي. تۇرا تۇر، اۋەلى كومەكتەس، تىزگىن ءبىزدىڭ قولعا ءبىر ءتيسىن. سودان ارعىسى بولا جاتادى!»
بەيليدىڭ اۋزى قيساڭداي بەرەر مە ەدى، ەرگەشتىڭ جۇرەگىنىڭ باسىندا شۇبار جىلان جورعالاي بەرەر مە ەدى، كەنەت تاشپۋلات مۇلدە ادەپسىزدىك تانىتىپ، ورنىنان الاق-جۇلاق اتىپ تۇردى. بيىك مارتەبەلى مەيماندار دا مۇنى كورىپ ساسىپ قالدى.
— نە بولدى، تاشپۋلات اپەندى؟
— بۇل جەردەن كەتۋ كەرەك! — دەدى تاشپۋلات اپىل-عۇپىل. — تۇندە ءبىر يت مەنىڭ قولىمنان قاشىپ كەتىپتى. ول دۇشپانعا حابار بەرىپ، جاۋدى ۇستىمىزدەن ءتۇسىرۋى مۇمكىن.
— كەلە سالا نەگە ايتپايسىڭ؟ — دەپ ەرگەش لەزدە قاھارىنا ءمىندى. الگى مايموڭكە جايىنا قالدى. كوزى قۇتىرىپ، مۇرتى تىكىرەيىپ، دۇلەيدەي تۇنەرىپ شىعا كەلدى.
— كەلە سالا جامان حابارمەن قارسى الۋدى ءجون كورمەدىم. ءالى دە كەش ەمەس. ول سۋايت تاشكەنتكە جەتىپ، ول جاقتان قول جەتكەنشە ءالى ءبىر پالاۋ ءپىسىرىپ جەۋگە بولادى، ساسپاڭىز، جوعارى مارتەبەلى ەرگەش مىرزا، — دەپ، تاشپۋلات ءوزىنىڭ اعاتتىق جاساپ العانىن جۋىپ-شايماق بولدى.
دەگەنمەن دەگبىر كەتتى. قىرىق قۇراۋ قۇراندى قول جولعا جينالا باستادى.
— مىنالارىڭ كىم؟ — دەپ سوستيدى ەرگەش قول-اياعى بايلاۋلى جوراباي مەن كىشكەنە جۇدەۋ بالانى بايقاپ قالىپ.
تاشپۋلات بۇلتارا الماي شىنىن ايتتى:
— مىنا ۇلكەنى سول الگى قاشىپ كەتكەن قازاقتىڭ بالاسى. ال مىنا كۇشىك، راس بولسا، رىسقۇلوۆتىڭ ءىنىسى دەيدى.
— قاي رىسقۇلوۆتىڭ؟؟؟
كەلگەن بيىك مارتەبەلى مەيمانداردىڭ ۇشەۋى بىردەي ءبىر مەزگىلدە جامىراپ كەتتى. ەرگەش تە، بەيلي دە، پريحودكو دا.
— قاي رىسقۇلوۆ بولۋشى ەدى؟ كادىمگى تۇركسيك-تىڭ باستىعى، مۋسبيۋرونىڭ رايسى.
— كانە، كانە، — دەپ بەيلي بالاعا الدىمەن جاقىنداپ باردى. الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن ماقۇلىق كورگەندەي، تاڭىرقاپ، و جاعىنا ءبىر، بۇ جاعىنا ءبىر شىقتى. «راس پا؟» — دەگەندەي جانىنداعىلارعا قارادى.
— دەگەنمەن، ۇقسايدى، ءيتتىڭ بالاسى! — دەدى پريحودكو سىزدانىپ.
— ءسىز رىسقۇلوۆتى جاقسى تانيسىز با؟ — بەيلي پريحودكوعا ۇمىتتەنە، وزەۋرەي تەلمىرىپ قالدى.
— سۇرايسىز-اۋ ءسىز دە، بەيلي مىرزا، رىسقۇلوۆتى مەن تۋرا وسىنداي كۇنىنەن بىلەمىن، — دەپ پريحودكو بالانىڭ وسىڭكىرەگەن قاپ-قاتتى شاشىنان ۇستاپ، باسىن وزىنە كەگجيتە قاراپ، بەتىنە ءۇڭىلدى. — ءدال وسى كۇشىك قۇساپ و دا بەدىرەيىپ تۇراتىن. مىناۋ سونىڭ تۋىسى.
— عاجاپ! — دەدى بەيلي ەكى الاقانىن سارت سوعىپ. — بۇل تۇركىستاندا جۇرە بەرسەڭ، نەشە ءتۇرلى سۇمدىقتارعا كەزدەسەسىڭ. رىسقۇلوۆتى مەن دە بىلەمىن، بىرنەشە رەت كەزدەستىم دە. ونىمەن بەتپە-بەت كەلۋ ۇنامسىز-اق. تۇرپايى تيپ. مىناۋ شىنىندا دا ۇقسايدى-ەي. سوندا مۇنىڭ نە سىرى بار؟ ءىنىسىن رازۆەدكاعا جىبەرگەنى مە؟ بۇل بوقمۇرىن نە بىتىرەدى؟ وسى رىسقۇلوۆتاردىڭ سىزگە ءبىر جاقىندىعى بار-اۋ دەيمىن، پريحودكو مىرزا؟ سىزگە بۇل بالا شىننان تانىس بولۋى. وسىندا نە سىر بار، ايتىڭىزشى؟
پريحودكو بۋىنىپ ولگىسى كەلەتىن تۇس وسى ەدى. قۇدايدان وسىنداي سۇراقتىڭ بولماۋىن تىلەيتىن. ال ەندى سول سۇمدىق سۇراقتى دۇشپاننان ەمەس، دوس ساناعان اعىلشىننان، ءوزىنىڭ اراشاشىسىنان ەستىگەنى قانداي ازاپ؟!
پريحودكونىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتكەنىن سەزگەن بەيلي سۇم، پاتشا وفيسەرىنىڭ نامىسىنا تيگەنىن جۋىپ-شايماق بولدى:
— تۇنجىراماڭىز، پريحودكو مىرزا. جامان ايتپاي، جاقسى جوق دەگەن. ەگەر ءسىزدىڭ سۇيىكتى قارىنداسىڭىز رىسقۇلوۆتىڭ ايەلى بولماعاندا، ءسىزدىڭ بولشيەۆيكتەر شەڭگەلىنەن قۇتىلىپ شىعۋىڭىز ەكىتالاي ەدى. ۋسپەنسكيي مىرزاعا ارىز ايتقان قارىنداسىڭىزعا مىڭ دا ءبىر راقمەت دەڭىز. ال قارىنداسىڭىز رىسقۇلوۆتىڭ جارى بولماسا، ۋسپەنسكيي ءسىزدىڭ قاشىپ شىعۋىڭىزعا جاعداي جاساماس ەدى. مۇنى دا ويلاڭىز.
پريحودكونىڭ دوعالداۋ باسىنا بۇل جاقاۋراتپا ءسوز بىردەن قونا قويماي دال بولدى. مىنا اعىلشىن مۇنى كەكەتىپ تۇر ما، الدە شىننان ناتاشانىڭ رىسقۇلوۆقا شىققانىن قۇپتاپ تۇر ما؟ رىسقۇلوۆ سوندا ارا تۇسكەنى مە؟ جوق، ول مۇمكىن ەمەس. ايتەۋىر رىسقۇلوۆقا ءجۇراعاتتىعى بولعاندىقتان قۇتىلعانى ما؟ الدە... الدە رىسقۇلوۆقا تاڭبا ءتۇسىرۋ ءۇشىن شىعار؟ ارينە، سولاي، شايتان العىر. مۇنى نەگە بىردەن اڭعارماعان؟
پريحودكو كەزدەسسە، ءوز قارىنداسىن بۋىندىرىپ ولتىرمەكشى بولعان. ەندى ءىشى جىلي باستادى. قاس جاۋىنا كۇيەۋگە شىققانىن كەشىرەتىندەي دە ءبىر سەزىم شالىقتاپ ءوتتى. دەمەك، ناتاشا رىسقۇلوۆقا جانىمەن قالاپ بارماي، جانسىز بولىپ، جاناپ بارعان بولدى عوي. باسە، كولوسوۆسكايا سونداي بولسا كەرەك ەدى. پولكوۆنيك كولوسوۆسكيي. ۋەزد باستىعى. شىركىن، سول زامان-اي...
وگىزدەي موڭىرەپ، كەرنەي ءۇنى جانازا شىعارعان يمامنىڭ داۋىسىنداي كۇڭىرەنە ەستىلدى. ءبارى ساتىر-سۇتىر اتقا قونا باستادى.
توبىر سارباز توپىرلاپ، شاتقال اۋزىنا قاراي لاپ قويدى. تاشپۋلات اتقا قونىپ بولىپ، ايقاي سالدى:
— بالانى ماعان بەر!
اپاس-قاپاستا الدەكىم بالانى جەردەن شۇيكە جۇندەي جۇلىپ الىپ، تاشپۋلاتتىڭ الدىنا قوندىرا سالدى.
— انانى قايتەمىز؟ — دەدى بىرەۋ جورابايدى نۇسقاپ.
تاشپۋلات جالت قارادى. وماردان الدە بولسا، ءۇمىت ۇزبەگەن.
بالاسىن اتىپ تاستاسام، كەسىرى تيەر دەپ، مىلتىققا ۇمتىلعان قولىن قايتادان تارتىپ الدى.
— الدىڭا وڭگەر! — دەپ بۇيىردى دا، ءجونسىز توپتىڭ سوڭىنان شاۋىپ الا جونەلدى.
تاشپۋلات تۇتقىندارعا الاڭ بولىپ تۇرعاندا ەرگەش، بەيلي، پريحودكو قاراسىن ءۇزىپ كەتىپتى. باي قاتتى ىزالاندى: «يت ەرگەش، باسىڭدى دوپ قىلىپ تەبەر مە ەدى!» — دەپ تىستەندى.
الدىڭعى جاقتان لەك-لەك مىلتىق داۋسى جامىراي شىقتى دا، شاتقالعا تونگەن قۇج-قۇج قۇزدار قۇلاپ بارا جاتقانداي، جيھان ءجۇزى كۇڭىرەنىپ، جاڭعىرىق جارىپ جۇرە بەردى.
ارتى — تۇيىق، الدى — جاۋ، نە دە بولسا جارىپ ءوتۋ كەرەك. تاشپۋلات توبىر ساربازدارىنا ايقاي سالدى:
— توقتاماي، جارىپ وت!
ءبىراق ونىڭ ءسوزى جان بالاسىنا زارەدەي اسەر ەتپەي، توبىر توپ ءبىر سوت قاقالىپ، قاڭتارىلىپ تۇردى دا، تۇيىققا قاراي كەرى لىقسىدى.
— العا! — دەپ ايقايلادى تاشپۋلات.
ونىڭ ءوزىن تاپتاپ كەتە جازداپ كەيىن شەگىنگەن اتتىلار ەسى شىعىپ، ارتتا تىعىرىق قاماۋ ەكەنى ەستەرىنە ەندى تۇسكەندەي نە ارى، نە بەرى ەمەس، وشارىلدى دا قالدى.
العاشقى قالىڭ اتىستىڭ ءتۇتىنى سەيىلگەن كەزدە، كەزەڭنىڭ ۇستىندە سامساپ تۇرعان قول كورىندى. قىزىل جالاۋ جەلبىرەيدى. قىزىل جالاۋدىڭ تۇبىنەن مويىلداي قارا ايعىر مىنگەن كوميسسار العا شانشىلا شىعىپ ايقاي سالدى:
— ەي، الدانعان مۇسىلماندار! تىڭداڭدار! بۇل كەلىپ تۇرعان اتاقتى قىزىل كوماندير ابدوللا جارمۇحامەدوۆتىڭ جەڭىمپاز قولى. ونىڭ ەسىمىن بارلىق باسماشى جاقسى بىلەدى. ودان قۇتىلعان جاۋ جوق. ەندەشە، قارسىلاسۋ بولماسىن! اعايىندار، سەندەر باسماشى ەمەسسىڭدەر! سەندەر جاۋلاردىڭ الداۋىنا تۇسكەن كەمباعالسىڭدار. قارسىلىق كورسەتپەي، قارۋلارىڭدى تاستاپ، بەرى قاراي شىققاندارىڭا كەڭەس وكىمەتى كەشىرىم جاسايدى. ءوز ۇيىڭە قايتاسىڭ. كەڭەس ساعان جەر بەرەدى. كوكتەم ءوتىپ، جاز شىعىپ كەلەدى. باسماشى بولىپ، ساندالىپ جۇرگەنشە، ءوز قىشلاعىڭا، ءوز اۋىلىڭا قايتىپ، شارۋاڭا كىرىس. جەر وڭدەپ، ەگىن سال، ءشوپ ورىپ، مالىڭا ازىق جينا. كەشىرىم سەندەرگە. مۇنى ايتىپ تۇرعان تۇرك-سيك ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، مۋسبيۋرو ءتوراعاسى، كرايكوم پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى تۇرار رىسقۇلوۆ! مەنىڭ بۇل سوزىمە توتەنشە كوميسسار كوبوزيەۆ جولداس كۋا. مىنە، ول كىسى!
استىنداعى جيرەن ايعىردى تەبىنىپ العا كوبوزيەۆ شىقتى:
— رىسقۇلوۆ جولداس راس ايتادى. قارۋلارىڭىزدى تاستاڭىزدار، بارىڭىزگە كەشىرىم بولادى. مەن مۇنى ورتالىق كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اتىنان ايتىپ تۇرمىن!
— الداساڭدار، انت ۇرادى! — دەدى الدىڭعى ساپتان بىرەۋ.
— كەڭەس وكىمەتى انتىنا ادال.
— ەندەشە، كەڭەستىك بەلسەندىلەر نەگە ءبىزدى جابىرلەدى؟ اقىرعى ءبىر قاداق جۇگەرىمىزگە دەيىن تارتىپ الدى!
— ول كەڭەس ەمەس، كەڭەس تونىن جامىلعان جاۋلار. ارانداتۋ ءۇشىن ادەيى جاساعان ارەكەتى. كەڭەس وكىمەتى بايلاردى كونفيسكاسيالاپ، دۇنيە-مۇلكىن كەدەيلەرگە، كەمباعالدارعا ۇلەستىرىپ بەرۋ تۋرالى پارمەن ەتكەن. ونى بۇرمالاپ، كەدەيلەردى بىزگە وشىكتىرىپ جۇرگەن الاياق جاۋ تۇقىمى. سەنىڭدەر بۇل سوزگە، مۇنى ايتىپ تۇرعان مەن، رىسقۇلوۆ.
— كوكە! — دەپ شار ەتكەن بالا داۋسى شاڭق ەتتى، دەمدە ءوشتى. تاشپۋلات ونىڭ اۋزىن باسا قويعان.
— لاعىنەت اتسىن! سەنبەڭدەر ول ءدىنسىزدىڭ سوزىنە! — دەپ بارقىرادى تاشپۋلات. تيتتەي بالانىڭ اۋزىن باسىپ، تۇنشىقتىرىپ تۇرعانى وزدەرىن تۇنشىقتىرعانمەن بىردەي كورىنگەن ساربازدار قارۋلارىن لاقتىرىپ، ويقاستاپ ارعى جاققا وتە باستادى. الدىڭعى بىر-ەكەۋى باستالۋى مۇڭ ەكەن، لەزدە تاشپۋلاتتىڭ جان-جاعى جالاڭاشتانىپ قالدى.
قاقپانعا تۇسكەن قاسقىرداي قىڭسىلاعان تاشپۋلات سۋعا كەتكەن تال قارمايدىنىڭ كەرىنە ءتۇسىپ، بالانى كەۋدەسىنە قىسىپ الدى. ءبىر قولىنا التىاتارىن الىپ، نارەستەنىڭ شەكەسىنە تىرەدى:
— رىسقۇلوۆ!
رىسقۇلوۆ جالت قاراعان.
— مىناۋ سەنىڭ ءىنىڭ، رىسقۇلوۆ! مەنى بوسات. توقتاۋسىز وتكىزىپ جىبەر! ەگەر ۇستاۋعا ارەكەت ەتسەڭ، باۋىرىڭدى اتىپ تاستايمىن. ءوزىم انا قياعا ءتۇسىپ قاشىپ قۇتىلامىن. انە، سول قيامەن ەرگەش قاشىپ كەتتى. سەن ونى كورمەي قالدىڭ. قاسىندا ىنگىلىش بەيلي مەن سەنىڭ قايناعاڭ پريحودكو دا بار. ءتۇسىندىڭ بە مەنىڭ شارتىمدى؟
رىسقۇلوۆ سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، داعدارىپ قالدى.
— كوكە! — دەپ شىرىلداعان شەكەسىنە التىاتار تىرەلگەن بالا.
ەندى ەشقانداي كۇمان قالمادى. ءبىراق تاڭعالىپ، دال بولعانى: ارمان قايدان جاۋ قولىندا ءجۇر؟
بالانىڭ شەكەسىنە تىرەلگەن تاجال ءوز شەكەلەرىنە كىرگەن شوڭگەدەي قانشا حالىق، سونىڭ ءبارى قىلكوپىردىڭ ۇستىندە تۇرعانداي قيىن حال كەشتى. جۇيكەسى شىداماعان ءبىر قىزىلاسكەر تاشپۋلاتتىڭ بالادان وزعان باسىن كوزدەپ تۇرىپ، شۇرىپپەنى باسىپ كەپ قالعاندا، «اپا!» — دەگەن جىڭىشكە داۋىس پەرىشتەنىڭ ۇنىندەي شىڭ-قۇزدى شايقالتىپ بارىپ، كىلت ءۇزىلدى.
ءوزىنىڭ اتپاعانىنا كوزى جەتكەن تاشپۋلات بىلق-سىلق ەتكەن نارەستە دەنەنى قۇشاقتاپ تۇرىپ:
— جاۋىزدار! وزدەرىڭ اتتىڭدار! وزدەرىڭ ولتىردىڭدەر! سەندەردە نە ءپاتۋا بار! — دەپ باقىرىپ جىبەردى.
ول ءولى دەنەنى بىلق ەتكىزىپ جەرگە تاستاي سالىپ، استىنداعى ءدىر-دىر ەتكەن ارعىماقتىڭ باسىن جالما-جان كەرى بۇرىپ، قۇيعىتا جونەلدى. ەشكى قياعا و باستا تۇسپەگەنىنە وكىندى. ەرگەش يت سول قيامەن ءوتىپ كەتتى. ەسكەرتپەدى دە. بۇيىرسا، قۇتىلىپ كەتەرمىن دەگەن سورلى ءۇمىتتىڭ قاناتىندا ۇشىپ بارا جاتتى. ەندى ءبىر بۇلىم وزسا، ەندى ءسال شىداسا، ەندى ءبىر قاس قاعىم وزسا... تۇنگى جورىقتان زورىققان ارعىماقتىڭ ادىمى تىم قىسقا سياقتى كورىندى. شىدا، جانۋار، بارىڭدى سال! — دەپ جالىندى.
ارتتان گۇرسىلدەپ اتىلعان داۋىس، ساتىرلاعان شابىس وعان ەندى اسەر ەتپەگەندەي. تەك بۇلىم اينالسا، تەك قيا جولعا ىلىنسە...
كەنەت ەكى جاۋىرىننىڭ اراسى تىز ەتكەندەي بولدى. تەك بۇلىم اينالسا، تەك شىرشىقتىڭ بويىنداعى بيىك شىنار نەگە كورىندى؟ بويجەتكەن قىز شاشباۋى سىلدىراي ما؟ شىڭنان ءوز مەكەنىنە ۇشىپ جەتىپ قالعان با؟ ومار قايدا؟ التىن قايدا؟
كوزىنىڭ الدىنان سارى جالقىن جارقىلدادى. بۇكىل اسپان استىنان ساپ-سارى ءتىللا جاۋىپ تۇرعانداي، قولىن سوزىپ، الاقانىن توسپاق بولدى. الاقاندارى جايىلعان كۇيى ارعىماقتان قۇلاپ بارا جاتتى. الاقانى جايۋلى. الدەنە تىلەيدى؟ تىلەنشىلىكپەن وتكەنىن سەزگەن جوق. ءالى دە ۇمىتكەر، الاقانى جايۋلى.
ادامدار كەلىپ جەتىپ، اتتارىنان ءتۇسىپ، كوزى اشىق جاتقان تاشپۋلاتتىڭ جانارىن جاپپاق بولىپ، قاباعىن تۇسىرمەكشى ەدى، جابىلمادى. زەڭگىر كوككە قادالىپ، الاقانى جايۋلى جاتتى. جاۋ دا بولسا، ءجۇزىن جاسىرۋ پارىز. جاۋىنگەرلەر جەر قازا باستادى. رىسقۇلوۆ قازىلعان توپىراقتان ءبىر شىمشىم الىپ، تاشپۋلاتتىڭ جايۋلى الاقانىنا ابايلاپ قانا اپارىپ سالدى. تاشپۋلاتتىڭ كوزدەرى باياۋ جۇمىلىپ بارىپ، كىرپىكتەرى ايقاستى.
رىسقۇلوۆ ونىڭ باعبانى بولىپ جۇرگەندە جالاقىڭ دەپ جاس جىگىتتىڭ الاقانىنا قولى قالتىرىپ، جالعىز جارىم جەتىم تيىن سالاتىن. ەندى ونىڭ پارىزى وتەلگەندەي. تاشپۋلات دەگەنىنە جەتىپ، جەبىر دۇنيەدەن تويىنىپ اتتانعانداي اجارى نۇرلانىپ جاتتى. ەشقانداي كەيىس، وكىنىش بەلگىسى جوق. «وسىنىڭ ءبارى نە ءۇشىن؟» — دەگەن جالعىز سۇراق قانا اۋزىنان شىعا جازداعانداي انتەك اشىق.
* * *
بالا بيشارا ءىشىن باسىپ، ەكى تىزەسى باۋىرىنا جيىرىلىپ، بۇكشيىپ قانا جاۋراپ جاتقان سياقتى ەدى. رىسقۇلوۆ كوكىرەكتەن قايناپ شىتىپ جاتقان ىستىق جاسىن توقتاتا المادى. «كوكە!» دەگەن پەرىشتە داۋىس قۇلاعىندا ەمەس، جۇرەگىندە شىڭىلدادى دا تۇردى. تاشپۋلاتتىڭ التىاتارىنان ەمەس، قىزىلاسكەردىڭ جاۋعا دەپ اتقان وعىنان جازاتايىم كەتكەنى رىسقۇلوۆتىڭ جانىن قاتتى كۇيزەلتتى. ءوزى باۋىر باسىپ تا ۇلگىرمەگەن تۋىسىنىڭ بۇل وپاتى تىم سەسكەندىرىپ، تالاي ءولىمدى كورگەن رىسقۇلوۆقا شىن اجالدىڭ قانداي ەكەنىن ەندى اڭعارتقانداي، اڭىرىپ قالدى.
وسىنىڭ ءبارى ءبىر تىمىرسىق ءتۇس سياقتى. بالانى العاش كورگەنى ون جەتىنشى جىلدىڭ الاساپىران اشارشىلىق كۇزى. اۋليەاتانىڭ شانداق كوشەسى، ودان اتشاباردىڭ ءۇن بازارى؛ ميرزا-اۋفتىڭ قوراسى، سودان بيىلعى كوكتەم؛ ەسكى تاشكەنت، نان ۇرلاعان بالا؛ قابىلبەك سارمولدايەۆتىڭ تەلەفونىمەن ايتقان جاۋابى؛ بالانىڭ ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتۋى.
قالىڭ جۇرت وزىنە نازار اۋدارعانىن بايقاپ، رىسقۇلوۆ قاتايماق بولدى.
— جەروشاقتاي عانا شۇقىر قازىڭدار، — دەپ قاتۋ ايتتى. ءبارىبىر بەكي المادى. سالدەن كەيىن جەر قوينىندا، الاتاۋدىڭ جالعىز جاق بەتىندەگى شاتقال اۋزىندا ماڭگى قالاتىن جالعىز باۋىرىن بەتىنەن، ماڭدايىنان سيپاپ، تىزەرلەپ وتىرىپ الدى.
كوبوزيەۆ شوقشا ساقالىن ۋىستاپ، ارى-بەرى ءجۇردى دە قويدى. پاراساتتى ادام: «بۇل قالاي؟» — دەپ رىسقۇلوۆتان ءدال ءقازىر سۇراپ جاتپادى. وقىس اتىلعان مىلتىقتىڭ ۇرەي ۇنىنەن، تاسىرلاتا شاپقان اتتاردىڭ شاقىلداعان تاقالارىنان، شاڭقىلداعان داۋىستاردان شوشىنىپ، جون ارقاسى ءدۇرديىپ قالعان شوقىلار سول جاتىرقاۋ جاۋعا قاراۋ قالپىن ساقتاپ، سۋىق بەتتەنىپ تۇر. تەك اسپان ماۋجىراپ، كوگىلجىم تارتا، كولگىرسىپ قالعان.
اتىستان سوڭ اجال بولاتىنىن، اجال باردا جەمتىك بولاتىنىن بىلەتىن قارتامىس قاراقۇستار سوناۋ بيىكتەن جەردى تورىپ ءجۇر.
بيىكتەن الاسارمايدى، تومەندەسە ادامدار اتا سالاتىنىن سەزەدى. ادامدار ءوزىن-وزى اتىپ جاتقاندا، ءتىپتى ءسابي بالانى دا سۇلاتىپ سالعاندا، قالبيعان قاراقۇس دەگەن نەمەنە! ولار وق جەتپەيتىن جەردە جۇرەدى. تاسىر-تۇسىردان ارقارلار دا اۋلاق كەتەدى، ۇلار ءۇنىن وشىرەدى. بالالى ەلىك ەڭ الدىمەن شىڭعا شىعىپ، بەزىپ كەتەدى. تاۋ ءتاڭىرىسى — تەڭبىل بارىستىڭ ءوزى قۇلاعىن جىمىرايتىپ، قۇيرىعىمەن جەر سابالاپ، شۇبارتاسقا جابىسىپ جاتىپ الادى. ادام قۇدىرەتىنىڭ الدىندا ءتىپتى قۇزدان قۇلاعان اساۋ وزەن دە شۋىن باسەڭدەتكەن سياقتى. دۇنيە سۇرقايلانىپ، جاپ-جاسىل جاپىراقتار ءزايتۇن تۇستەنىپ، توپىراق شالعانداي، كىشكەنتاي مۇردەنىڭ شاڭى زۇمىرەت الەمىن قاپقانداي، كۇللى شاتقال كۇلبەتتەنىپ بارا جاتتى.
رىسقۇلوۆ كوكىرەگى قارس ايىرىلىپ، تىزەسى قالتىراپ، ورنىنان تۇردى.
دۇنيەگە نەگە كەلىپ، نەگە كەتىپ بارا جاتقانى بەلگىسىز وسى بالانىڭ بولمىسىنىڭ ءوزى نەعايبىل. جۇمباق جان. بۇل ولمەۋى كەرەك ەدى. ءتىرى جۇرە بەرگەندە جۇمباعى شەشىلەر ەدى. رىسقۇلوۆتىڭ ءبىر بايقاعانى: بالا وتە زەردەلى بولاتىن. ءتىرى ءجۇرىپ، جىگىت بولىپ وسكەندە، كىم بىلەدى، حالقىنا ءقادىرلى ازامات بولۋى. قولىندا از كۇن تۇردى — بالالىق، شالالىق مىنەز تانىتپادى. بالالىق مىنەز دەگەندە، تەك اسكەر بەلدىككە اسا قۇمار ەدى. رىسقۇلوۆتىڭ جالپاق اسكەر بەلدىگىن كوكەسى ۇيدە جوقتا كۇنى بويى، بەلىنە كەڭ بولعان سوڭ، ءبىر يىعىنان اسىرا بۋىنىپ ءجۇرىپ، كەشكە اعاسى ۇيگە قايتاردا قايتادان ورنىنا ءىلىپ قوياتىن. ءبارىبىر ءبىر كۇنى رىسقۇلوۆ ونىڭ بەلدىك اسىنىپ جۇرگەنىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. بالا قاتتى قىسىلدى.
— ۇناسا، الا عوي، — دەدى رىسقۇلوۆ.
سوندا ونىڭ قۋانعانى-اي! اعىل-تەگىل قۋانعاننىڭ وزىندە ءتۇسى ءسال جىلىپ، جىميىپ قانا قويعان.
ءقازىر سول بەلدىك بەلىندە. بەلىنە شاقتاپ تەسىك جاساپ الىپتى. قانشا جەر ساندالىپ جۇرسە دە تاستاماپتى. بەلدىكتىڭ بۇرىنعى تەسىكتەرى مەن كەيىنگى بالا جاساعان تەسىكتىڭ اراسى كەرەقارىس جانە سۇيەم ەكەن. بەسجۇلدىزدى بەلدىك بالانىڭ اش بەلىن ەكى وراپ الىپتى.
جەروشاقتاي كىشكەنە مۇردەگە بالانى سالاردا، الگى باسماشىلار جاعىنان وتكەن الاشاپاندى بىرەۋ:
— اۋ، مۇسىلمان بالاسى عوي، جۋىپ قويايىق تا، سۋ جاقىن عوي، — دەدى.
ونىڭ جانىنداعى كوك شالمالى قابا ساقال:
— ءاي، ول شەيت قوي. ءارى دەسە، نارەستە عوي. ول پەرىشتە ەمەس پە؟ قۇداي اركىمگە-اق وسىنداي اق ءولىم بەرگەي. مىنا ءبىز عوي ءبىر كۇندىك ومىردە مىڭ كۇندىك كۇناعا باتىپ جۇرگەن. ءبىزدىڭ كۇنامىزدى جۋىپ تازالاۋعا داريانىڭ سۋى دا جەتپەيدى. ال بالانىكى نە؟ ونىڭ جايى — جاننات قوي! — دەدى. — ال ەگەر مىنا حاكيمدەر رۇقسات ەتسە، مەن ءبىر اۋىز ىقىلاس ەتەر ەدىم. رۇقسات پا، ورتاق رىسقۇلوۆ؟
كوبوزيەۆ: «نە دەپ تۇر؟» — دەپ سۇرادى.
— مۇسىلمانشا فاتيحا جاساماق، — دەدى رىسقۇلوۆ.
— نەسى بار، وندا تۇرعان وعاشتىق جوق، — دەدى كوبوزيەۆ. كوك سالدەلى بالانىڭ تۇسىنا كەلىپ، تىزەرلەپ قايىرىم سۇرادى. سودان سوڭ، فاتيحا سۇرەسىن اڭىراتىپ اكەتتى. ونىڭ ءسوزىن كوپ ادام تۇسىنگەن جوق. ءبىراق ۇنىندەگى زار مەن مۇڭ تەك بالانىڭ عانا قايعىسى، اللاعا دا، ادامدارعا دا مۋزىكامەن جەتكىزگەن ارىزى سياقتى ەدى:
— ءبىسميللياھير-راحمانير-راحيم ءال-ھامدۋ ليللياھي راببيلالەمين ير-راحمانير-راحيم ماليكي ياۋميد-دين يۋياكي نابۋدۋ ءۋا يۋياكە ناستەين يھدينەس-سيرااتال — ميۋستاھيۋمە سيرااتال — لازينە انامتە الەيھۋم عايرلماعدۋۋ-بي الەيكۇم ءۋا ءل-اززاالين! اۋمين!
كوك سالدە باسىن كوتەرىپ الىپ، قوس الاقانىن اسپانعا قاراتا جايىپ جىبەرگەندە، كوزىنەن شاڭ تۇتقان ءجۇزىن ايعىزداپ، ەكى جولاق جاس اتىپ كەتتى.
وسى جەردە توتەنشە كوميسسار كوبوزيەۆ جۇرت كۇتپەگەن ءبىر قىلىق جاساپ، و دا قولىن جايىپ، باتاعا قوسىلدى! مۇسىلمان قاۋىم اراسىندا كۇبىر-كۇبىر ءسوز جۇگىرىپ، كوميسسارعا ءبارى دە سۇيسىنە قاراپ قالدى.
لەزدە كىشكەنتاي تومپەشىك پايدا بولدى. كۇنگەيدىڭ قوڭىركۇرەڭ توپىراعى سەڭسەڭ قوزىنىڭ تەرىسىندەي بۇيرالانىپ، قۇلپىرا قالدى.
مۇسىلماندار جاعالارىن ۇستادى. جاڭا تاشپۋلاتتى كومگەن جەر شاقىلداعان تاستاق ەدى: بالانىڭ جاتقان جەرى — جۇپ-جۇمساق، بۇيرا توپىراق.
رىسقۇلوۆ ءبىر تاقتاي تاپتىرىپ، وعان:
«رىسقۇلوۆ
ارمان-ارتۋر
1911 — 1919 ج.ج.
ريەۆوليۋسيا قۇربانى» —
دەپ جازدى دا، باسىنا بەسجۇلدىزدى بەلدىكتى ءىلىپ، توپىراققا قاداپ قويدى.
قىم-قۋىت كۇرەس جولىندا جۇرگەن رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ از كۇن بالالىعىن جوعالتىپ الىپ، الدەقالاي عاجايىپتان سول ۋىز داۋرەنمەن قايتا تابىسقانداي بولىپ ەدى. ەندى سول كەرمەك ۋىز كەزەڭمەن ماڭگى قوشتاسقانىن، ونى سۋىق جەردىڭ قوينىنا بەرىپ، كوڭىلى مۇلدە سۋىعانىن سەزدى.
ءتاستۇيىن بولىپ ءتۇيىلدى دە، قاۋىميەتكە قاراپ:
— جاميعات! — دەپ ساڭق ەتتى. — جاڭا ءدۇنيا جولىندا كۇرەس ءالى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل كۇرەس قۇرباندىقسىز بولمايدى. جاقسىلىق زامان وزىنەن-وزى بەينەتسىز كەلە سالمايدى. بۇل كۇرەستە اداسقاندار، الدانعاندار كوپ. جاۋ كىم؟ دوس كىم؟ اجىراتا تانىماي، تۇرتىنەكتەپ جۇرگەندەر كوپ. الگى ەرگەش پەن تاشپۋلاتتىڭ شەڭگەلىنە تۇسكەندەر سونداي. سول شەڭگەلدەن بوسانعان باۋىرلار! اداسپا ەندى! بەيكۇنا اداسىپ قالعان قۇرباننىڭ ءبىرى، مىنە، الدارىڭدا جاتىر. ول ءالى كوزى اشىلماعان ارىستاننىڭ بالاسىنداي ەدى، ابايسىزدا ورعا جىعىلدى. ول مەنىڭ باۋىرىم، تاپ جاۋىنىڭ كەسىرىنەن شەتىنەدى. ونىڭ اكەسى، ياعني مەنىڭ اكەم زۇلىمدىقپەن، زورلىقپەن ارپالىسىپ وتكەن ادام. نارەستە بەيىتتىڭ الدىندا انت ەتەيىك: ەشقاشان اق جولدان، ادالدىق پەن شىندىق جولىنان تايمايىق!
— انت!
— انت!
— انت! — دەپ جاڭعىرىققان ۇنگە، ءۇش دۇركىن قالىڭ مىلتىق داۋىسى قاباتتاستى.
— ادامنىڭ قانى توگىلگەنشە، بەتى قىزارسىن. سەندەر، اداسقاندار، قىزارىڭدار. ايىپتارىڭدى مويىنداڭدار. سەندەردى جاۋ دەپ جالا جاۋىپ، اتىپ تاستاپ، قاندارىڭدى توگۋگە دە بولار ەدى. ءبىراق كەڭەس ونداي وزبىر ەمەس. جاۋ ايتقانداي، قۇبىجىق-قۇقاي ەمەس. كەڭەس سەندەردىڭ قاندارىڭدى توكپەيدى. ويتكەنى بەتتەرىڭدە يمان بار. يمان دەگەن ادامگەرشىلىك دەگەن ءسوز. سونى ەش زامان جوعالتپاڭدار. ال ەندى قوشتاسامىز. ابدوللا جارمۇحامەدوۆتىڭ جاڭا جەڭىمپاز وتريادى الگىدە قاشىپ كەتكەن ەرگەشتىڭ ەسىن جيعىزباي، تاس-تالقانىن شىعارادى. سودان كەيىن سەندەردى ەندى قايتىپ ەرگەش تە، تاشپۋلات تا مازالامايدى. جولدارىڭ بولسىن، جاميعات!
وسىنى ايتىپ، رىسقۇلوۆ كوبوزيەۆتى ەرتىپ، ابدوللا جارمۇحامەدوۆتىڭ وتريادىنا قاراي بەتتەدى.
— ورتاق رىسقۇلوۆ! — دەپ ايقالادى كوك سالدەلى دالباقتاي جۇگىرىپ.
رىسقۇلوۆ سىلاڭ قارانىڭ تىزگىنىن تارتتى.
— بۇ قىزىل قاھارماندار قاتارىنا قوسىلۋعا پارمان بەر! ەرگەشتە كەتكەن كەگىمىز بار. ونى ءوز قولىمىزبەن سوقپايىنشا، وكىنىش تاراماس. ءارى كۇنامىزدى شايقاس دالاسىندا شايعىمىز كەلەدى.
رىسقۇلوۆ ءمان-جايدى كوبوزيەۆقا ءتۇسىندىردى.
— دۇرىس، — دەدى كوبوزيەۆ. — سەنۋ كەرەك. ەگەر رۇقسات ەتپەسەك، سەنبەگەنىمىز بولادى.
— قالاي، ابدوللا، قابىلدايسىڭ با؟ — دەپ رىسقۇلوۆ جارمۇحامەدوۆكە قارادى.
اي قاسقا تورى ايعىر مىنگەن ابدوللا جارقىلداپ:
— تۇرەكە، ءسىز ايتساڭىز، قابىلدايمىز دا. كيىمى جاماندى يت قابادى، نيەتى جاماندى مىنا مەن تابامىن. الدەقالاي بولاد دەپ قام جەمەڭىز. ءبىراق انەبىر قاۋدىراعان قارتتارى قاتىن-بالاسىنا قايتا بەرسىن. ناعىز جىگىتتەرى ىلەسسىن. ءوزىم ۇيرەتىپ الام، — دەپ ايىلىن جيماي اڭقىلدادى.
رىسقۇلوۆ بۇرىنعى «باسماشىلارعا» قاراپ:
— ەندى كوماندير ابدوللا جارمۇحامەدوۆتىڭ قاراماعىندا بولاسىزدار. بۇل جاۋ دەگەندە جاسىل نايزاعاي بوپ تۇسەتىن ناعىز قولباسشى. انە، اناۋ ومىراۋىنداعى جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ وردەنىنە قاراڭىزدار. ونى بۇكىل كەڭەس ەلى بويىنشا ءبىرىنشى العان العىر كوماندير بليۋحەر مەن مىنا ارىستان ابدوللا.
قاراسى مولايعان وترياد الىستاي بەردى.
رىسقۇلوۆ ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ ەدى: جاس ءقابىردىڭ ۇستىنە شانشىعان تاقتاي اعاش ەمەس، شولپانكەبىس گۇلىن كوردى. وعان قونىپ وتىرعان تەڭبىل تورعايدى كوردى. «مەنىڭ بالاعا ايتقانىم ەرتەك ەدى عوي!» — دەپ تاڭ قالدى.
ول سوندا بارىپ ءتۇسىندى. بالا شىدامسىزدىق جاساپ، اتا-اناسىن تىم ەرتە ىزدەپ شىققان ەكەن. «مەن كىنالى بولدىم-اۋ، نەگە الدادىم بيشارانى» دەپ وزەگى جاندى.
رىسقۇلوۆ سوندا پەندەشىلىكپەن: «وسىدان قالت ەتىپ قولىم بوساسا، بالانى سوناۋ تومەنگى تالاستاعى اكە-شەشەسىنىڭ جانىنا اپارىپ قويارمىن» دەپ ويلادى. بالا الداقاشان اكەسى مەن شەشەسىن تاپقانىن، قۇلىنداي قۇلدىراپ، جاسىل جايلاۋ جانناتتا اسىر سالىپ جۇرگەنىن كوميسسار قايدان ءبىلسىن؟!
IX
— رىسقۇلوۆتى شاقىرىڭدار. باسقا ەشقايسىڭا ەش نارسە دە ايتپايمىن. اقىرى ولتىرەدى ەكەنسىڭدەر، ءتىلىمدى تىستەپ ولەمىن. ماعان رىسقۇلوۆتى ۇشىراستىرىڭدار!
تاشكەنتكە كەلگەلى ءۇش كۇن بولدى. ءۇش كۇننەن بەرى ومار سۇراق استىندا. ءبىراق قانشا ساۋال بولماسىن، ايتاتىن جاۋابى الگى.
— رىسقۇلوۆتى شاقىرىڭدار!
ءتىپتى سۇراق تىيىلىپ، جەكە كامەراعا اپارىپ، سىرتىنان قۇلىپ سالىنعان كەزدە دە جاپادان-جالعىز وتىرىپ:
— رىسقۇلوۆتى شاقىرىڭدار! — دەپ ءالسىن-السىن ايقاي سالاتىندى شىعاردى.
ءبىراق رىسقۇلوۆتى ەشكىم شاقىرمايدى. فەرعاناعا كەتكەن، جۋىقتا كەلمەيدى دەيدى. جاپادان-جالعىز وتىرىپ، ومار ويعا قالدى: «وسى تۇرار وكىمەت دەگەن جاي لاقاپ شىعار. وكىمەت بولسا، ورنىندا، تاعىندا وتىرماي ما؟ وكىمەتتى دە قول بالا قۇساتىپ ayلاققا جۇمساپ جىبەرە مە ەكەن؟»
جۇرەسىنەن ءتۇسىپ، سيديعان تىزەسىن قۇشاقتاپ، سۇر قابىرعاعا قادالىپ، وتىرىپ-وتىرىپ، تاعى دا باتپاعىنا مالتىعادى:
«تۇرار وكىمەت بولسا، رىسقۇلوۆ دەگەن اتىن ەستىگەننەن-اق سەسكەنىپ تۇرماي ما باسقالار؟ قايتا مەن رىسقۇلوۆ دەگەن سايىن بۇلار ءورشي تۇسەدى. ال تۇرار وكىمەت ەكەنى جالعان بولسا، ورازباق پۇشىقتىكى نە؟ ونى قالاي قوقاڭداتىپ قويىپ ءجۇر؟».
قابىرعاعا قادالا-قادالا كوزى بۇلدىراي باستايدى؛ قابىرعا قيمىلداپ، تەڭسەلىپ تۇرعانداي بولادى؛ يتەرە سالسا، قۇلاپ كەتەتىندەي كورىنەدى. ومار ەكى-ۇش ۇمتىلىپ، وڭكەڭدەپ بارىپ، قابىرعانى يىعىمەن يتەرىپ كەپ قالادى. يىعى قاقساپ اۋىرادى، قابىرعا بىلق ەتپەيدى.
— اپىراي، اباقتى دەگەن الباستى وسىنداي بولادى ەكەن عوي، — دەپ اۋىرعان يىعىن سيپالاپ، اڭىرايىپ وتىرىپ قالادى.
— تابالاما، رىسقۇل! — دەپ قولىن سەرمەپ كەپ قالادى. رىسقۇلدىڭ جوق ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، ودان بەتەر شوشيدى، «وسى مەن اقىلىمنان اداسا باستاعان جوقپىن با؟» — دەپ ءوزىن-وزى سىناي باستايدى. جوق، اقىلى سايراپ تۇر. ەسىن بىلگەن كەزدەن باستاپ، جۇرگەن جولىنىڭ، كەزدەسكەن ادامدارىنىڭ ءبارى كوڭىلىندە جاتتاۋلى. ەشبىر جاڭىلىسپاپتى. ۇزىننان ۇزاق جول ەكەن، ءبىراق كوڭىلگە ءمىنىپ شاپقاندا شولعاڭ ەتىپ، لەزدە وسى تۇرمەگە كەلىپ تىرەلدى. سونشاما ۇزاق ومىردە ەستە قالارلىق ەلەۋلى ەشتەڭە جوق. جۇرەتىن شىم ەتكىزەتىن ءبىر ءتاتتى قيال، ساعىنىش مۇڭعا باتىراتىن ەلەس بولسايشى... بۇل ءوزى نەسىنە يتشىلەپ جۇرە بەرگەنمىن؟» — دەپ تۇڭعىش رەت ويعا قالدى. بىرەۋگە ءبىر قىلاۋداي جاقسىلىق جاساماعان قۋ- قۇرساق ءومىر شىعىپ، ەندى اقىرعى جەتەر جەرىنە جاقىنداعان ەكەن. ومار بۇل جارىق دۇنيە ەندى باسىنان باستالىپ قايتا كەلمەيتىنىن ويلادى، ءومىرى زايا كەتكەنىنە وكىندى. تۇرمەدەگى جالعىزدىق — وي مايدانى. عۇمىر بويلارىنا ومار ءبىر وڭاشا قالىپ، ءوز تىرشىلىگىنە ءوزى ءبىر وقشاۋدان وقشيا قاراپ، كوز سالعانى وسى ەدى. جاڭاعى رىسقۇلدىڭ ەلەس بەرگەنىن دە ەندى ءتۇسىندى. «تابالاما، رىسقۇل!» — دەپ ابايسىزدا اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن دە ەندى ۇقتى. رىسقۇل، سويتسە، تۇرمە مەن سۇرگىندە جىلدار بويى تۇتقىن ءحالىن كەشكەندە، بۇل ومار ءبۇيىرى ءبىر بۇلك ەتپەگەن ەكەن دە. «سونىڭ جازىعى وسى-ay» دەپ ەندى ءتاۋباعا كەلدى. قىستىكۇنى ۇڭگىرىندە جىم-جىرت ۇيقىدا جاتىپ، ابايسىزدا اقىرىپ قالعان ايۋ قۇساپ:
— رىسقۇلوۆتى شاقىرىڭدار! — دەگەن ءوز داۋىسىنان ءوزى سەلك ەتتى. نەگە ايتتى، نەگە شاقىردى؟ ءوزى تاڭىرقادى.
ءبىراق ءدال وسى شاقىرۋدى كۇتىپ تۇرعانداي قاپاستىڭ ەسىگى اشىلىپ، مۇنى تاعى دا تەرگەۋگە ايداپ اكەتتى.
بۇل جولعى تەرگەۋدىڭ ءتاسىلى باسقاشا كەلدى. كامەراعا ءقايتىپ، قالاي كىرگەنىن بىلمەيدى.
ءبىراق «جاس تۇركىستانعا» كىسىلەر شاپتى. قىزىلاسكەرلەر ەرتكەن ىشكى ىستەر كوميسسارى نىسانبايەۆتىڭ ءوزى باستاپ باردى. وماردىڭ ايتقانى كەلدى: كارى جاڭعاق اعاشتىڭ تۇبىندەگى تۇيە تاستىڭ استىنان قۇرىم كيىزگە وراعان قۇمىرا تابىلدى. ءىشى تولعان التىن ءتىللا. تاشپۋلاتتىڭ ءجانتاسىلىم ساتىندە دە كوز الدىندا جالتىراپ تۇرىپ العان سارى التىن.
كوميسسار نىسانبايەۆ ءبىر تىللاسىنە دەيىن شاشاۋ شىعارماي، كۋالەردىڭ كوزىنشە ءبارىن حاتتاپ، اكتىلەپ، قازىناعا وتكىزدى دە، تۇركسيك ءتوراعاسىنا مالىمەت-اقپار جازدى: وسىلاي دا وسىلاي، ومار تۇتقىن تاشپۋلات بايدىڭ باسماشىلار وتريادىندا بولعان. تاشپۋلات بايدىڭ التىنىن الماققا كەلگەن، ءبىراق الىپ ۇلگىرمەي قولعا تۇسكەن، سولاي دا سولاي. بۇل مالىمەتپەن تانىسقان كۋشەكين كوميسسار نىسانبايەۆقا ريزا بولا تۇرا، تاعى ءبىر سۇراق قويدى:
— تۇتقىن ۇدايى رىسقۇلوۆپەن كەزدەستىرۋدى تالاپ ەتەدى. رىسقۇلوۆتىڭ تۋىسقانىمىن دەيدى. سوندا قانداي سىر بار؟
نىسانبايەۆ ويلاندى-ويلاندى، وي تۇبىنە جەتە المادى، اقىرى:
— بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى رىسقۇلوۆ جولداستىڭ ءوزى ورالعان سوڭ تابىلار، — دەدى.
كۋشەكين قاناعاتتانباي قالدى.
— رىسقۇلوۆتىڭ تۋىسقانى باسماشى بولىپ شىعادى، رىسقۇلوۆتىڭ ايەلى پاتشا ويازىنىڭ قىزى بولىپ شىعادى، ول ايەلدىڭ اعاسى وسيپوۆ بۇلىگىنە قاتىسادى، قولعا ءتۇسىپ، كەڭەس تۇرمەسىنەن وپ-وڭاي قاشىپ كەتەدى؛ رىسقۇلوۆتىڭ تاعى ءبىر تۋىسقانى مايلىكەنت-تۇلكىباستا بولىس بولىپ سايلانىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ بەدەلىن تۇسىرەدى — وسىنىڭ ءبارى از با؟
— سوندا نە بۇيىراسىز؟ — دەدى كوميسسار نىسانبايەۆ كۋشەكيننىڭ نيەتىن تانىپ تۇرسا دا.
— فەرعاناعا اتتانىپ، رىسقۇلوۆتى سول جاقتان تاشكەنتكە تۇتقىن رەتىندە جەتكىزۋ كەرەك.
— ول مۇمكىن ەمەس، جولداس كۋشەكين.
— نەگە مۇمكىن ەمەس؟
— ول ءۇشىن تۇركسيك-تىڭ پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسى كەرەك. رىسقۇلوۆ كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، وپ-وڭاي تۇتقىنداي سالاتىن، ول بىرەگەي.
كۋشەكيننىڭ قاباعى سالبىرايدى.
* * *
شاتقالدان اقسۋ-جاباعىلىعا اسۋدىڭ جولىن جوراباي بولماسا، باسقا ادام بىلمەس ەدى. جوراباي جول باستادى. اكەسىنە ەرىپ، ءبىر كورگەن ىزىنەن جاس جىگىت جاڭىلماعان ەكەن.
جوراباي اجالى جوق ەكەن، اۋپىرىممەن امان قالدى. بۇرىنعى باسماشىلاردىڭ ءبىر توبى ابدوللا جارمۇحامەدوۆتىڭ وتريادىنا قوسىلىپ، ەرگەشكە اتتانىپ، كارى-قۇرتاڭدى اۋىلىنا قايتاردى، بايلاۋلى جاتقان جوراباي ەستەرىنە ءتۇستى. ونىڭ تاعدىرىن وزدەرى شەشە المايتىن بولعان سوڭ، رىسقۇلوۆقا شىندارىن ايتتى.
جاس جىگىتتى رىسقۇلوۆ تانىمادى، ءبىراق جۇرەگى تۇسكىر الدەنەنى سەزدى مە، جولدان قالمايىق دەپ، ات ۇستىنە تۇرسا دا ءسال ايالداپ، تۇتقىنمەن ءتىل قاتىستى.
سويلەسە كەلە، ءبىر ەلدەن، ءبىر اتادان، ءاتالى-ىنىلى بولىپ شىقتى. ويلاپ تۇرسا، جوراباي دا قاسيەتتى تالعار تاۋدىڭ باۋىرىندا، بەساعاش، تاۋ-شىلمەمبەت اۋىلىندا تۋعان ەكەن. جوراباي تۋعاندا، رىسقۇلوۆ بەس-التى جاسار بالا ەكەن، وماردى جاقسى بىلەدى، ال جوراباي ەسىندە قالماپتى.
سۇراسا كەلە، ومار حيكاياسىن تۇگەل تىڭدايدى. ەلدەن نەگە قاشقانى، باسماشىلارعا نەگە قوسىلعانى، تاشپۋلاتتىڭ قولىنا بالانىڭ قايدان دۋشار بولعانى، بىرتە-بىرتە قىلاڭ بەرە باستايدى.
«ومار تاۋ اسىپ، تاس باسىپ، باسماشىلارعا قوسىلىپ جۇرسە، مىنا تاۋدىڭ تەرىسكەي بەتى دە تىنىش بولماعانى»، — دەپ ويلادى. بارىنەن دە توسىنى: ورازباقتىڭ بولىس بولىپ، ەلدى اش بيتشە بۋىپ بارا جاتقانى ەدى.
رىسقۇلوۆ قالىڭ جۇمباقتىڭ، شاتىسقان شيەلەنىستىڭ ءتۇيىنىن شەشە الماي دال بولىپ، ءارى قاتتى كۇدىككە تىرەلدى. سودان جانىنداعى كوبوزيەۆ پەن نازىم حودجايەۆتى تەرىسكەيگە وتۋگە كوندىرەدى.
فەرعانا جاعدايى بەلگىلى بولدى، كەسىرىنەن ساقتاسا، ابدوللا وتريادى ەرگەشتىڭ سىلەسىن قاتىرادى. ال تەرىسكەي جاتقان اۋليەاتا ۋەزى مەن شىمكەنت ۋەزىنىڭ جاعداياتىن ءبىلىپ قايتۋ، فەرعانا تۇيىنىنەن كەم سوقپاس ەدى.
ءارى دەسە، اتا-بابا مەكەنىن ءبىر كورۋ كوپتەن كوكەيدە جۇرگەن تىلەك ەدى. ونىڭ ۇستىنە مىنا جورابايدىڭ اڭگىمەسىنەن سەسكەنىپ تۇرعان دا جايى بار. الدەقالاي ءبىر قاسكوي تىرلىكتىڭ بارىن اقىلىمەن ەمەس، كوڭىل دۇربىسىمەن كورىپ قالعانداي بولدى دا، تاۋ اسۋعا بەل بايلادى. توتەنشە كوميسساردىڭ كەلىسىمى بولعان سوڭ، تاشكەنتكە جاعدايدى ايتىپ، شابارمان اتتاندىردى.
جورابايدى الدىعا سالىپ، بەس-التى اتتى اراعا ءبىر تۇنەپ، اقسۋ-جاباعىلىنىڭ ارشالى الەمىنە دە ىلىگىپ ەدى. اقسۋ-جاباعىلى جەتكەن سوڭ، تۇلكىباس تاياقتاستام جەر سياقتى.
تاشكەنتتەن فەرعانا اسىپ، مايلىكەنت بولىسىنا كەلگەن توتەنشە كوميسسار كوبوزيەۆ پەن تۇركىستان باسشىسى رىسقۇلوۆ قايدا توقتاۋ كەرەك؟ ارينە، بولىستىڭ ۇيىنە. بۇل ەلدىڭ بولىسى — ورازباق.
ءبىراق رىسقۇلوۆ جورابايعا:
— بۇرىنعى بولىستىڭ ۇيىنە باستا، — دەدى.
بۇرىنعى بولىس داۋىلباي اۋلەتى. كۇمىسباستاۋدى جايلاعان الپاۋىت تۇقىم، بۇل كۇندە بيلىكتەن ايىرىلسا دا بايىرعى داۋلەتتەن ايىرىلماي، وزگە قازاق قۇساپ اشارشىلىقتىڭ ارانىنا ۇرىنباي، اشىقپاي، ارىماي وتىر ەدى.
مۇنداي دارەجەلى ۇلىق كەلەردە الدىن الا حابارلار ەدى، توتەننەن ساۋ ەتە تۇسكەن ساقىر-سۇقىر قارۋ-جاراقتى جاساقتى كورىپ، داۋىلباي اۋىلى شوشىپ قالدى.
رىسقۇلوۆ داۋىلباي جاتقان قۇبا كيىز ءۇيدىڭ ماڭدايىنا ات باسىن تىرەدى.
— ويباي، رىسقۇلوۆ كەلە جاتىر، رىسقۇلوۆ تۇرار! — دەگەندى ەستىگەندە داۋىلباي:
— و، زاۋال! اقىرى تۇبىمە جەتكەن وسى بولار، — دەپ ىشىنەن ءوز يمانىن ءوزى ۇيىرگەندەي كۇبىرلەي بەرىپ، دەگبىرى كەتكەن.
ءبىراق رىسقۇلوۆ ونى اتىپ تاستايتىن سىڭاي تانىتپادى. قايتا اماندىق-ەسەندىك جونىنە كەلىپ، حال-جاي سۇراستى. بىرتە-بىرتە بويى ۇيرەنگەن كارى قاقسال:
— شىراعىم، تۇرار! بۇرىنعىنىڭ ۇلىقتارى كەرنەيلەتىپ، شابارمان شاپتىرىپ، كۇللى الەمدى ازىناتا كەلەر ەدى جانە شىمكەنت جاقتان شىعاتىن. سەنىڭ مىنا كەلىسىڭە تۇسىنبەي وتىرمىن. ۇرىننان، تىم تىسقارىدان، تاۋ اراسىنان cay ەتىپ، توسىن تۇسكەندەرىڭ نە سىر؟ — دەپ سىپايىلادى.
— داكە، جول بۇرالاڭ بولعانمەن كوڭىل ءتۇزۋ. سىرناي-كەرنەي — داراقىلىق. ەل اشىعىپ، جان شەتىنەن قينالىپ تۇرعاندا سالتانات ءجۇرىس — ساۋدايى جۇمىس. ءبىز ءىس باستى ادامدارمىز، — دەدى رىسقۇلوۆ جايىمەن.
«ءا، بۇل اكەسىنەن اسىپ تۋعان بولدى. ءسوز ساپتاسى — ساقپاننىڭ وعىنداي ەكەن، قاندى باسىن ارى تارت، — دەپ داۋىلباي ىشتەي قالتىراپ قالدى. — اكەسى ادىر ەدى، مىناۋ سابىرلى ساباز بولدى، دەمەك بۇل اسا ءقاۋىپتى».
— ءجون-جون، تۇرار بالام. تاۋ اسىپ تۇسكەندە، قاتتى بولعان قانداي ءىس؟
— بولىستىقتى ورازباققا كىم بەردى؟
— جاڭا وكىمەت بەردى، شىراعىم تۇرار. دۇنيە كەزەك. بۇل ەلگە اكىمدىك، ءوزىڭ بىلەسىڭ، اتادان بالاعا اۋىسىپ داۋىلباي تۇقىمىندا كەلگەن. ەندى باسىڭا ب ا ق قونعان شاقتا، الىستان اۋلەتىڭە ساۋلەڭ شاشىراپ، سالىك اتامنىڭ الساي بالاسىنا دا بيلىك ءتيدى. ورازباقتى بولىس سايلاتقان ءوزىڭنىڭ شاپاعاتىڭ. ونى مەنەن گورى، ءوزىڭ جاقسىراق بىلسەڭ ەدى...
«كارى تۇلكى شالدىرمايدى، — دەدى ىشىنەن رىسقۇلوۆ. — ۋەزدىك سوۆدەپتىڭ باستىعىن شاقىرتۋ كەرەك». بۇل ويىن ورىسشالاپ كوبوزيەۆكە جەتكىزدى. بۇل وتىرعان ءۇيدىڭ يەسىن تانىستىرىپ ءوتتى.
— بۇل ورىسىڭ كىم، شىراعىم تۇرار؟ جانىڭا ەرتىپ العان نوكەرىڭ بە؟ — دەدى داۋىلباي اپپاق ۇلپا مۇرتىن سيپاپ وتىرىپ. بۇل تۇلكى مۇرت ءبىر كەزدە مويىلداي قارا بولاتىن. ەندى سيپاي-سيپاي اعارىپ كەتكەن سياقتى. داۋىلبايدىڭ بۇل سۇراعى كولگىرسۋ ەمەس ەدى. سوندىقتان كوبوزيەۆتىڭ لاۋازىمىن ەسىتكەندە سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەدى.
— لەنيننىڭ جىبەرگەن توتەنشە وكىلى دەدىڭ بە، تۇرارجان؟
رىسقۇلوۆ بۇرىنعى ايتقانىن راستادى. داۋىلباي قالىڭ كورپەشەنىڭ ۇستىندە جۇرەسىنەن ءتۇسىپ، تىزەسىنە قوناقتاپ، ەڭكەيىپ وتىرعان كۇيى كوزىن جىلت ەتكىزىپ، كوبوزيەۆكە ءبىر قاراپ قويدى.
— قۇدانىڭ قۇدىرەتى ەكەن، ەندى پاتشانىڭ اتىن اتاساڭ پالەگە قالاسىڭ، ال سول پاتشانىڭ اكىمدەرى، سوناۋ پەتەربوردان كەلگەن شونجارلارىن بىلاي قويعاندا، وسى ويازدىڭ نوكەرلەرىنىڭ ءوزى جارق ەتكەندە جارق ەتىپ تۇرار ەدى. بۇل كۇندەگىنىڭ وكىمەتى كەنەپتەن باسقا كيىم تاپپاي قالعان با؟ لەنين دە ءوستىپ ءجۇر مە، تۇرارجان؟ — تاعى دا تۇزاق تاستاپ وتىر. زىمياندىعىنا نايزا بويلامايدى.
— داكە، ورىستىڭ ۇلىقتارىمەن كوپ دامدەس-تۇزداس بولدىڭىز، سول ورىستىڭ مىنا ءبىر ماتەلىن ەستىگەن دە بولارسىز: «كەلگەن مەيماندى كيىمىنە قاراپ كۇتىپ الىپ، اقىلىنا قاراپ شىعارىپ سالادى» دەيدى. اڭگىمە كيىمدە ەمەس قوي. جول كيىمى وسىنداي بولادى. لەنين جارقىلداققا اۋەس ەمەس، ءبىراق تازا كيىنەدى.
سىرلى تاباقتىڭ سىرى كەتسە دە سىنى كەتپەيدى، داۋىلباي تاقتان تۇسسە دە، ەل ءىشى قيىنشىلىق بولسا دا، بەرەكە بەلگىسىن تانىتىپ، ءداۋ اق ساماۋرىن كىرگىزىلدى. جول قاعىپ، قاتالاعان جولاۋشىلار تەرلەپ-تەپشىپ شاي ىشۋگە كىرىستى.
بىرەر شىنى تاۋسىلىپ، ءشولىنىڭ بەتى قايتقان سوڭ، كوبوزيەۆ كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىنا شالقايا قاراپ، دودەگەسىن تاماشالاپ، جەلباۋ، باسقۇر سياقتىلاردى قىزىقتاپ وتىردى. «كوشپەندىلەر مادەنيەتى جوق، ولار تىرشىلىككە بەيىمسىز كەلەدى، سوندىقتان جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋگە ءتيىس»، — دەدى-اۋ كۋشەكين. ال مىناۋ ناعىز ونەر تۋىندىسى ەمەس پە؟ ءوزى سالقىن، ءوزى سارايداي سالتاناتتى. ءبىراق مۇنداي ءۇي بۇل كوشپەندىلەردىڭ باس-باسىندا بولا بەرمەۋى مۇمكىن. ءبارىبىر مۇنى تاپقان حالىق قوي».
— كۋشايتە، كۋشايتە، — دەدى تازا ورىسشامەن داۋىلباي كوبوزيەۆتىڭ كوڭىلى ايدالاعا اۋىپ كەتكەنىن بايقاپ.
— راحمات، راحمات، — دەپ كوبوزيەۆ وزبەكتەردەن ۇيرەنگەنىن ايتىپ كۇلدى. — مۇندا دا سولاي دەي مە؟ — دەپ رىسقۇلوۆتان سۇرادى.
— ايىرماسى ءبىر-اق ءارىپ: راقمەت دەپ ايتادى، — دەپ رىسقۇلوۆ تۇسىنىك بەردى.
— الىپ وتىرىڭىزدار، داستارقان ءمازىرىن جۇقاسىنباڭىزدار. ناۋباتشىلىك كەز. ايتساق — تاعى بالەگە قالاسىڭ، ايتپەسە، قالاي پاتشا قۇلادى، سولاي ناۋبەت كەلدى عوي. ءۇش جىل قاتارىنان قۋاڭ قۇبىجىق ەلدى سانسىراتىپ بولدى. قالعانىن كەڭەس سىپىردى، سونىمەن، شىقپا، جانىم، شىقپا دەپ وتىرعان. تاعى دا بولسا، بيىل كوكتەم شىرايى جامان ەمەس. ارپا باسى سارى الا بولعان بىلەم، اش ادامدار مالشا جالماپ جاتىر عوي، اقىرى نە بولارىن؟
ايىلىن جيماي وتىرعان اتاسىنا قورابەك الا كوزىمەن ءۇنسىز قاراپ قويدى. بۇل ورنىنان ءتۇسىپ، بيلىكتى ورازباققا بەرگەن بولىس. باعانادان سازارىپ، ءۇنسىز وتىر.
— ارپا باسىن ۋقالاپ جەپ جاتقان جوق-جۇتاڭعا ءسىزدىڭ قانداي قايىرىڭىز ءتيدى، داكە؟ — دەدى رىسقۇلوۆ.
— ە، تۇرارجان، قۇداي وڭداپ، ب ا ق قالاپ، شىعانعا شىققان قىرانسىڭ، ءجاي سۇرايسىڭ عوي، ايتپەسە ءوزىڭ دە ءبىلىپ وتىرسىڭ: جوق-جۇتاڭدى قۇداي اياسىن، مەن اياعاننان قانشاسىن قۇتقارىپ قالماقپىن. مەن بارىمدى ايامادىم — قاۋميەت كۋا. ال ءبىراق ناۋبەتكە كوبىرەك ۇشىراعان دا مەن. مەندە دە ءقازىر كوپ قاتارلى تىرشىلىك، بۇرىنعى داۋلەت تە، داۋرەن دە كوشكەن.
داۋىلباي بولشيەۆيك باسشىلاردى مۇلدە باۋراپ الۋ ارەكەتىنە تىكەلەي كوشتى.
— سەنبەسەڭ، حالىقتان سۇرا، تۇرارجان. سەنبەسەڭ، احات اتاڭنان سۇرا. اۋەلى قۇداي، ودان سوڭ مەن ساقتاپ قالدىم سالىك اتا بالاسىن اشارشىلىق اجداھاسىنان. اسىرەسە ورازباق بولىس حالقىڭا قىرعيداي ءتيىپ، قىرىپ بارا جاتقاندا، تاپقان-تايانعانىمدى اشتاردىڭ تاماعىنا توستىم. تۋىسقانىڭ ومار قۇساپ باسماشىلارعا قاشپاي، اۋلەتىمىزدەن بيلىكتى زورلىقپەن تارتىپ الساڭدار دا ەلمەن بىرگە بولىپ، قيىندىقتى بىرگە كوتەرىستىم. سوندا دا جاقپايمىن كەڭەستەرگە. نە جازدىم سونشا، نيكولاي زامانىندا بولىس بولدىڭ دەيدى. ە، مەن قايدان بىلەيىن، نيكولاي قۇلاپ، كەڭەس كەلەتىنىن. بول دەدى — بولدىم. اكەڭ رىسقۇلعا قيانات جاساعانىم راس. ا ءبىراق ەلدەن بەزدىرگەن مەن ەمەس. ءبارىن ءوز مىنەزىنەن تاپتى. وياز ايتتى: قاراقويىن قۇنارلى ەكەن، سول جەردى پەرەسەلەندەرگە بەر دەپ. مەن ايتقانىن ىستەدىم. اكەڭ ەلىن تاۋ جاققا كوشىرە سالسا دا بولاتىن ەدى. ءبىراق تاكاپپارلىعى تاۋدان دا بيىك ەدى، مەنىمەن، ءتىپتى ويازبەن بوي تالاستىرعىسى كەلدى؛ ونىمەن قويماي اعايىن ەلدى ماعان قارسى كوتەرمەكشى بولدى. ول جاعىنان ماعان ءزىل ساقتاساڭ ءوزىڭ بىلەسىڭ، ءبىراق قۇداي الدىندا مەن اق. اققا قۇداي جاق. بۇگىن سەن قۋدالاعانمەن، ايتەۋىر تۇبىندە جۇرت مەنى جاقتاپ شىعادى.
تۇندىكتىڭ تۇستىك جاق قيىعىنان قيالاپ، سول جاق كەرەگەگە ساۋلە ءتۇسىپ تۇر. قۇلان جاققا قاراعان ءۇيدىڭ ەسىگىنەن ەتەكتەگى ەل الاقانداعىداي تۇگەل كورىنەدى.
وسىلاي قاراي كەلە جاتقان بىرەن-ساران ادامدار قارايادى. تاياعىمەن الدىن جاسقاعان اپپاق قۋداي بۇكىر قارتتى ءبىر بالا جەتەكتەپ كەلەدى. رىسقۇلوۆتىڭ جۇرەگى زىرق ەتتى دە، ۇيىپ قالعان اياعىنان اقساڭداي باسىپ، ەسىككە بەت الدى. بۇكىر قارت انادايدان ايقايلايدى:
— ۋا، رىسقۇلدىڭ بالاسى تۇرار كەلدى وسى اۋىلعا دەگەنى راس پا؟ راس بولسا، احات دەگەن ادامدى تاني ما ەكەن، سۇراڭدارشى؟!
رىسقۇلوۆ شىداي الماي:
— احا، مەن كەلدىم، مىنە مەن الدىڭدا تۇرعان، — دەپ قارتتىڭ بالا جەتەكتەگەن قولىن بوساتىپ الدى. جالبىراعان اق شۋدا قاستىڭ استىنان جانار كورىنبەيدى، تەك دىمدانىپ، قىزىل ەتتەن شىپشىپ اششى سۋ شىقتى. بىتەلىپ قالعان قاينار بۇلاق سياقتى. رىسقۇلوۆ قۇشاقتاعاندا قۋ سۇيەك يىق ءدىر-دىر ەتتى. بۋلىعىپ ءۇنى شىقتى:
— الماتىنى ۇمىتقان ەكەنسىڭ، بالام، مەركەنى دە ۇمىتقان سياقتىسىڭ. ايتپەسە وسى ۋاقىتقا دەيىن «ەلىم بار ەدى-اۋ» دەپ ءبىر مويىن بۇرار ەدىڭ. حال-جايىڭ قالاي؟ — دەپ سۇرار ەدىڭ. ونى ىستەمەدىڭ، قايتا موينىمىزعا ورازباق تايتىكتى قىديتىپ مىنگىزىپ قويدىڭ. باياعىنىڭ ۇلتانق ۇلى ءدال ءوزى بولدى. باسقاڭ — باسقا، ءدال وسىڭدى كەشپەيمىن، تۇرار!
قارت ەنتىگىپ، كوكىرەگى سىرىلداپ، دەمىگىپ قالدى. دەمى تۇزەلگەندە بارىپ:
— تاشكەنتكە ءوزىڭدى ىزدەپ بارماق ەدىم، دارمەن جوق. وسى زۇلماتتىڭ ءبارى سەنىڭ امىرىڭمەن بولىپ جاتىر دەگەنگە ءبىر جاعىنان سەنگىم كەلمەيدى. سەنبەيىن دەسەم، تالاي پالەنى كورە-كورە سوقىر بولعان كوزىمنىڭ الدىندا نەشە سۇمدىق ويناق سالادى.
— كەشىر، احا، — دەدى ءبىر سۇرقيالىقتى سەزگەن جۇرەگى مۇزداپ بارا جاتقان رىسقۇلوۆ. — مەن حالىققا جاماندىق جاسايتىن ادامعا ۇقسايمىن با؟
— قايدام. وزىمە سەنۋدەن قالىپ بارامىن. كەشەگى قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن ءمۇساپىر ورازباق قانىپەزەر بولىپ شىعاد دەپ كىم ويلاعان؟ ونى بولىس سايلاتقاندا، ونداي زالىم بولارىن سەن دە ويلاماعان شىعارسىڭ.
— ماعان سەنەر مە ەكەنسىز، احا، قايدان بىلەيىن؟
— سەنەر ەدىم، سەنى پەرىشتەدەي پاك شاعىندا بىلگەنىمنەن بەرى، ارادا تالاي جەل ەسىپ، تالاي بۇلتتار كوشتى. زاماننىڭ رايى سەنى بۇلدىرمەسە دە بىلعاڭقىراپ كەتتى مە دەپ قورقامىن. دەسەدە، سۇراپ تۇرسىڭ عوي، سەنەيىن.
— سەنسەڭ، ورازباقتى بولىس سايلاتقان مەن ەمەس. بۇل قاستاندىقپەن ىستەلگەن بولدى. رىسقۇلوۆتى ەلگە جەكسۇرىن ەتىپ كورسەتۋ بىرەۋلەرگە وتە ءتيىمدى. سولاي. شىمكەنتتەن سوۆدەپ باستىعى كەلۋگە ءتيىس. كەلىپ قالاتىن ۋاقىتى بولدى. انە، سوندا ءبارى انىقتالادى.
احاتتىڭ اق سەلەۋ قاسى جەلپ-جەلپ ەتىپ، قاباعىن كوتەرىپ، كوزىن اشىپ، رىسقۇلوۆتى دۇرىستاپ كورمەك بولدى، ءبىراق تۇمان-تۇمان، بۇلدىر اراسىنان كورىنبەيدى.
تۇلكىباسقا تۇرار كەلىپتى دەگەن حابار جەر-جەرگە لەزدە تاراعان. ەسكى بولىستىڭ اۋلىنا ءتۇسىپتى دەگەندى ەستىگەن ەل ويلانىپ قالدى. «جوق، داۋىلباي اۋلەتىن قايتادان تاققا وتىرعىزادى»، — دەدى. نەشە ءتۇرلى بولجام ءپىشىلىپ جاتتى. رىسقۇلوۆ كەلدى دەگەندە پۇشىق ورازباق كوكىرەكتىڭ بازارىنان قايتىپ، ەس-تۇسىن بىلمەي، ۇيىنە كەلىپ، ۇيىقتاپ جاتىر ەدى. شەشەسى ارى جۇلقىلادى، بەرى جۇلقىلادى:
— بايعۇس-اۋ، تۋىسقانىڭ كەلىپتى، تۇرساڭشى، بارىپ سالەم بەرسەڭشى، سونىڭ ارقاسى ەمەس پە، ءوستىپ قارايىپ ادام بولىپ جۇرگەنىڭ، — دەدى.
— قاي تۋىسقان؟ — دەپ ورازباق كەلەسى جامباسىنا اۋناپ ءتۇستى.
— تۇرار تۋىسقانىڭ، ويباي. سەنى قولدايتىن باسقا قاي تۋىسقانىڭ بار ەدى؟
— تۇرار؟ ول قايدا؟ — دەپ ورازباق لەزدە ەسىن جيدى.
— كەدەي دەپ سەنىڭ ۇيىڭە تۇسپەي، ەسكى بولىستىڭ ۇيىنە ءتۇسىپتى.
ورازباق شوشىپ قالدى. «ونىسى نەسى؟ بارسام با، بارماسام با؟ مەنى نەگە شاقىرتپايدى؟ ءوزىم جەتىپ بارعانىم قالاي، شاقىرتۋسىز؟».
بارار-بارماسىن بولجاماسا دا، اينا الدىندا تۇرىپ، كىرلەۋ داكەمەن مۇرنىن تاڭا باستادى.
بىرەۋ كورمەك ءۇشىن، بىرەۋ ارىز ايتپاق ءۇشىن، بىرەۋ اۋقات سۇراماق ءۇشىن رىسقۇلوۆقا جولىعامىز دەپ ەسكى بولىس اۋلىنا اعىلا باستادى. ىڭىرشاعى اينالعان لاقسا مىنگەن مەدەۋ اقىن دا جەتكەن ەكەن، بوساعادان اتتاي بەرە اششى داۋىسپەن ايقايلاپ ولەڭدەتە سالەمدەستى.
كوپتەن بەرى مۇنداي جيىن بولماعان، كوپتەن بەرى كوپتىڭ كوڭىلى قاتالاپ قالعان. مەدەۋ اقىننىڭ ماراپاتتاۋ ولەڭىنە كەۋ-كەۋلەپ، جوندەپ كوتەرمەلەي دە المادى. رىسقۇلوۆ كوبوزيەۆكە اقىن تىلەگىنىڭ مازمۇنىن جەتكىزدى.
كوبوزيەۆ تاڭدايىن تاقىلداتىپ قويدى.
— جازىپ الماي، تاباندا قيىستىرىپ ايتا بەرەدى، ءا.
— بۇل ءبىزدىڭ قازاق اقىندارىنىڭ ەرەكشەلىگى. مىنا مەدەۋ اقىن بۇرىن وتكەن ناعىز جايساڭ اقىنداردىڭ سوڭى عوي. بۇلاردىڭ باقىتى — تابيعي تالانتى، سورى — ساۋاتسىزدىعى. جاڭا ماعان ارناعان جىرى ايتقان جەردە قالدى. زەيىندىلەر جاتتاپ الىپ، بىرىنە-بىرى جەتكىزە جۇرەدى، حالىققا تارايدى. حالىق قالاسا، ونى قاستەرلەپ وڭدەپ، ارلەپ، ءارى قاراي الىپ كەتە بەرەدى. ايتپەسە ۇمىتىلادى. بالكىم، بۇلار ولەڭدى جازا بىلسە، سوعان سۇيەنىپ، تاباندا قيىستىرىپ شىعارۋدى ۇمىتا باستاۋى دا.
ءقادىرلى مەيماندار وتىرعان بوزاڭ ءۇيدىڭ اينالاسىنا قاۋىميەت جينالعان. ىرگەگە قۇلاق ءتۇرىپ، اقىننىڭ ءۇنىن ەستىگىلەرى كەلەدى. اۋەلى ويلاعانى قارىن قامى بولعانمەن، ولەڭ ءسوزدىڭ قۇدىرەتىنە تابىنا بىلگەن جاميعات جىم-جىرت ۇيىپ، اۋەنگە قۇلاق سالىپ قالىپتى. بۇلار اقىننىڭ ءسوزىن بولمەي ادەپ ساقتاپ، اش تا بولسا، اجارىن جوعالتپاي، ءتوزىم ساۋىتىن كيىپ العاندار. اقىن دا شارشايدى، سوندا بۇلار سويلەمەك. دايىندالىپ وتىر.
ولار:
— ءيا، جولداس رىسقۇلوۆ! — دەمەكشى. — ەل باسقارۋىڭ قايىرلى بولسىن. ءبىراق ەلگە قايىرىم قاشان بولادى؟
ازىرشە ادەپ ساقتاپ، سالتاناتتى بۇزبايىن دەيدى. بۇلاردىڭ ىشىندە رىسقۇلوۆتى بىلەتىندەر دە بار، بىلمەيتىندەر دە بار. بىلەتىندەر: باياعى تالعار تاۋدىڭ بەساعاشىنان تۇلكىباسقا ارىپ-اشىپ ارەڭ جەتكەندەر ەدى: شىنى، ءجۇسىپ، قورعان بولاتىن. احات قوي بۇلاردان بۇرىن جەتىپ، تۇرار تۋىسقانىنىڭ وڭ جاعىنا وتىرىپ الىپتى.
«مەيلى، — دەدى شىنى ىرگەدەن سىعالاپ. — مەن باسقاشا سالەمدەسەمىن».
اقىرى مەدەۋ اقىن دومبىراسىن كەرەگەگە سۇيەپ، ءوزى الدىنداعى سۇيىق شايعا قول سوزا بەرگەندە، تابالدىرىقتان ىشكە قاراي شىنى اتتادى:
— مەنى تانيسىڭ با، رىسقۇلدىڭ بالاسى؟ مەن شىنى اتاڭ بولامىن. اپاڭ اشتان ءولدى، سەنىمەن جاستى ءقادىرىم اشتان ءولدى، كۇنى كەشە ەڭ كەنجەم — جانىسبەكتى دە جەر قوينىنا بەردىم. كەڭەس-كەڭەس دەگەنگە، كەڭەس وكىمەتى كەدەيگە جاق دەگەنگە، ەنتەلەپ ءبىر سونىڭ تىلەۋىن تىلەدىك-اي كەلىپ. ا ولاي بولماي شىقتى، سەن باسقارعان وكىمەت، رىسقۇلدىڭ بالاسى. مۇنداي وكىمەتكە لاعىنەت. يت تە بولسا، بۇدان گورى كەشەگى نەكالايدىڭ ءوزى ءتاۋىر ەدى عوي. ول كوپە-كورنەۋ ءولىپ بارا جاتقاندا، اۋزىنداعى ءبىر ۋىس تالقانىڭدى تارتىپ الماۋشى ەدى عوي. سەندەر سويتتىڭدەر عوي. نە بولدىق ەندى؟! وتىراسىڭ تاشكەنتتە، ويلامايسىڭ ەلىڭدى! قۇرىسىن بۇيتكەن وكىمەت!
شىنىنى جۇرت ارەڭ باستى. ءتىلدى تۇگەل تۇسىنبەسە دە كوبوزيەۆ نە ماسەلە ەكەنىن ۇقتى. ۇقپاعانىن رىسقۇلوۆ جەتكىزدى.
— كەڭەس وكىمەتىنە لاعىنەت ايتادى، و؟ كەدەي مە؟ تاقىر كەدەي مە؟ وندا قالاي؟ قاي جەردەن قاتە جىبەردىك؟
— ءسىز العاش كەلگەندە مەنىڭ كۋشەكينمەن ايتىسىمنىڭ ۇستىنەن تۇسكەنسىز، پەتر الەكسەيەۆيچ، ەسىڭىزدە مە؟ مىنە، سودان كوپ بۇرىن باستالعان. اشتارعا قولىمىزدى كەشتەۋ سوزدىق. ودان قالسا — ارانداتۋ، قاستاندىق. كەدەيلەر نارازىلىعىن قوزدىرىپ، كەڭەستى قۇقاي-قۇبىجىق كورسەتۋ. مىنە، مىناۋ سونىڭ تيپتىك ەلەمەنتى. وسىندا مەنىڭ ءبىر تۋىسىمدى بولىس سايلاپتى. جانە مەنىڭ اتىمنان سايلاتىپتى. ال ول ءوزى كەدەي — كەدەيلەرگە شابۋىل جاساپتى. نۇسقاۋ وعان سولاي بەرىلگەن. «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن — اشا تۇياق قالماسىن» — مىنە، جاۋ ءپرينسيپى. و، بۇدان سۇمدىق پرينسيپ بولماس.
— قالاي-قالاي دەدىڭىز: «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن؟..»
— اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن! ياعني، وكىمەتتىڭ زاڭىن بۇزباۋ كەرەك، ءبىراق كەدەي حالقى كۇن كورەرلىك تىشقاق لاق تا قالماۋى كەرەك. دەمەك، اسىرا سىلتەۋدەن دە اسىرىپ ءتۇسىرۋ كەرەك. انە، سوندا حالىق نارازىلىعى قوزادى، حالىق نارازىلىعى قوزعان جەردە، دۇشپانداردىڭ ايى وڭىنان تۋادى. مىنە، مىناۋ شىنى، مىناۋ احات ءومىرى ءبۇيىرى تومپايماعان كەدەي. پاتشا زامانىندا جەر اۋىپ، جەتىسۋ اسىپ، جيىرما جىلدان كەيىن تۋعان ەلىنە جەتكەندەر. ولار پاتشانى اڭسايتىن جاندار ەمەس. ا ءبىراق كەڭەستەن گورى، پاتشا جاقسى ەدى-اۋ، دەپ زارلاپ وتىر، انە. ولاردىڭ ءبىر تۋىسى بالاسىمەن باسماشىعا قوسىلعان. ونى، پەتر الەكسەيەۆيچ، ءوزىڭىز دە بىلەسىز، بايلىعىن قورعايىن دەپ جۇرگەن جوق، كەڭەس بولىسى كۇن كورسەتپەگەن. ال ول بولىس مەنىڭ باۋىرىم. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر. اتىما كىر جۇقتىرۋ الدەكىمدەرگە وتە-موتە ءتيىمدى.
— بولىستى نەگە شاقىرتپايسىز؟ — دەدى كوبوزيەۆ. — كورەيىك كەڭەس بولىسىنىڭ كەرەمەتىن.
— بولىستى شاقىرتپايمىز، پەتر الەكسەيەۆيچ. ءوزى كەلىپ سالەمدەسپەدى. قازاق جورالعىسى بويىنشا، مەن بارۋىم كەرەك! ويتكەنى ونىڭ اكەسى مولدابەك قايتىس بولعان. مەن كوڭىل ايتقان جوقپىن.
— ا ءسىزدىڭ اكەڭىز رىسقۇل قايتقاندا، ول كوڭىل ايتىپ پا ەدى؟
— جوق. ونداي رەتى كەلگەن جوق.
— ەندەشە، ءسىز ەلپەكتەي بەرەتىن دانەڭە دە جوق. بۇل جەردە ءسىز قالىسسىز، تۇرار رىسقۇلوۆيچ. جۇمىس تىزگىنىن مەن ءوز قولىما الامىن. كانە، تەز ارادا بولىس وسىندا جەتسىن! — دەدى كوبوزيەۆ ەسىك جاقتاعى قىزىلاسكەرگە قاراپ.
قىزىلاسكەر قالت تۇرىپ، قولىن شەكەسىنە اپاردى. جالت بۇرىلىپ، تىسقا شىقتى. بولىستىڭ ءۇيىن سۇرادى. ىڭىرشاعى اينالعان، ازعان، توزعان، كوزدەرى ىرىڭدەگەن، بەت-اۋزى ۇسىگەن الماداي دومبىققان، ىركىلدەپ ىسكەن ادامدار قىزىلاسكەرگە ارەڭ-ارەڭ قاق جارىلىپ جول بەردى.
— بولىس كەلەر، پەتر الەكسەيەۆيچ، بولىس كەلگەندە ونى مىنا انتالاعان اشتارعا سويىپ، ەتىن ءبولىپ بەرمەيمىز عوي. بۇلارعا تاباندا قانداي كومەك بولادى، سونى ويلاستىرايىق تا. بۇل شاماسى كەلىپ جەتكەندەرى. جەتە الماي جاتقاندارى قانشا؟ مال بولىپ جايىلىپ، ءشوپ تەرىپ جەپ جۇرگەندەرى قانشا؟ ولار بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق بولۋى مۇمكىن عوي. سوندىقتان بۇگىن قول ۇشىن بەرۋ كەرەك.
— نە ۇسىناسىز؟
— ۇسىنىس، مىنا بۇرىنعى بولىس اۋلەتىن كونفەسكالاپ، ازىق-تۇلىگىن، مالىن اشتارعا تاراتىپ بەرۋ.
كوبوزيەۆ رىسقۇلوۆقا ءۇنسىز قارايدى: «ءدامىن تاتىپ وتىرعان جوقپىز با؟» — دەگەندەي.
اڭگىمەگە داۋىلباي ءوزى ارالاستى.
— ۇسىنىسىڭ دۇرىس، تۇرارجان. ءبىراق كونفەسكاعا جاتقىزباي-اق قوي. ءوز ەركىممەن بەرەمىن. جاڭا استىقتا بەرگەنىم قايتاتىن بولسىن.
— نە دەپ ساندالىپ كەتتى مىنا قاقباس؟ — دەپ وسى ۋاقىتقا دەيىن سازارىپ وتىرعان قورابەك ورنىنان اتىپ تۇردى.
— ءاي، اقىماق! وتىر، — دەدى اعاسى رەنجىگەن قاباقپەن. — مۇرنىڭنىڭ ۇشىنان ارعىنى كوزىڭ كورمەيدى. ەرتەڭگى كۇنىڭدى ويلا! بۇگىن ءوز ىقتيارىمىزبەن كەدەيىنە كومەكتەسسەك، ەرتەڭ اتۋ جازاسىنان امان قالاسىڭ. بۇل وكىمەتتىڭ ىعىنا قاراي جىعىلا بەر، سورلى. ەندى قارسىلاسساڭ، ارام قاتاسىڭ.
— اقىلدى قارت، — دەدى كوبوزيەۆ.
— كورەگەن، — دەدى رىسقۇلوۆ.
— مىنە، ءسىزدىڭ تابان استىندا تابۋ كەرەك دەگەن تىلەگىڭىز ورىندالدى، تۇرار رىسقۇلوۆيچ.
* * *
داۋىلباي ءبىر قامبا تارىنىڭ اۋزىن اشىپ، ءبىر شەلەكتەپ اشتارعا ۇلەستىرە باستادى.
— شيكىدەي جەمە، سورلى، كەۋىپ ولەسىڭ، — دەدى ول اۋزىنا شيكى تارى قۇيعان بىرەۋگە.
وسى كەزدە قىزىلاسكەر الدىنا سالىپ، بولىستى الىپ كەلدى. بولىس ءساندى كيىنگەن، اياعىندا جالتىراعان قىرىم ەتىك، گاليفەلى سۇر شالبار، قالىڭ بەلدىك بۋىنعان سۇر جەيدە. قىلىش اسىنعان، ناگان اسىنعان. باسىندا دوڭگەلەك قۇندىز بورىك. تەك مۇرنىن داكەمەن تاڭىپ تاستاعان. اۋزى قوسا تاڭىلعان. ماسكالى ادامداي. كوزدەرى ىزالى. رىسقۇلوۆ ءوزى كەلمەي، سولدات جىبەرىپ، شاقىرتىپ العانىن جاقسىلىققا جورىماعان.
— امانسىڭ با، ورازباق، — دەدى رىسقۇلوۆ قول ۇسىنىپ. — بىر-بىرىمىزگە كوڭىل ايتپاعانىمىزعا سەن دە كىنالى ەمەسسىڭ، مەن دە كىنالى ەمەسپىن.
— ءسىزدى بولىس سايلاعان كىم؟ — دەدى كوبوزيەۆ.
— سوۆدەپ.
— نەگە كەدەيلەردىڭ اۋقاتىن، مالىن تارتىپ الدىڭىز؟
— نۇسقاۋ سولاي بولدى. مەن — ورىنداۋشى.
— ال سىزگە اناۋ احات قارتتى ات دەسە اتاسىز با؟
— جوق.
— نەگە؟
— كۇنا.
— ال اشتان ءولتىرۋ كۇنا ەمەس پە؟
ورازباق تومەن قارادى. بەلىندەگى قىلىشتى، ناگاندى شەشىپ كوبوزيەۆتىڭ الدىنا تاستادى. گاليفە شالبارىنىڭ قالتاسىنان اق قالتاشا الىپ شىقتى. اۋىزىنداعى بۇرمە ءجىبىن شەشتى. ءموردى دە كوبوزيەۆكە ۇسىندى. بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
— توقتاڭىز، — دەدى كوبوزيەۆ. — ءسىز بىزبەن بىرگە بولاسىز. وسىدان شىمكەنت بارامىز. مۇمكىن، تاشكەنتكە دە قاجەت بولارسىز.
داۋىلباي اشتارعا تارى ۇلەستىرىپ بەرىپ جاتتى. كەشە عانا سوڭعى قاداق ءدانىن ورازباق تارتىپ العان اۋىلداس اعايىندار جۇرەك جالعار تالعاجاۋعا دا ءماز.
— راقمەت، تۇرار، — دەدى دورباسىنا تارى سالعان احات قارت. — سەنى جاماندىققا قيماۋشى ەدىم، كارى جۇرەك الداماعان ەكەن. ريزامىن، باۋىرىم. ادال ەكەنسىڭ. قۇداي سەنى ءاماندا اق جولدان ايىرماسىن. ءاۋمين!
كوبوزيەۆ پەن رىسقۇلوۆتى تاشكەنتتە قۇشاق جايا قارسى العان ادام بولمادى. ەكەۋى دە استاناعا ەلەۋسىز، تۇندەلەتىپ كەلىپ، تاڭەرتەڭ تۇركسيك-تە كەزدەسپەك بولىپ كەلىسىپ، كوبوزيەۆ ءوزىنىڭ رەزيدەنسياسىنا، رىسقۇلوۆ ۇيىنە قاراي كەتتى.
مۇحسينا كەمپىر ەسىك اشتى:
— ي-ي-ي، تۇرارجان، كەلىپ قالدىڭ با، ات-كولىگىڭ امان با؟ كوپ ءجۇردىڭ عوي، تەگى؟ — دەپ جاسقانشاقتاي امانداسىپ، كوزى تايقي بەردى.
رىسقۇلوۆ ناتاشا دىبىس بەرمەگەنگە تاڭ قالدى. الدەبىر جاققا شىعىپ كەتكەن بولار دەپ جورىدى. سالعان جەردەن سۇراۋعا: «ي-ي-ي، بيشارا، قاتىنىن ساعىنىپ قالعان ەكەن»، — دەپ ويلايدى-اۋ دەپ تەجەلدى. ال ناتاشانى اڭساعانى راس ەدى. الگىندە كوبوزيەۆتى رەزيدەنسياعا دەيىن شىعارىپ سالماي، ءۇيدىڭ تۇسىنان ءتۇسىپ قالعاندا دا ناتاشاعا اسىعىپ ەدى. ەسىكتەن كىرە باس سالىپ، قۇشاقتاپ، باۋىرىنا قىسىپ-قىسىپ سۇيمەكشى بولاتىن. راس، سوڭعى كەزدە ارالارىندا ازداعان كىربىڭ بار-دى. ءبىراق ءبىر ايعا جاقىن ءبىرىن-بىرى كورمەي، ىنتىققان سوڭ، ول كىربىڭدى رىسقۇلوۆ ۇمىتقان. ناتاشا دا كۇتكەن شىعار دەپ ويلاعان.
مۇحسينا كەمپىردىڭ الدەنەگە كىنالى ادامداي كوزىن جاسىرىپ، كۇمىلجي بەرگەنى ۇنامادى. ۇياتتى قويىپ:
— كەلىنىڭىز قايدا، مۇحسينا اپا؟ — دەدى.
كەمپىر ءبىر ءسات كەمسەڭدەپ، تومەن تۇقشيىپ تۇردى، باسىنداعى كوگىلدىر ءشالىسىن ماڭدايىنا تامان ءتۇسىرىپ، ءبىر بەتىن بۇركەمەلەي بەرىپ، كادىمگىدەي داۋىس شىعارىپ:
— ي-ي-ي، تۇرارجان، كايتىپ قانا ايتامىن، ونى ايتقانشا كەسىلگىر ءتىلىم كەسىلسەيشى!
— نە بولدى. ايت تەز! — دەپ رىسقۇلوۆ قورقىپ كەتتى. ناتاشا ولگەن ەكەن دەگەن وي ساپ ەتتى.
— ورىس كەلىن كەتىپ قالدى. شابادانىن كوتەرىپ كەتتى دە قالدى. — مۇحسينا ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، كوزىن تارس جۇمىپ، تەڭسەلىپ تۇرىپ، كادىمگىدەي بۋلىعىپ-بۋلىعىپ جىلادى.
— ءتىرى كەتتى مە، ايتەۋىر؟
— ءتىرى، ءتىرى، تۇرارجان.
— ە، وندا نەسىنە جوقتاپ جىلايسىز؟ كەلەر، مانكەنتتەگى شەشەسىنە كەتكەن شىعار كوپ بولسا، ونىڭ نەسىنە سونشا قينالدىڭىز، — دەپ رىسقۇلوۆ كۇلىپ جىبەردى.
رىسقۇلوۆتىڭ كۇلگەنىنە تاڭدانعانداي، مۇحسينا كەمپىر ۇپ-ۇلكەن كوزدەرىن شاراسىنان شىعارا اشىپ، ءتىل-اۋزى بايلاندى دا قالدى. قاستارىنىڭ اراسىنا قويعان سۇرمەسى كوز جاسى جۇعىپ، ەزىلىپ، باتتاسىپ قالىپتى. كەمپىردىڭ بۇل ءحالىن رىسقۇلوۆ تۇسىنە قويدى. شىعىس ايەلدەرىنىڭ، اسىرەسە ورتا ازيا ايەلدەرىنىڭ ۇعىمىندا، ەركەكتىڭ رۇقساتىنسىز ايەلى ۇيدەن كەتىپ قالۋ — قوجايىندى قورلاۋ، ماسقارالاۋمەن بارابار.
رىسقۇلوۆ مۇحسينانىڭ ارقاسىنان قاعىپ:
— ەش وقاسى جوق، قينالماڭىز، قايتىپ كەلەدى، — دەدى. ايتۋىن ايتسا دا ءىشى الاۋلاپ، كوڭىلى مۇلدە ءپاس تارتتى. بۇل تەگىن كەتىس ەمەس ەكەنىن سەزدى، ءبىراق سىر بىلدىرمەگەنسىدى.
— ي-ي-ي، تۇرارجان، سول ايەل سەنىڭ ساداعاڭ بولىپ نەگە كەتپەيدى؟! ۇيات قوي، ۇيات، ەندى ءقايتتىم؟ ەندى نە بەتىمدى ايتتىم، — دەپ قينالا-قينالا، سارى ساماۋرىندى كوتەرىپ، دالىزگە بەتتەي بەردى.
ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى دىڭگەك تىرەۋدىڭ كولەڭكەسى قابىرعاعا ەبەدەيسىزدەۋ ءتۇسىپ، سورايا قالعان ەكەن.
— اركاديي پريحودكو! — دەدى رىسقۇلوۆ كولەڭكەگە قاراپ. — زالىم يت، سەنىڭ كەسىرىڭ بولدى-اۋ وسى. ناتاشانىڭ ءسوزى ەسىنە ءتۇستى: «جارايدى، كوميسسار، اركاشانى بوساتاتىن باسقا ادام ىزدەيمىن. بولشيەۆيكتەردىڭ ءبارىنىڭ جۇرەگى بىردەي قاڭسىپ قالماعان شىعار»، — دەپ ەدى. پريحودكونى تۇرمەدەن قاشىرىپ جىبەرگەن ناتاشا بولدى ما؟ وندا سۇمدىق شىعار؟ سوندا سەن، رىسقۇلوۆ، كىممەن بىرگە ءبىر توسەكتە جاتقانسىڭ؟ بۇل نە توزاق؟
تار ءۇيدىڭ ءىشىن اينالا كوزبەن شولىپ شىقتى. تار توسەكتىڭ استىندا سارى سافيان شابادان كورىنبەيدى. بۇرىشتاعى ۇستەلدىڭ ۇستىندە كىتاپتار قاز-قالپىندا. حات جازىپ قالدىرمادى ما ەكەن دەپ قاراپ ەدى، ەشتەڭە بايقالمادى. ستۋدەنت كەزىندە كىتاپتان قىرقىپ الىپ، راماعا سالىپ قويعان روبەسپەر سۋرەتى قاھارلانا قاراپ تۇر. روبەسپەردى جاۋلارى قاتىگەز، قاتال، تاسجۇرەك دەپ كىنالادى-اۋ، ال ول سۇيگەن قىزىن كورگەندە دۇنيەدەگى نازىك ادام بولعان.
روبەسپەر... رىسقۇلوۆ ول تۋرالى ستۋدەنت كەزىندە نەگە قۇنىعا وقىپ، ءومىرى ىستەمەگەن ەرسى ادەتتى ىستەپ، كىتاپحانانىڭ كىتابىن ءبۇلدىرىپ، قايشىمەن روبەسپەردىڭ سۋرەتىن قىرقىپ العانىنىڭ سەبەبىن ەندى ويلادى. ول تۋرالى وقىعاندارىن ەسكە ءتۇسىردى. فرانسيانىڭ ءبىر تۇكپىرىنەن شىققان، ەشكىمگە بەلگىسىز جاس جىگىتتىڭ جاپادان-جالعىز، اش-جالاڭاش ءجۇرىپ، وزىنە-وزى سوقپاق جول سالعانى... حالىق ءۇشىن، ريەۆوليۋسيا ءۇشىن، ءوزىن-وزى ورتەپ، وزگەگە جىلۋ بەرگەن... جاۋلارىن اياۋسىز قىرعانى... اقىرى ءوز جاقىندارى قولىنان قازا تاپقانى...
رىسقۇلوۆ روبەسپەردىڭ باسىن گيلوتينگە سالىپ كەسكەن ءساتىن كوز الدىنا ەلەستەتتى. تۇلابويى ءدۇر-ر ەتتى. روبەسپەردىڭ دەنەسىنەن بولىنگەن باس دومالاپ كەلىپ، وسى ءۇيدىڭ بۇرىشىندا جاتقانداي كورىندى. ءبىر-بىر باسىپ قاراسا، ارتۋرعا ءوزى ساتىپ اپەرگەن ۇلكەن رەزينكا دوبى ەكەن.
ۇيگە ساماۋىر الىپ كىرگەن مۇحسينا كەمپىر بۇرىشتا قولىنا دوپ ۇستاپ، ورامالمەن كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، ءۇنسىز وكسىپ تۇرعان رىسقۇلوۆتى كوردى.
مۇحسينانىڭ قولىنان قايناپ تۇرعان ساماۋىر ءتۇسىپ كەتە جازدادى. كەمپىر شار-شار ەتىپ:
— قويا عوي، تۇرارجان، باسىڭا بالە شاقىرما! كوز جاسىڭدى كورسەتپە! قاتىن كەتسە، ەركەكتىڭ سەندەي سۇلتانىنا قالاعان قىزىڭ ءقازىر-اق تابىلادى، — دەپ جالبارىنا سويلەدى. — قاتىنعا بولا كوز جاسىڭدى قور ەتپە! ي-ي-ي، ونىسى نەسى؟!
— مەن ايەلگە بولا جىلاپ تۇرعان جوقپىن، مۇحسينا اپا، — دەپ كۇرسىندى رىسقۇلوۆ. — ءبىزدىڭ جوعالىپ كەتكەن ارتۋردى بىلەسىڭ عوي. ە، بىلسەڭ، سول ارتۋردى جاۋلار ءولتىردى، ءولتىردى...
كەمپىردىڭ شاراداي كوزدەرى شاقشيىپ ماڭدايىنا دەيىن شىعىپ كەتتى. جاس كەزىندە كوزدەرى توستاعانداي كوركەم بولعان ايەلدىڭ سول جانارى ءالى دە ايالى ەدى.
— ي-ي-ي، حوداەم-ەم، — مۇحسينا بەتىن باسىپ، تەڭسەلىپ تۇردى-تۇردى دا، تىرەۋدىڭ تۇبىنە شوكەلەپ وتىرا قالىپ، قۇبىلاعا قاراپ قول جايىپ، كۇبىرلەپ دۇعا وقىدى.
— نارەستەنىڭ پەرىشتەدەي اق جانىن پەيىشتە ەتە گور! — دەپ ءاجىم-اجىم بەتىن سيپادى.
شاي قۇيىپ وتىرىپ، كەمپىر وزىنە-وزى كۇبىر-كۇبىر سويلەي بەردى. رىسقۇلوۆقا قاراعان جوق، ءسوزىن ايدالاعا، ياكي جاساعاننىڭ جاسىرىن مەكەنى جاققا باعىشتاعانداي بەتالدى ايتا بەردى:
— ۇلكەندەر جاۋلاسسا ءبىر ءسارى. پەرىشتەدەي بالادا جاۋلاردىڭ نەسى بار؟ باياعىدا مەنىڭ جالعىز بالام ءۇش جاسىندا قارا شەشەكتەن شەتىنەدى. سودان مەن ۇرپاقسىز، قۋباس قالدىم. و، حوداەم، نارەستەنىڭ جانىن الۋعا قۇمار بولماي-اق قويساڭ نەتەدى؟
كەمپىر كەنەت رىسقۇلوۆقا بۇرىلىپ، بەتىن قيعاشتاي وتىرىپ:
— قۇداي ساعان ەندى تۋعان باۋىر بەرمەس، ءبىراق بالا بەرەر، بالاڭنىڭ بىرەۋىن ىنىڭدەي كور. بوساي بەرمە، بوساۋ رىسقۇلوۆقا جاراسپايدى، — دەدى. — يارامي! — دەپ تاتارشاسىن قوسىپ قويدى.
رىسقۇلوۆ بۇل جاعدايدى جۇرتقا قالاي جاريالاۋدىڭ جايىن بىلمەي، ويلانىپ قالدى. ورگاندار ارقىلى ىزدەۋ سالدىرايىن دەسە، شابادانىن الىپ، ادەيى كەتكەن ادام. ال ەگەر پريحودكونىڭ تۇرمەدەن قاشۋى وسى ناتاليامەن بايلانىستى بولسا، قايتپەك؟ پريحودكو ەرگەشتىڭ بانداسىنا قوسىلعانىن رىسقۇلوۆ تۇركسيك-كە فەرعانادان شابارمان ارقىلى ايتىپ جىبەرگەن. ەندىگى ماسەلە ەرتەڭ شەشىلەدى. ءتۇن ىشىندە قاتىنىم قاشىپ كەتتى دەپ جۇرتتى دۇرلىكتىرمەۋدى دۇرىس كوردى. جولدان قالجىراعان كوميسسار ىقىلاسسىز شەشىنىپ، جەتىمسىرەگەن توسەككە قيسايا كەتتى. ناتاشانىڭ بوس ورنى سۋىق تارتتى. الدەقالاي جازاتايىم ءولىپ ايىرىلسا ءبىر ءجون، تىرىدەي ۇڭىرەيگەن ورىن ۇرەيلىلەۋ كورىندى. ءبىر ءسات بۇرىنعى ادەتى بويىنشا، جانىندا جاتقان سۇلۋ ايەلىن قۇشاقتاي بەرەمىن دەپ قولى سەيسەپتى سيپالاپ قالدى. سەيسەپتىڭ استىنان بىردەڭە قىتىرلاعانداي بولدى. ارى-بەرى سيپالاپ ەدى، قاعاز سياقتى سەزىلدى. سەيسەپتى ءتۇرىپ جىبەرىپ، استىنان ءتورت بۇكتەلگەن اق پاراق الىپ شىقتى. ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قايتادان شام جاعىپ، جالما-جان كوزىلدىرىگىن ىزدەدى. اسىققاندا، كوزىلدىرىك بىردەن قولىنا ىلىنە قويمادى. پيدجاكتىڭ قالتالارىن قاعىپ شىقتى، ۇستەلدىڭ ءۇستىن، تەرەزەنىڭ الدىن بارىپ قارادى، تابىلمادى. مۇنداي ۇمىتشاقتىعى جوق ەدى، بۇل قالاي دەپ تاڭ قالدى. قولىمەن شەكەسىن سيپاي بەرگەندە، ساۋساعى كوزىلدىرىگىنىڭ باۋىنا بارىپ ءتيدى. «مەن شارشاعان ەكەنمىن. مىناۋ سۇمدىق شىعار» دەپ كوڭىلى جابىرقاپ قالدى.
«سۇيىكتىم تۇرار!
وسى ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاپ كەتەردە اقىلىم ايران، ويىم ويران بولدى. بۇل قىرسىعى كوپ قىسقا عۇمىردا سەنەن ارتىق جار تاپپاسىمدى بىلەمىن. مەن ساعان ەندى ءوز پايداسى ءۇشىن، سەنىڭ بيىك مانسابىڭ ءۇشىن، ءوزى كەلىپ ۇرىنعان الدامشى، جادىگوي ايەل بولىپ كورىنەرمىن. ءبىر ەسەپتەن، سولاي دەپ ويلاعانىڭ دا ءجون. ءبىرجولاتا كوڭىلىڭ سۋىعانى جاقسى. ءبىراق مەن سەنى شىن جاقسى كورگەنىم راس ەدى. مۇمكىن، سەنىڭ بالا كەزىڭدى، سول جالعانسىز، ايلا-شارعىسىز، كىرىپتار تۇتقىن، دارمەنىز ءسابي شاعىڭدى بىلمەسەم، مەن ساعان بۇلاي قۇمارتپاس تا ەدىم. ايتەۋىر، تاشكەنتكە سەنى العاش ىزدەپ كەلگەندە، كوڭىلىم تازا، نيەتىم اق ەكەنىنە، بار بولسا، قۇداي كۋا. دەگەنىنە جەتە بەرسە، ادامداردىڭ ءبارى باقىتتى بولىپ كەتپەي مە؟ وندا باقىتتا قۇن قالا ما؟ قۇداي سولاي ويلاعان بولۋى كەرەك، مەن دەگەنىمە جەتتىم-اۋ دەي بەرگەندە اركاشانىڭ قىرسىعى شىقتى. ال وعان اراشا تۇسپەۋگە مەنىڭ تۋىسقاندىق ءداتىم شىدامادى. سەن كونبەدىڭ. مەن بۇل ءۇشىن سەنى ايىپتامايمىن. سەن اردىڭ الا ءجىبىن اتتاي المادىڭ. ويتپەسەڭ، رىسقۇلوۆ بولاسىڭ با؟! ويتپەسەڭ، وسى دارەجەگە جەتە الاسىڭ با؟ ال مەن وسالدىق جاسادىم. سەن اركاشاعا قايىرىمسىز ەكەنىڭە كوزىم جەتكەن سوڭ، باسقا ءبىر باستىققا بارىپ ارىزداندىم. ايتەۋىر، قۇداي جارىلقاپ، اركاشا اجال تۇزاعىنان قۇتىلدى بىلەم، اقىرى نە بولارىن بولجاي المايمىن. كەتپەننىڭ باسىن باسساڭ، سابى ماڭدايىڭا سارت ەتە قالادى. مەن سونداي حال كەشتىم. سەن ەندى مەنى جەك كورەتىنىڭدى، كىرشىكسىز بولشيەۆيك رەتىندە، ءتىپتى مەنەن جيىركەنەتىنىڭدى سەزدىم. ءويتىپ بىرگە تۇرىپ قايتەمىز؟ مەنىڭ ساعان بالەم جۇعاتىن سياقتى. اركاشانىڭ قىرسىعىن پايدالانىپ، الدەكىمدەر سەنى ارانداتاتىن سياقتى. سوندىقتان كەتۋگە بەل بايلادىم. قىرسىعىم تيمەسىن. جولىڭدى بۋمايىن. ءۇمىتىڭدى ءۇز. ىزدەمە. اۋرەلەنبە. ەگەر باسىڭا ءىس تۇسسە، مەنى قارالاي بەر. ەر-ازاماتتىڭ سەندەي سۇلتانىنا ءالى ايەل زاتىنىڭ اسىلى كەز بولار. سودان باقىتىڭ اشىلسىن. قۇداي الدىندا ايتار ءسوزىم: سەنى سۇيگەنىم راس. بۇيىرماعانىڭ دا راس. قوش، تۇرار!
ناتاليا».
ەرتەڭىندە تۇرسيك كوبوزيەۆ پەن رىسقۇلوۆتىڭ فەرعانا، شىمكەنت ساپارى جايلى ەسەبىن تىڭدادى. كۋشەكين ءتوراعالىق ەتتى. ول بايانداما جاساپ تۇرعان رىسقۇلوۆقا قاراپ: «بۇل تۇرسيك-تە سوڭعى ءسوزىڭ بولار، سابازىم»، — دەدى ىشىنەن. ال سولشىل ەسەرلەر توبىنىڭ كوسەمى، ەرەكشە ءبولىمنىڭ باستىعى ۋسپەنسكيي تۇرسيك ءماجىلىسى بىتىسىمەن رىسقۇلوۆتى تۇتقىنعا الىپ تريبۋنالعا بەرۋ جونىندەگى وردەرگە قول قويىپ، قالتاسىندا ساقتاپ وتىردى. ونداي قاقپاننان قاپەرسىز رىسقۇلوۆ كوسىلە سويلەپ، ەكپىن الىپ تۇرعان كەز ەدى:
— فەرعانا، جەر جانناتىنداي قۇت مەكەن بولعان فەرعانا، بۇل كۇندە باسماشىلار ويران سالعان، حالقى قىرىلىپ، قاڭعىرعان جۇت مەكەنگە اينالدى. Heگe؟ باسماشىلاردىڭ نەگىزگى بولىگى ءوزىنىڭ تۋىن نەگە وسى فەرعاناعا تىكتى؟ وسىنىڭ سەبەبىن اشىپ الماي، ءبىز ەشۋاقىتتا شىندىققا كوز جەتكىزە الماق ەمەسپىز. ال ول شىندىق، جولداستار، مىنانداي: فەرعانادا ازىرگە كەڭەس وكىمەتى جوق. بار بولسا، تەك ورىس سەلولارىندا عانا بار، ال مۇسىلمان حالقىنا كەڭەس وكىمەتى ءالى ورناماعان. ولار ءالى نيكولاي زامانىنداعى ءتارتىپ بويىنشا تىرشىلىك ەتىپ جاتىر. باياعى پريستاۆتاردىڭ، باياعى بولىستاردىڭ زامانىنان ەش ايىرماشىلىعى جوق. پريستاۆتاردىڭ اتىن كوميسسارلار دەپ وزگەرتكەنى بولماسا، زاتى ءباز-باياعىداي. ال ءبىزدىڭ كوممۋنيست جولداستار مۇسىلمان قاۋىمىنا، ونىڭ ىشىندە كەدەيلەرگە دە سەنبەي كەلگەن. كەرىسىنشە، جەرگىلىكتى حالىق تا كوممۋنيستەرگە سەنبەيدى. ءبىزدىڭ كوممۋنيست دەپ جۇرگەن كىسىلەرىمىز ەل اراسىندا پاتشانىڭ گەنەرالدارىنشا مىنەز كورسەتەدى. ەشقانداي پارتيالىق جۇمىس، ىقپال جوق. اسىرەسە نامانگان، ءاندىجان اۋداندارىندا جاعداي وسىنداي. مۇسىلمان قاۋىمىن پارتياعا تارتپايدى، ول — ول ما، قايتا كەيبىر كوممۋنيست مۇسىلمانداردى پارتيا جينالىستارىنا دا قاتىستىرمايدى. مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ، اسىرەسە كەدەيلەردىڭ مال-مۇلكىن تارتىپ الىپ، ءتىپتى ءولتىرىپ، قىرۋعا دەيىن بارعان. ءبىزدىڭ سولداتتارىمىز ولاردى قورعاۋدىڭ ورنىنا، وزدەرى توناۋشى حالىنە تۇسكەن. قىشلاقتان جۇرت بەزىپ كەتكەن. سوندا قايدا بارادى؟ ارينە، باسماشىلارعا بارادى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ وكىلدەرىمىز دەپ جۇرگەندەردىڭ الگىندەي جۇگەنسىز قىلىقتارىن جاۋ جاعى قالاي پايدالانعان دەسەڭىزشى! كەڭەس وكىمەتىنەن پانا تاپپاعان بايعۇستار باسماشىلارعا بارىپ تىعىلىپ، قولىنا قارۋ الىپ، ەندى بىزگە قارسى وق اتىپ ءجۇر. مۇسىلماننىڭ كەدەي قاۋىمى ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان. ءبىر جاعىنان كەڭەس وكىلدەرى، ورىس كوممۋنيستەرى سەنبەي، شەتقاقپايلادى، ەكىنشى جاعىنان قاراقشىلار، باسماشىلار تونايدى. مۇسىلمان قاۋىمى ۇلتشىل بولىپ العان. نەگە دەسەڭىز، ەۋروپالىق جولداستاردىڭ قورلاۋىنا ۇشىراعان. ولاردى ۇلتشىل ەتىپ وتىرعان ءوزىمىز، جولداستار. كوممۋنيستەردىڭ پروگرامماسى، مىنا ءبىزدىڭ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ شىعارىپ وتىرعان زاڭىمىز ءبارى دۇرىس. بۇل پروگرامما بويىنشا وكىمەت كەدەيدى جاقتاۋى كەرەك. جارلىلاردى جارىلقاۋى كەرەك. ال شىندىعىندا قالاي؟ قانىشەر نيكولايدىڭ كەزىندە كەدەيدىڭ كورگەن كۇنى قانداي بولسا، ءالى سولاي، ءتىپتى كەي جەرلەردە ودان دا ءوتىپ كەتكەن. اشتىقتان، قورلىقتان ولگەندەر قانشاما. ايتۋعا اۋىز بارمايدى. پرولەتارياتتىڭ ۇكىمەتى نەگە سول پرولەتارياتى وسىنشاما قورلىققا، باسماشىلارعا، ەرگەشكە، مادامينبەككە ەرۋگە ءماجبۇر ەتتىك؟ كۇنى كەشە: «جاساسىن، كەڭەس!» — دەپ قولىنا قىزىل تۋ الىپ، قۋانىشتان جۇرەگى جارىلعان جۇرت نەگە بۇگىن كەڭەسكە قارسى شىعىپ ءجۇر؟ كىم كىنالى؟ تۇركىستان وكىمەتىنىڭ باسشىلارى كىنالى.
رىسقۇلوۆ وسىنى ايتىپ، ءسال تىنىستادى. جان-جاعىنا كوز تاستادى. وتىرعان جۇرت قوزعالاقتاپ قالدى. الدەكىم:
— بارىمىزگە توپىراق شاشپاي، دالىرەك ايت! — دەپ قالدى.
رىسقۇلوۆ قاپ-قارا شيەۆيوت كوستيۋمىنىڭ قالتاسىنان اپپاق باتەس ورامال الىپ، التىن جيەك كوزىلدىرىكتىڭ اينەكتەرىن اسىقپاي ءسۇرتىپ، ۇندەمەستەن تۇرىپ الدى. بۇل تۇرىس جۇرتتىڭ دەگبىرىن العانداي، بارلىعى دا بىر-بىرىمەن كۇبىر-كۇبىر، سىبىر-سىبىر سويلەسىپ، الدەبىر توسىن ءسوز كۇتكەندەي رىسقۇلوۆقا سابىرسىز قارايلاي بەردى.
كۋشەكيننىڭ وڭ كوزىنىڭ الدى جىبىر-جىبىر ەتە قالدى. جىلتىراعان كوزدەرىن جانىندا وتىرعان ۋسپەنسكييگە قادادى. قوقيلانىڭقىراپ وتىرعان ۋسپەنسكيي كۋشەكيننىڭ نازارىن بايقاپ، يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
جۇرتتىڭ نازارى وزىنە ابدەن ىنتىعا اۋعان كەزدە، ابىر-سابىر باسىلىپ، كابينەتتە شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلگەن شاقتا، رىسقۇلوۆ كوزىلدىرىكتى كيىپ، ىشكى توس قالتاسىنان بۇكتەۋلى قاتقىل قاعاز شىعارىپ، داۋىستاپ وقي باستادى:
تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ اتىنا ركپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ راديوگرامماسى...
رىسقۇلوۆ وسى جەرگە ءبىر توقتاپ، باسىن قاعازدان شالت كوتەرىپ الىپ، وتىرعانداردى اينالا كوزبەن ءتىزىپ ءوتتى. كۋشەكين ورتەنىپ بارا جاتقانداي قىپ-قىزىل بولىپ، قوپالاقتاپ قالعان ەكەن. ۋسپەنسكيي ەجىرەيىپ، وڭ قولىمەن جامباسىن سيپالاي بەرەدى. جامباسىندا ماۋزەر سالعان قايىس قالعا بار. سول الدە جامباسىنا باتىپ بارادى، الدە الاقانى قىشىپ، مازاسىن الىپ وتىر.
— وقى، تۇرار! — دەدى نيزامەتدين حودجايەۆ شىدامى كەتىپ.
راديوگرامما ءماتىنى:
ركپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ اتىنا راديوگرامماسى.
12-شىلدە 1919 جىل
كوممۋنيستەردىڭ ورتالىق كوميتەتى تۇركىستان رەسپۋبليكاسى سوۆەتتەردىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە، كوممۋنيستەردىڭ ولكەلىك كوميتەتىنە حابارلايدى:
VIII سەزد قابىلداعان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ پروگرامماسى نەگىزىندە، جۇمىسشى-شارۋا وكىمەتىنىڭ شىعىستاعى ساياساتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن تۇركىستاننىڭ تۇپكىلىكتى حالقىن، پارتيادا بار-جوعىنا قاراماي، مۇسىلمان جۇمىسشى ۇيىمدارىنىڭ ۇسىنىسىن قاناعات تۇتىپ، مەملەكەت قايراتكەرلىك ىسىنە كەڭ تۇردە تەپە-تەڭدىكپەن قاتىستىرۋ كەرەك.
ولكەلىك مۇسىلمان ۇيىمدارىنىڭ ىقتيارىنسىز مۇسىلمان حالقىنىڭ مال-مۇلكىن رەكۆيزيسيالاۋ تىيىلسىن، انتاگونيزم تۋدىراتىن قاقتىعىستاردىڭ قاندايى بولسىن قوزدىرىلماسىن.
تۇركىستاننىڭ الدىڭگى قاتارلى ريەۆوليۋسيالىق كادرلارى، ورىس پرولەتارياتى ءوزىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق بورىشىن اقتايدى، ورتالىق وكىمەت بەلگىلەگەن ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن، وسى جولداگى قيىندىقتاردى جەڭۋ ءۇشىن بار مۋمكىندىكتەردىڭ ءبارىن ىسكە اسىرادى دەپ سەنەمىز.
وسى پارمەننىڭ ورىندالۋ بارىسى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە حابارلانسىن.
لەنين، ستالين.
— لەنين، ستا-لي-ي-ين، — دەدى رىسقۇلوۆ سۇرەنىڭ سوڭعى ءسوزىن سوزىپ ايتقان مولداداي سوزالاڭداتىپ تۇرىپ، لەنين ەسىمىن اپ-انىق ساڭق ەتكىزىپ ايتتى. ءستاليندى سونشالىقتى سوزىپ تۇرىپ العانىن كوپ ادام تۇسىنبەدى. بالكىم، رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى دە تۇسىنبەدى.
راديوگرامما قاعازىن قولى جەتكەن جەرگە دەيىن جوعارى كوتەردى.
— مىنە! — دەدى قولىن سىلكىلەپ تۇرىپ. — ءبىزدىڭ كوپتەن بەرى زارىعا كۇتكەن شىندىعىمىز! شىندىق بار! بار شىندىق!
كوميسسارلار دۋ قول شاپالاقتاپ، ورىندارىنان تۇرەگەلىپ كەتتى. ساسقانىنان كۋشەكين دە ۇمتىلىپ-ۇمتىلىپ بارىپ تۇرەگەلدى.
— جولداستار، تىنىشتالىڭىزدار، — دەدى رىسقۇلوۆ راديوگراممانى ءالى جالاۋداي جوعارى كوتەرىپ تۇرىپ. — ال وسى راديوگرامما قاشان كەلگەن دەپ ويلايسىزدار؟ بىلمەيسىزدەر. ون ەكىنشى شىلدە كۇنى كەلگەن. ال بۇگىن قانشاسى؟ ۇمىتپاسام، ايدىڭ اياعى. سول ۋاقىتتان بەرى حابارسىز جاتقانىمىز قالاي؟ مىناۋ راديوگراممانىڭ كوبوزيەۆ جولداستىڭ اتىنا كەلگەن كوپياسى. ال ءبىرىنشى داناسى كىمدە دەپ ويلايسىزدار؟ كۋشەكين جولداستىڭ قالتاسىندا. كوبوزيەۆ جولداس ەكەۋمىز فەرعانا ساپارىنان وتكەن تۇندە ورالدىق. كوبوزيەۆكە ارنالعان كوپيا بولماسا، ءبىز بۇل راديوگراممانىڭ دۇنيەدە بارىن بىلمەي ءالى قانشا جۇرەرىمىز ءبىر كۋشەكيننىڭ وزىنە عانا ايان.
— دۇرىس ەمەس، جالا بۇل، رىسقۇلوۆ، — دەپ ىشقىنا تۇرەگەلدى كۋشەكين. — مەن سەندەردىڭ سوبوليەۆتەن، تو ەست فەرعانادان ورالۋلارىڭدى كۇتتىم. تۇركسيك پەن سوۆناركوم، كرايكوم، مۋسبيۋرو بىرىككەن ماجىلىسىندە ءبىر-اق جاريالاۋدى ويلادىم.
— تۇركسيك، سوۆناركوم، كرايكوم، مۋسبيۋرو ءبارى دە ورنىندا. ولاردى كوبوزيەۆ پەن رىسقۇلوۆ فەرعاناعا ارقالاپ كەتكەن جوق قوي، — دەپ رىسقۇلوۆ كۋشەكيندى لەزدە تويتارىپ تاستاپ، حالىققا قارادى: — اسپانداعى جاپ-جارىق كۇندى قالتاعا، ياكي ۇستەلدىڭ تارتپاسىنا سالىپ، جاسىرىپ قويۋعا بولمايتىنى سياقتى، مىنا قۇجاتتى دا، لەنيننىڭ قولى قويىلعان قۇجاتتى جاسىرىپ قويۋعا بولمايدى. بۇل قۇجاتتىڭ نۇرى تۇركىستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە لەزدە تاراۋى كەرەك. مەن الگىدە عانا بايانداپ وتكەن فەرعاناداعى ادام توزگىسىز جاعداي، جالپى تۇركىستانداعى ادىلەت تۋىنىڭ تۇركىستان تورىندە ءالى دە كوتەرىلمەگەندىگىنەن تۋىپ وتىر. فەرعاناداعى اۋىر جاعدايعا باسقا فاكتورلارمەن بىرگە تۇركىستان باسشىلارى كىنالى دەگەن سەبەبىم سول.
— تۇركىستان باسشىلارى ەمەس، باسشىسى دە! — نيزامەتدين حودجايەۆتىڭ داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتتى.
رىسقۇلوۆ قىزباعا قىزبا جاۋاپ بەرمەي، سابىرمەن عانا:
— سولاي-سولاي، حودجايەۆ جولداس. ءبىراق سول باسشىنىڭ جەتەگىندە مۇرنىن تەسكەن تايلاقتاي جۇرە بەرگەن ءبارىمىز دە كىنالىمىز، — دەدى دە، نەگىزگى ماسەلەگە كوشتى:
— مەن جاڭا عانا وقىعان راديوگرامما كوبوزيەۆ جولداستىڭ قولىنا بۇگىن تاڭەرتەڭ تيگەن. ال ونىڭ ءمان-ماعىناسىن ءبارىڭىز دە جاقسى ءتۇسىنىپ وتىرسىزدار. بۇل راديوگرامما بويىنشا ءبىزدىڭ پارتيامىزدىڭ ورتالىق كوميتەتى تۇركىستان كوممۋنيستىك پارتياسىنا، تۇركىستان ۇكىمەتىنە دۇنيەجۇزىلىك ءمانى بار ۇلكەن مىندەت جۇكتەپ وتىر. بۇل مىندەتتەردى دۇرىس ءتۇسىنىپ، ءىس جۇزىندە دۇرىس ورىنداۋ تۇركىستاننىڭ ىشكى تىرشىلىگىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى كەڭەس وكىمەتىنىڭ شىعىستاعى ساياساتى ءۇشىن دە وراسان زور ءمانى بار. الەۋمەتتىك ريەۆوليۋسيا ءبىر حالىقتىڭ، ياكي ءبىر ۇلتتىڭ عانا مۇددەسىن كوزدەپ قويمايدى، ول بۇكىل دۇنيە ءجۇزى ەزىلگەن تابىنىڭ مۇددەسىن دىتتەيدى. ەزىلگەن پرولەتارياتتىڭ جاۋىنگەر ورگانى — III ينتەرناسيونالدىڭ نەگىزگى كىندىك ماقساتى تەك باتىستىڭ عانا ەمەس، شىتىستىڭ دا ريەۆوليۋسيالىق كۇشتەرىن بىرىكتىرۋ. سوندا عانا ءبىر ۇلتتىڭ ءبىر ۇلتتى، ياكي ۇستەم تاپتىڭ كەدەي تاپتى جانشۋى تۇبەگەيلى جويىلماق. رەسەيدىڭ فەدەراتيۆتى رەسپۋبليكاسى، ماسەلەگە، مىنە، وسى تۇرعىدان كەلىپ وتىر. سوندىقتان ءرسفسر-دىڭ ءاربىر بولىگى دە ماسەلەگە، تەك ءوز تۇرعىسىنان عانا ەمەس، جالپى فەدەراتيۆتىك، دۇنيەجۇزىلىك پروبلەمالار تۇرعىسىنان قاراۋى كەرەك. بۇل تۇپكى ماسەلەنىڭ تۇركىستانعا دا قاتىسى بار، ويتكەنى تۇركىستان ءرسفسر-دىڭ ءبىر بولىگى. ال تۇركىستان بولاتىن بولسا، بۇكىل شىعىستىڭ قاقپاسى ىسپەتتەس. تۇركىستان شىعىس پەن روسسيانى جالعاستىرىپ تۇر. تۇركىستان — پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارى بولدى. ەزىلدى، قانالدى، قورلىقتى دا، زورلىقتى دا كوردى. ال سوسياليستىك ريەۆوليۋسيا تۇركىستانعا كەڭەس وكىمەتىن ورناتتى. وسىنىڭ بارىنە بۇكىل شىعىس كوز تىگىپ وتىر. قايتالاپ ايتامىن، كوز تىگىپ وتىر. تۇركىستانعا كەڭەس وكىمەتىن ورناتىپ، كوممۋنيستەر كەلدى. ەندى ولار نە ىستەر ەكەن؟ تۇركىستاننىڭ پاتشادان قورلىق كورگەن، جاپا شەككەن حالقىنا نە بەرەر ەكەن؟ — دەپ ءاربىر قيمىلىن قالت جىبەرمەي قاراپ وتىر. ال ءبىز، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ساياساتىن ىسكە اسىرۋعا مىندەتتى باسشىلار نە ىستەپ وتىرمىز؟ ايتىڭىزدارشى، نە ىستەپ وتىرمىز؟
سوڭعى ءسوزدى رىسقۇلوۆ ىشقىنىڭقىراپ ايتتى. تۇركىستان باسشىلارى سىلتىدەي تىنعان.
— پارتيا ايتادى، ونىڭ ورتالىق كوميتەتى ايتادى: «كوممۋنيستىك پارتيانىڭ VIII سەزدە قابىلداعان پروگرامماسىنىڭ نەگىزىندە جۇمىسشى-شارۋا وكىمەتىنىڭ شىعىستاعى ساياساتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن، تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقىن مەملەكەت ىسىنە كەڭىنەن جانە حالىق سانىنا قاراي پروپورسيونالدى تۇردە قاتىستىرۋ كەرەك، — دەيدى. جانە بۇل رەتتە، ولاردىڭ پارتيا مۇشەسى بولۋى مىندەتتى ەمەس، تەك ولاردىڭ كانديداتۋراسى مۇسىلمان جۇمىسشى ۇيىمدارى ارقىلى ۇسىنىلسا، جەتكىلىكتى» دەپ وتىر. «مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ مال-مۇلكىن ولكەلىك مۇسىلمان ۇيىمدارىنىڭ كەلىسىمىنسىز تارتىپ الۋ ۇزىلدى-كەسىلدى تىيىلسىن دەپ وتىر. ارادا ارازدىق تۋدىراتىن الاۋىزدىق تىيىلسىن» دەپ وتىر.
مىنە، راديوگرامما وسىلاي دەيدى.
ال ءبىز شە؟ ءبىز نە ىستەدىك؟ نە ىستەگەنىمىزدى جاڭا عانا مەن فەرعانا ايناسى ارقىلى كورسەتتىم. ول از بولسا، كوبوزيەۆ جولداس كورسەتتى. ءبىزدىڭ وسىنىمىز پارتيا ساياساتىن ورىنداعاندىق پا؟ جوق، جولداستار، پارتيا ساياساتى تۇركىستاندا ورەسكەل بۇرمالاندى. وزدەرىن «ماكسيماليستەر»، «قارت كوممۋنيستەر» دەپ اتايتىن تۇركىستان باسشىلارى جەرگىلىكتى مۇسىلمان حالقىنا (مۇسىلمان حالقى دەگەن ۇعىم ءدىني تۇرعىدان ايتىلىپ تۇرماعانىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. مۇسىلمان دەگەن ۇعىم — وزبەك، قازاق، قىرعىز، تۇرىكمەن، تاجىك، تاتار، ۇيعىر، دۇنگەن ت.ب. دەگەن ءسوز)، ءيا، مۇسىلمان حالقىنا الگى «ماكسيماليستەر»، «قارت كوممۋنيستەر» سەنىمسىزدىك ءبىلدىردى. وعان جاۋاپ رەتىندە مۇسىلمان حالقى دا تۇركىستان باسشىلارىنا، ياعني تۇركىستانداعى كەڭەس وكىمەتىنە سەنبەيتىن حالگە جەتتى.
الگى «ماكسيماليستەر» باسشىسى كۋشەكين جولداس بولىپ، ارميانداردىڭ «داشناكتارىمەن» «دوستاسىپ»، ولارمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، قولدارىنا قارۋ بەردى. «باسماشىلارمەن» سوعىسىڭدار دەدى. ال «داشناكتار» قارۋلانىپ العان سوڭ، وزدەرىنىڭ كاۆكازداعى ىستەگەن سۇمدىعى از بولعانداي، فەرعاناداعى «باسماشىلارمەن سوعىسىپ جاتىرمىز» دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، بەيبىت حالىقتى قىرىپ بەردى. بۇل جونىندە كوبوزيەۆ جولداس ەكەۋمىزدىڭ بۇلتارتپاس فاكتىلەرىمىز بار.
ال ەندى باسماشىلارمەن سوعىسىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ كەيبىر جاۋىنگەر وتريادتاردىڭ ارەكەتىنە نازار سالىڭىز. ءبىر دوكۋمەنت كەلتىرەيىن.
«سامارقان جاۋىنگەر وتريادىنىڭ بۇيرىعى. نامانگان قالاسىنىڭ حالقىنا، 4ء-ساۋىر 1919 ج. نامانگان قالاسى.
...فەرعانا وبلىسىندا جانە نامانگان قالاسىندا ەرگەش، مادامين-بەك جانە باسقالاردىڭ باسشىلىعىمەن ويران سالىپ جۇرگەن قاراقشىلار پرولەتارياتتىڭ وكىمەتى ەمەس، دەمەك ولار سەندەردىڭ، كەدەيلەردىڭ مۇددەسىن كوزدەمەيدى، ويتكەنى بۇل قاراقشىلاردىڭ قۇرامى بايلاردان، ورىس كاپيتاليستەرىنەن، وفيسەرلەردەن جانە باسقا وڭباعانداردان قۇرالعان.
نامانگاننىڭ مۇسىلمان حالقىنا بۇيىرامىن: ارالارىڭدا جاسىرىنىپ جۇرگەن قاراقشىلاردى دەرەۋ ۇستاپ بەرىڭدەر. ەسكەرتەمىن: ەگەر وسى بۇيرىق جاريالانعاننان كەيىن 24 ساعاتتىڭ ىشىندە اتىس توقتالماسا، قاراقشىلاردى ۇستاپ بەرمەسەڭدەر، وندا بارلىقتارىڭنىڭ ۇيلەرىڭ قاراقشىلارمەن بىرگە جەر بەتىنەن جويىلادى.
مۇسىلمان جولداستار، ەستەرىڭدە بولسىن، ەگەر قارسىلاسا بەرسەڭدەر، تۇپ-تۇگەل جويىلاسىڭدار. سوندىقتان دا 24 ساعاتتان قالماي، نامانگان ستانسياسىنداعى سامارقان جاۋىنگەر وتريادىنىڭ شتابىنا كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن دەلەگات جىبەرىڭدەر. ەگەر ايتقان مەرزىم ىشىندە دەلەگات كەلمەسە، بۇيرىق ورىندالادى، ءبارىڭ دە جويىلاسىڭدار.
سامارقان جاۋىنگەر وتريادىنىڭ كومانديرى گۋششا، وترياد اديۋتانتى بۋسۆەروۆ».
مىنە، فەرعاناداعى تراگەديانىڭ ءبىر ءتۇرى. باسماشىلاردى ۇستاپ بەر، ۇستاپ بەرمەسەڭ، اقسىڭ با، قاراسىڭ با، كىنالىسىڭ بە، كىنالى ەمەسسىڭ بە، — ءبارىبىر، جەر بەتىنەن جويىلاسىڭ. بۇدان وتكەن سوراقىلىق بولا ما، جولداستار!
رىسقۇلوۆ ءسال كىدىرىپ بارىپ، ءوز سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ بەردى: — بولادى ەكەن. جانە بولعاندا قانداي؟ جالالاباد اۋدانىندا ءبىزدىڭ جەرگىلىكتى وكىمەت مۇسىلمان حالقىنا سەنبەستەن، كۋلاكتاردى قارۋلاندىرعان. ال قارۋلانىپ العان كۋلاكتار كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلگەن، ناتيجەسىندە تاعى دا جەرگىلىكتى مۇسىلمان كەدەيلەرى قىرىلعان.
مىنە، جولداستار، ايتا بەرسە، بۇل تراگەديالى اڭگىمە ءالى ۇزاققا سوزىلادى. ۋاقىتتارىڭىزدى دا كوپ الدىم، ەندى تۇجىرىمدايىن.
سونىمەن، الگى ايتىلعان كارتينالاردان كەيىن تۇركىستانعا كوز تىگىپ وتىرعان بۇكىل شىعىس نە كورىپ وتىر دەپ ويلايسىزدار؟ وسىنداي سۇمدىقتاردى كورىپ وتىرعان شىعىس حالىقتارى: اۋعاندار، يراندار، ۇندىلەر، قىتايلار كەڭەس وكىمەتىنە ءىشى بۇرا ما، جوق پا؟ كوممۋنيستەردىڭ ءىسى ادال ەكەنىنە سەنە مە، جوق پا؟
مىنە، ءبىزدىڭ «ماكسيماليستەردىڭ» پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياساتىن تۇركىستان تىرشىلىگىندە بۇرمالاپ، ءوز وكىمەتىمىزگە اسا زيان كەلتىرگەن جەرى وسى. «ماكسيماليستەر» وسى ۋاقىتقا دەيىن پارتيانىڭ ۇلت ساياساتىن ورەسكەل بۇرمالاپ، تابانعا سالىپ، تاپتاپ كەلدى. ال ەندى مىنا راديوگرامما جاعدايدى كۇرت وزگەرتسە كەرەك.
جاڭا ءسىز «سكوبليەۆ، سكوبليەۆ» دەپ قالدىڭىز، جولداس كۋشەكين. الدىمەن تۇرىكمەندەردىڭ گەك-تەپەسىن، سوڭىرا فەرعانانىڭ ءتول حالقىن قانعا بوكتىرگەنى ءۇشىن، پاتشا «فەرعانا» دەگەن اتتى جويىپ، قالانىن اتىن «سكوبليەۆ» قويعانى راس. تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن، تۇركسيك-تىڭ جارلىعى بويىنشا، وتارشىلدىقتىڭ وزبىر قانىشەرى سكوبليەۆ اتى ءوشىرىلىپ، قالاعا قايتادان «فەرعانا» اتى بەرىلگەنىن ءسىز قالايشا ۇمىتتىڭىز؟ ول از بولعانداي «سكوبليەۆ» اتىن قايتا جاڭعىرتۋ تۋرالى استىرتىن پارمان بەرگەنسىز. مۇنى حالىقتان نەسىنە جاسىراسىز؟ پاتشا زامانىنىڭ ەڭ زالىم وتارشىلىن تۋ ەتىپ كوتەرۋ دە «ماكسيماليستەر» پروگرامماسىنا كىرەتىن بولعانى ما؟ وسىنىڭ بارىنەن كەيىن سىزدە جانە ءسىزدىڭ توبىڭىزدا كوممۋنيستىكتەن نە قالدى؟
— بولدىڭىز با، جولداس رىسقۇلوۆ؟
كۋشەكين شىن ايقاسقا اقىرعى كۇشىن جيناپ العانداي، شيىرشىق اتىپ، شيراق سويلەدى.
— ازىرشە بولدىم، — دەدى رىسقۇلوۆ ورنىنا وتىرا بەرىپ.
— ءسىز كىنالاپ وتىرعان مىنا ءبىز، ماكسيماليستەر، سىزگە سەنبەيمىز، رىسقۇلوۆ. الگى ايتقان ەرتەگىڭىزگە دە سەنبەيمىز. نەگە سەنبەيتىنىمىزدى ءقازىر تۇركسيك، كرايكوم، مۋسبيۋرو، سوۆناركوم مۇشەلەرىنە تۇركسيك ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ەرەكشە ءبولىم باستىعى ۋسپەنسكيي ايتىپ بەرەدى. سويلەڭىز، جولداس ۋسپەنسكيي.
ەڭگەزەردەي ەڭسەلى ۋسپەنسكيي ورىندىقتى ساتىر-سۇتىر سەرپىپ تاستاپ، ورنىنان اتىرىلا تۇرىپ، قوس قولىمەن جالپاق بەلدىكتى قىناپ، ماۋزەردىڭ قابىن ءبىر سيپاپ قويدى.
— جولداستار! — دەدى ۋسپەنسكيي قويۋ داۋسىمەن گۇر ەتىپ. — بايقايمىن، ءبارىڭىز دە رىسقۇلوۆتىڭ سىلدىراعان سۇلۋ سوزدەرىن ۇيىپ تىڭداپ قالدىڭىزدار. ءسويتىپ قالۋلارىڭىز دا مۇمكىن. رىسقۇلوۆ وزگەلەردى قارالاپ، ءوزى سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولعىسى كەلەدى. الگى ايتقان ايىپ سوزدەرىنىڭ ءبارىنىڭ نەگىزى بولماعانى بىلاي تۇرسىن، ءوزىنىڭ استىرتىن جۇرگىزگەن ارەكەتتەرىنىڭ قانشالىقتى ءقاۋىپتى ەكەنىن سىزدەر، ءتىپتى سەزىپ تە وتىرعان جوقسىزدار. رىسقۇلوۆ — كەڭەس وكىمەتىنە جۇرتتى قارسى قويۋ ءۇشىن ءوز تۋىسقانىن بولىس سايلاتىپ، كەدەيلەردىڭ مال-مۇلكىن تالان-تاراجعا سالدىرىپ، كوپشىلىكتىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. رىسقۇلوۆتىڭ تۋىسقاندارى باسماشىلار قاتارىندا ءجۇر. رىسقۇلوۆ ولار ارقىلى باسماشىلارمەن بايلانىس جاساپ وتىرادى. رىسقۇلوۆ پاتشا شەنەۋنىگى، چەرنيايەۆ ۋەزىنىڭ بۇرىنعى باستىعى گەنەرال كولوسوۆسكييدىڭ قىزىنا ۇيلەنەدى، ول قىزدىڭ بولە اتاسى پاتشا پولكوۆنيگى پريحودكو وسيپوۆتىڭ وڭ قولى بولىپ، تاشكەنتتەگى بۋنتقا قاتىسىپ، ءبىزدىڭ كوميسسارلاردى اتادى، تۇتقىنعا الىنادى. تۇتقىننان ونى رىسقۇلوۆ بوساتىپ، قاشىرىپ جىبەرەدى. پريحودكو بارىپ، باسماشىلارعا قوسىلادى. اعىلشىن شپيونى بەيلي ەكەۋى فەرعانادا رىسقۇلوۆتىڭ تۇمسىعىنىڭ استىنان تاعى قاشىپ كەتەدى. رىسقۇلوۆ وكىمەت باسىنا ءوز تامىر-تانىستارىن جيناۋعا تىرىسادى. ۇلت ماسەلەسى دەگەندى ءوز باس پايداسىنا شەشكىسى كەلەدى. وكىمەتتى ءوز قولىنا تارتىپ العىسى كەلەدى. مۇنىڭ اتى ءبىر سوزبەن ايتقاندا: كونترريەۆوليۋسيا!
ۋسپەنسكيي ءداۋ جۇدىرىعىمەن ۇستەلدى قويىپ قالعاندا، وتىرعاندار سەلك ەتتى. ۇستەل ۇستىندەگى شىنى ساۋىت شورشىپ ءتۇسىپ، ىشىندەگى كوك سيا تۇقشيىڭقىراپ وتىرعان كۋشەكيننىڭ بەت-اۋزىنا، قولىنا، كيىمىنە شاشىراپ كەتتى.
ۋسپەنسكيي جەلى شىعىپ كەتكەن دوپتاي جيىرىلىپ، بۇك ءتۇسىپ، دەرەۋ ورامالىمەن كۋشەكيننىڭ ءۇستىن ءسۇرتىپ:
— كەشىرىڭىز، كەشىرىڭىز... — دەي بەردى.
كۋشەكين بەت-اۋزىن ايعىزداپ، اق ورامالمەن ءسۇرتىپ تۇرىپ:
— ءۇزىلىس، — دەدى.
دالىزگە شىققاندا كوبوزيەۆ رىسقۇلوۆتى قولتىعىنان الىپ:
— ساسپا، ءبارى جالا، — دەدى.
— جالا دا كۇيە سياقتى، كۇيدىرمەيدى، ءبىراق قارالايدى، — دەدى رىسقۇلوۆ ەزۋ تارتىپ.
بۇلاردىڭ جانىنان ءسال عانا باس يزەپ ءنازىر تورەقۇلوۆ وتە بەردى. انادايدان ايقايلاپ تۇرسىنحودجايەۆ تاياندى:
— مۇنداي وسپادارسىزدىق قايدا بار؟ باس كوتەرەر بىرەۋ شىقسا، دەرەۋ توبىقتان ۇرىپ قۇلاتپاق. بولا قويماس، كونبەسپىز، تۇرار! ءاي، نيزامەدين، بۇل نە قىزىق؟ ۇندەمەي قالمايىق.
— ارينە، ارينە، — دەپ نيزامەدين شىقشىتىن بۇلتىلداتتى.
— ءاي، تۇرار-اي، پاتشانىڭ قۇيىرشىعىنىڭ قىزىن الىپ نەڭ بار ەدى، ساعان باسقا قىز تابىلمادى ما؟ — دەپ ءتىلىن شايناي سويلەپ سۇلتانبەك حودجانوۆ جەتتى.
سانجار اسپاندياروۆ سابىرلى، اقىلدى كىسى عوي:
— سۇلتانبەك مۇندايدا دا قىرشاڭقى سويلەيدى، — دەپ قالدى.
— سۇلتەكەڭ مەنى سۋ تۇبىنە كەتتى دەپ ويلايدى عوي، مەنى سۋ تۇبىنە پاتشا دا باتىرا الماعان. ال ءوزىمنىڭ كەڭەس وكىمەتىم مەنى قورلاتپاس، — دەدى رىسقۇلوۆ ەڭسەسىن تۇسىرمەي، قاسقايا قاراپ.
ادامداردىڭ تابيعاتى قىزىق. جاڭا عانا رىسقۇلوۆ سويلەگەندە ونىڭ بۇلتارتپاس فاكتىلەرمەن ايتقان لوگيكاسى كۇشتى، ساياسي تۇعىرى مىقتى بايانداماسىنا ءبارى ءتانتى بولعان. ءبارى دە ىشىنەن، كۋشەكين ريەۆوليۋسياعا قانشا ەڭبەگى سىڭگەنمەن، ەسكى مىنەز-قۇلىقتان، وتارشىلدىق ادەتتىڭ سارقىنشاعىنان ارىلا الماعان، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ارمان-تىلەگىن، مۇڭ-مۇقتاجىن بىلە بەرمەيتىن داڭعالاقتاۋ، داڭعازالاۋ ادام. سوندىقتان ونىڭ وكىمەت باسىندا وتىرۋى رەتسىز، — دەپ وتىرعان. ەگەر سول كەزدە داۋىسقا سالىپ جىبەرسە، ولار ويلانباي-اق، كۋشەكيندى ورنىنان الۋعا دايىن ەدى.
ال ەندى، الگى ۋسپەنسكييدىڭ رىسقۇلوۆقا ۇيىپ-توككەن ايىبىنان كەيىن، ونىڭ بارىنە تۇگەل سەنە بەرمەسە دە، اركىمنىڭ كوڭىلىندە ءبىر داق قالدى. ريەۆوليۋسياعا ءپارۋانا بەرىلگەن ادام ەمەس ەكەن عوي دەپ بىرەۋلەر ىشتەي ويلانىپ قالسا، ەندى بىرەۋلەر «كونترريەۆوليۋسيونەر» دەگەننەن شوشىپ كەتىپ، رىسقۇلوۆتان بويلارىن اۋلاعىراق سالا باستاپ ەدى.
ەندى ءبىر پاراسى، مىسالى، سۇلتانبەك حودجانوۆ سياقتىلارى اشىقتان-اشىق تابالاپ تا قالدى. «پاتشانىڭ قۇيىرشىعىنىڭ قىزىنا ۇيلەنىپ» دەيدى-اۋ، ول قىز تۋرالى ول نە بىلەدى؟ رىسقۇلوۆتىڭ ونى بالا كەزدەن، كوكتەمدەگى اسپانداي ءجاۋدىر، تاپ-تازا ءسابي شاقتان بەرى سۇيەتىنىن سۇلتانبەك نە قىلسىن؟
قايران اكەسى رىسقۇلدىڭ:
الىستان جىلقى ايدادىم جيرەنمەنەن،
دۇنيە ءبىر قيسىق جول يرەڭدەگەن.
باسقا قىزىق دەگەننىڭ ءبارى جالعان،
شىن قىزىعى دۇنيەنىڭ سۇيگەنمەنەن، —
دەگەن ءانىن سۇلتانبەك ەستىمەگەن عوي، الدەقالاي ەلدەن ەستىگەنمەن ونىڭ تۇبىرىنە ءۇڭىلىپ، ءمانىن ۇقپاعان عوي.
«سۇلتەكەڭ جارىقتىق جالىندى ادام، — دەدى رىسقۇلوۆ ونىڭ ءسال داراقىلاۋ كۇلكىسىن الىستان قۇلاعى شالىپ. — وراتور دەسەڭ — وراتور، شەشەندىكتى وعان قۇداي تابيعاتىنان بەرگەن، اقكوڭىل اڭقىلداقتىعى دا بار. ءبىراق ءبىر قىڭىرايىپ، سىڭار ەزۋلەپ كەتەتىن قۋ مىنەزى جامان. ەسكى اۋىلدىڭ قازاقبايشىلىعى، توپ قۇرىپ، جىك جاساقتاپ جۇرەتىنى جامان. ەر مىنەزدى تىكتىگى، شىركىن، اۋىل جاقتىقتان ارىلسا عوي».
رىسقۇلوۆ توڭىرەككە كوز سالادى.
ءيا، ادامداردىڭ اشەيىندە ءبارى سىپايى-سىلاڭ، سىرىن بىلە بەرمەيسىڭ. كىمنىڭ كىم ەكەنى امالسىز سەزىلەتىن ءبىر ساتتەر بولادى ومىردە. تۇركىستان قاۋىمىنىڭ قايماعى ىسپەتتەس قايراتكەرلەرى ءقازىر كەڭ ۆەستيۋبلدە ەكەۋ-ەكەۋ، ۇشەۋ-ۇشەۋ — بىرەۋلەرى توپ-توپ سويلەسىپ، شوتىرلانىپ تۇر دا، بىرەۋلەرى ارلى-بەرلى قىدىرىستاپ ءجۇر. كوبىسى تەمەكى تارتادى. ارا-تۇرا حىدىر-الييەۆ سياقتى ناسىباي اتاتىندارى دا بار. وزبەك اعايىنداردىڭ ىشىندە بۇل دا سۋىرىلىپ شىعىپ كەلە جاتقان تالانتتى قايراتكەر. راس، رىسقۇلوۆپەن قىڭىر كەلە بەرەتىنى دە بار.
تاشكەنتكە مارىدان تاياۋدا جاڭا قىزمەتكە اۋىسقان تۇرىكمەن تۋىسقان قايعىسىز اتابايەۆ وسىنداعىلاردىڭ كوبىنەن ەرەسەكتەۋ كورىنەدى. بۇل اۋەلى سولشىل-ەسەرلەر پارتياسىندا ءجۇردى دە، وسيپوۆ سويقانىنان كەيىن، ەسەرلەردى تاستاپ، بولشيەۆيكتەر پارتياسىنا كىرگەن. «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ» دەمەكشى، انادان تۋعاننان ماركسيست بولمادىڭ دەپ ايىپتاۋ، ارينە، جوسىقسىز. ايتپەسە، كۋشەكيننىڭ ءوزى اۋەلى 1905 جىلعا دەيىن «بۋند» پارتياسىندا بولار ما ەدى؟ بولشيەۆيكتەر قاتارىنا سول اتىشۋلى 1905 جىلى كىرگەن. ءوزىن «ەسكى كوممۋنيست، ماكسيماليست» سانايتىنى سوندىقتان.
وسى توپتىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ سىمباتىمەن، ەرەكشە يناباتتىلىعىمەن، ءجۇرىس-تۇرىس مانەرىنىڭ جۇمساقتىعىمەن بىردەن كوز تارتار جىگىت — بۇحارالىق فايزوللا حودجايەۆ. بۇحارا ءالى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قوسىلا قويماسا دا، فايزوللا تاشكەنتپەن ءجيى بايلانىسىپ، بۇحارا ءامىرى سەيد-الىم حاننىڭ تامىرىن بوساتىپ، ونىڭ قۇلاۋ ءساتىن جاقىنداتىپ جۇرگەن ەردىڭ ءبىرى. شىققان تەگى سولاي، باي-ميلليونەردىڭ بالاسى. ماسكەۋدە، شەتەلدە وقىعان. سويتە تۇرا، بولشيەۆيكتەر يدەياسىن ۇستانىپ، ريەۆوليۋسيا جولىنا ءبىرجولا بەرىلگەن ازامات. ۇلى ريەۆوليۋسيا مۇددەسى جولىندا شىققان تەگىمەن ات قۇيرىعىن كەسىسكەن ادامدار از بولعان جوق. مىسالى، كوللانتاي پاتشا گەنەرالىنىڭ، دۆورياننىڭ قىزى. سوندىقتان فايزوللا حودجايەۆتىڭ سەيد-الىم حاندى ەمەس، بولشيەۆيكتەردى جاقتاپ شىعۋى — ۋاقىتتىڭ سارىنىن تاني بىلگەن دارىننىڭ نىشانى ەدى.
بۇلاردىڭ ىشىندە رىسقۇلوۆتىڭ كوزىنە اسا جىلى ۇشىرايتىن ەكى ادام بار. ءبىرى — قابىلبەك سارمولدايەۆ، ەكىنشىسى — تورەقۇل ايتماتوۆ. قابىلبەكپەن سونوۋ بالا جاستان، مەركەدەن ءبىر مەكتەپتە، ءبىر پارتادا وتىرىپ وقىپ، بىرگە تۋعانداي بولىپ كەتكەن. ول ءقازىر سىرداريا گۋبيسپولكومىنىڭ ءتوراعاسى. وعان اۋليەاتا، شىمكەنت، اقمەشىت ۋەزدەرى قارايدى. بۇل قىزمەتكە اۋىسقانىنا ەكى ءۇش ايداي بولعان. قابىلبەك جاڭا ۇزىلىسكە شىعا سالىسىمەن:
— وۋ، تۇرار، مىنا سولشىل-ەسەر نەعىلدەپ وتتاپ تۇر؟ جالانىڭ دا ءبىر ولشەمى بولماي ما؟ مەن سويلەسەم قايتەدى؟ — دەپ ابىرجىعان سىڭاي تانىتتى.
— قويا تۇر، اپتىقپا، — دەگەن وعان رىسقۇلوۆ.
تورەقۇل ايتماتوۆ — وسى كوپتىڭ ىشىندەگى بارىنەن جاسى. ونى رىسقۇلوۆ اۋليەاتادان ءبىلۋشى ەدى. قىرعىزدىڭ تالاسىندا اتىشۋلى دميترييەۆكا كوتەرىلىسى دەيتىن كۋلاكتار كوتەرىلىسىن رىسقۇلوۆ ءوزى باستاپ تۇنشىقتىرعاندا، قىزىل جاساقشى جاستاردىڭ جەتەكشىسى وسى تورەقۇل ايتماتوۆ بولاتىن. اۋليەاتادان وتىز شاقىرىم جوعارى تاۋ بەتىندە، ماناس باتىر شوقىسىنىڭ تۇبىندە، شەكەر دەيتىن ايىل بار. سول شەكەردەگى ايتمات اۋليەاتاعا تارتىلعان تەمىر جولدىڭ جۇمىسشىسى بولعان كوزى اشىق ادام. تورەقۇلدى اۋليەاتاعا اپارىپ وقىتقان.
تورەقۇل ايتماتوۆ ءبىر عانا رىسقۇلوۆتى، اۋليەاتادا كەڭەس وكىمەتىن ىشكى جاۋدان، كۋلاكتار مەن بايلاردان قورعاپ قالۋ ءۇشىن كەۋدەسىن وققا توسقان، ريەۆوليۋسيا ءۇشىن جانىن اياماعان رىسقۇلوۆتى بىلەدى. رىسقۇلوۆتىڭ ريەۆوليۋسياعا ادال ەكەنىن ءوز كوزىمەن كورگەن. ەندى كەلىپ، مىنا تۇركىستان باسشىلارى كۋشەكين مەن ۋسپەنسكيي رىسقۇلوۆتى كونترريەۆوليۋسيونەر دەپ جاريالاماق. بۇل قالاي؟
بالاڭ جىگىتتىڭ كوزىنەن وسى ءتىلسىز سۇراقتى ۇققان رىسقۇلوۆ تورەقۇل ايتماتوۆتىڭ ارقاسىنان قاعىپ:
— بارىنە ءالى كوزىڭ جەتەدى، جيەن. تاڭدانباي-اق قوي. بۇل دا ريەۆوليۋسيا. ال ريەۆوليۋسيا مايدانسىز بولمايدى، — دەدى.
جەز قوڭىراۋ سىڭعىرلادى. قوڭىراۋ داۋسى ەستىلسە، سەلك ەتەتىن ادەت رىسقۇلوۆتان ءالى قالمادى. باياعى اكەسىنىڭ اياعىنداعى تەمىر كىسەن سىڭعىرى ساپ ەتىپ قۇلاعىنا، كوز الدىنا كەلە قالادى. ءبىراق لەزدە بويىن جيناپ، باسىن كوتەرە ۇستاپ، زالعا بەتتەدى. قاي كەزدە دە، قاي زاماندا دا شىندىقتى تۋ ەتىپ ۇستاعان ادامنىڭ ءجۇزى جارقىن، باسىن تىك كوتەرىپ جۇرەدى. رىسقۇلوۆقا الگىدە تاعىلعان ايىپتار قانشا اۋىر بولعانمەن ەڭسەسىن ەزە المادى. مۇنى كورىپ رىسقۇلوۆتىڭ دوستارى عانا ەمەس، ىشتەي جەك كورەتىندەر دە ءسۇيسىندى. كۋشەكين كيىم اۋىستىرىپ كيىپتى. گالستۋكسىز، كەستەلى جاعا اق كويلەك، سۇر پيدجاك، بەتىن ىسقىلاپ جۋعاننان بولار، قىزارا بورتىڭكىرەپ تۇر.
ءبىرىنشى بولىپ ءسوزدى كوبوزيەۆ الدى.
— مەن بىلەمىن، جولداستار ءقازىر ءسوزدى، دۇرىسىراق ايتساق جاۋاپ ءسوزدى رىسقۇلوۆتان كۇتىپ وتىر. رىسقۇلوۆتىڭ جاۋاپقا دايىن ەكەنىنە مەنىڭ كۇمانىم جوق. ءبىراق ءوزارا سالعىلاسىپ، كىنا تاعىسۋدان قانداي پايدا؟ ءبىز بۇل جەردە بىر-بىرىمىزگە احيرەتتىڭ اۋىر جازالارىن ارقالاتپاي، ەڭ الدىمەن ەل قامىن، رەسپۋبليكا جاعدايىن، ونىڭ تاعدىرىن ويلاۋىمىز كەرەك قوي. ارينە، رىسقۇلوۆ جولداس بايانداعان جاعدايدىڭ تولىق شىندىق ەكەنىنە مەن ءوزىم كۋا. سوندىقتان كۋشەكين، ۋسپەنسكيي جولداستار جەكە باستىڭ كەگى ءۇشىن، ەسەپ ايىرىسۋ ءۇشىن ارامتەر بولماي، كەتكەن كەمشىلىكتى قالاي تەزىرەك جويۋ جاعىن ويلاستىرعانى اقىل بولار ەدى دەپ ويلايمىن. ەڭ الدىمەن، راديوگراممانى جەدەل تۇردە جاريالاپ، جارىققا شىعارىپ، جەر-جەردە وسىعان بايلانىستى جينالىستار وتكىزىپ، پارتيانىڭ ۇلت ساياساتىنىڭ ءمان-ماعىناسىن حالىققا مەيلىنشە ءتۇسىندىرۋ كەرەك.
مەن بۇدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن مۋسبيۋرو كونفەرەنسياسىندا سويلەپ بىلاي دەگەن ەدىم: «تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى حالىقتىڭ 95 پايىزى مۇسىلماندار، تەك 5 پايىزى عانا ورىستار. ال وسى 5 پايىزى بۇكىل وكىمەتتى ءوز قولىندا ۇستاپ وتىر. ازدىق كوپتىككە ۇستەمدىك ەتىپ وتىر. ءبىراق بۇل ۋاقىتشا جاعداي. مۇسىلمان قاۋىم تولىسىپ، جەتىلگەن كەزدە رەسپۋبليكالى باسقارۋدى سولاردىڭ قولىنا بەرەمىز دە، ولارعا ءبىز كومەكتەسىپ وتىرامىز»، — دەگەن ەدىم. ودان بەرى ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى، مۇسىلمان حالىقتاردىڭ اراسىنان نەبىر تالانتتى قايراتكەرلەر شىقتى. دەمەك، راديوگراممادا ايتىلعانداي، رەسپۋبليكانىڭ حالىقتار سانىنا قاراي، پروپورسيونالدى تۇردە باسقاراتىن كەز كەلدى. پارتيا ەركىن ءىس جۇزىنە اسىرا باستاۋىمىز كەرەك. تۇركسيك-تىڭ قۇرامىن، سوۆناركوم، كرايكوم قۇرامدارىن قايتا قاراۋعا تۋرا كەلەدى. جانە بۇل قۇبىلىس گۋبەرنيالىق، ۋەزدىك، بولىستىق زۆەنولاردا تۇگەل جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. سوندىقتان بۇل جەردە ۇساق-تۇيەك، ىرىڭ-جىرىڭ اڭگىمەنى قويىپ، تۇبەگەيلى ماسەلەلەر شەشۋگە كىرىسەيىك. ماسەلەنى تۇركسيك-تەن باستاعان ءجون عوي دەپ ويلايمىن. ءرسفسر-دىڭ ورتالىق وكىمەتىنىڭ توتەنشە وكىلى رەتىندە بارلىعىڭىزعا ۇسىنىس جاسايمىن: تۇركىستان وكىمەتىنىڭ باسىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇركىستاننىڭ نەگىزگى حالىقتارىنىڭ بىردە-بىر وكىلى وتىرماپتى. بۇل ادىلەتتىلىك ەمەس. بۇرىن دايار كادر جوق دەگەن جەلەۋ ايتىپ كەلدىك. ەندىگىمىز تىم ورەسكەل. سوندىقتان كۋشەكين جولداستى تۇركسيك ءتوراعاسى مىندەتىنەن بوساتىپ، ورنىنا پرەزيدۋم مۇشەسى رىسقۇلوۆ جولداستى سايلاۋ تۋرالى ۇسىنىس قويامىن.
— پروۆوكاسيا! — دەپ كۋشەكين ورنىنان اتىپ تۇردى. دەنەسى اۋىر، ورنىنان ءۇش ۇمتىلىپ ارەڭ تۇراتىن كىسىنىڭ بۇل جولى سونشاما اتىرىلعانى تاڭعالدىرارلىق. جەز قوڭىراۋدى ۇستەلدىڭ شەتىنەن شەڭگەلدەپ الىپ قاعىپ ەدى، قوڭىراۋدىڭ ءۇنى تۇتىعىپ، شىقپاي قالدى. سوندا بارىپ كۋشەكين شەڭگەلىن جازىپ، قوڭىراۋدى توبەسىندەگى تۇتقاسىنان ۇستاعاندا، سىڭعىرلاپ الا جونەلدى. — تىنىشتالىڭىزدار! بۇل كونترريەۆوليۋسيا! وكىمەتتى باسىپ الۋ دەگەن وسى. بۇل ءۇشىن تريبۋنالدا جاۋاپ بەرەسىزدەر ءالى. كوبوزيەۆ — كونترا. رىسقۇلوۆ قىلمىستى ادام. ەكەۋىنىڭ دە ءىسىن تريبۋنالعا وتكىزۋ كەرەك. ىشكى ىستەر كوميسسارى نىسانبايەۆ! تۇتقىنداڭىز ەكەۋىن دە!
— تۇتقىنداي المايمىن، جولداس كۋشەكين! — دەدى كوميسسار نىسانبايەۆ ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ. — قۇقىم جوق. تۇركسيك-تىڭ شەشىمىن شىعارىپ بەرىڭىز. سوندا تۇتقىندايمىن.
— نە دەگەن ماسقارا! ءبىز قايدا وتىرمىز؟ تۋركسيك قاشاننان بەرى جازالاۋ ورگانى ەدى! توقتاتىڭىز بۇل جۇگەنسىزدىكتى! — دەپ نيزامەددين حودجايەۆ قالش-قالش ەتىپ، ۇشىپ تۇردى. ونى كورىپ ساعدۋللا تۇرسىنحودجايەۆ كوتەرىلدى.
— تۇركسيك — مىنا ءبىزبىز. اۋەلى داۋىسقا سالىڭىز. ءسىزدى كىم جاقتار ەكەن، جولداس كۋشەكين؟ — دەدى ول زىلدەنە سويلەپ.
— بۇل نە، زاگوۆور ما، بۋنت پا؟! — دەپ كۋشەكين بۋلىعىپ بارا جاتتى. — مەنى جاقتايتىن ادام تابىلمايدى دەپ ويلايسىز با؟ تۇركسيك مۇشەسى كليەۆەنسوۆ، قايداسىز؟ ءسوز چەرنيايەۆ ۋەزىنىڭ وكىلى، تۇركسيك مۇشەسى كليەۆەنسوۆقا بەرىلەدى. تىنىشتالىڭىزدار! تىڭداڭىزدار! سىزدەر قىزعىشتاي قورعايتىن رىسقۇلوۆ تۋرالى نە ايتار ەكەن؟
كليەۆەنسوۆ — جاعى سوپاق، شەكەسى قۋشىق، جۇدىرىقتاي باسىندا سيرەك شاشى بار، قۇلاقتارى ەدىرەيگەن، ەشكىباستاۋ كىسى ەدى، ورىنان ىلدىم-جىلدىم تەز تۇرىپ، اۋزى سۇيرەڭدەپ الا جونەلدى.
— قۇرمەتتى جولداستار! مەن، كۋشەكين جولداس ايتقانداي چەرنيايەۆ ۋەزىنەنمىن. بىلايشا ايتقاندا، رىسقۇلوۆ جولداستىڭ جەرلەسىمىن دەسەم دە بولادى، — دەپ مەكىرەنە ءبىر كۇلىپ الدى. كەكەسىنمەن ايتقانى ءبىلىنىپ قالدى. — ال چەرنيايەۆ ۋەزىنىڭ پاتشا كەزىندەگى باستىعى گەنەرال كولوسوۆسكيي ەكەنىن بارلىعىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر. سول گەنەرالدىڭ تۋعان قىزىن رىسقۇلوۆ الىپ وتىر. گەنەرالدىڭ ءوزى ءقازىر جوق، ءبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، كاسپيي ماڭايىندا، اعىلشىندارعا قوسىلىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ارەكەت جاساپ ءجۇر دەگەن لاقاپ بار. مەيلى، وعان قۇداي جار بولسىن. ال ەندى رىسقۇلوۆ گەنەرالدىڭ قىزىن تەگىن الدى دەپ ويلايسىز با؟ جو-جوق، قالىڭمال بەرىپ الدى. ءيا، ءيا، سەنبەيسىزدەر مە؟
— تۇراردىڭ اكەسىنەن قالعان ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، قورا-قورا قوي، كەلە-كەلە تۇيە جوق ەدى عوي، نەسىن بەرەدى؟! — دەپ سۇلتانبەك حودجانوۆ ءازىل-شىنى ارالاس قارق-قارق كۇلىپ الدى. ءسويتتى دە جانىندا وتىرعان سانجار اسپاندياروۆقا اۋزىن قولىمەن قالقالاپ سىبىرلادى.
— ءاي، تۇرار-اي، ايتەۋىر، ويازدىڭ قىزىن الىپ نە جىنى بار، قىز تابىلماي قالعانداي...
اسپاندياروۆ قاباعىن ءبىر كوتەرىپ، جاقتىرماعان ىڭعاي تانىتىپ، نازارىن كليەۆەنسوۆقا بۇردى.
— سۇلتەكە، سابىر ەتىڭىز، سابىر ءتۇبى سارى التىن دەگەن، — دەپ كليەۆەنسوۆ قازاقشا سۋداي سويلەپ، ماقالداپ الا جونەلگەندە، كوبوزيەۆ جاعاسىن ۇستاي تاڭعالدى. — سۇلتەكە سابىرلى جەتەر مۇراتقا، سابىرسىز قالار ۇياتقا دەگەن. راس ايتاسىز، رىسقۇلوۆتىڭ اكەسى بالاسىنا باي مۇرا قالدىرماعان. ءبىراق رىسقۇلوۆ امالىن تاپقان. گەنەرالدىڭ بايبىشەسىنە، ياعني گەنەرالشاعا، ياعني قالىڭدىقتىڭ شەشەسىنە رىسقۇلوۆ نە بەرگەن دەپ ويلايسىزدار؟
كليەۆەنسوۆ كوزىن جىلتىڭ-جىلتىڭ ەتكىزىپ، جان-جاققا قاراپ الىپ، سالتاناتتى ۇنمەن:
— مانكەنت ماڭىنان جەر بەرگەن! ۆوت! ال قانشا جەر دەپ ويلايسىز؟ تۇپ-تۋرا جيىرما دەسياتينا! ال جەر دەگەنىمىز مەملەكەت مەنشىگى دەپ جۇرگەن جوقپىز با؟ لەنيننىڭ ءوزى «جەر — شارۋالارعا!» دەپ دەكلاراسيا جاريالاعان جوق پا؟ ال رىسقۇلوۆ نە ىستەيدى؟ جەردى شارۋاعا ەمەس، بىلايشا ايتقاندا، گەنەرالدىڭ قاتىنىنا بەرەدى. ءوزىنىڭ ەنەسى، بىلايشا ايتقاندا. ال بۇل، بىلايشا ايتقاندا، جاڭا زامانعا ساي قالىڭمالدىڭ جاڭا ءتۇرى ەمەي، نەمەنە، و؟
كۇرجيگەن ۋسپەنسكيي قول سوقتى. ءبىراق ونى ەشكىم قوستاي قويمادى.
— سولاي، جولداستار، — دەدى كليەۆەنسوۆ ءوزىنىڭ شابىتتانا ايتقان سوزىنە جۇرت ەنجارلاۋ قاراعانىنا قاناعاتتانباي. ءالى دە ءبىر قايناۋى ىشىندە شىعار دەپ ءسوزىن قايتا جالعادى. — ول مانكەنت ماڭى بۇرىن دا گەنەرال كولوسوۆكييدىڭ مەنشىگى بولاتىن: كەڭەس وكىمەتى ونى گەنەرالدان تارتىپ الدى، ال رىسقۇلوۆ قايتادان قايتارىپ بەردى. كوردىڭىز بە، قالاي؟..
— ءاي، تۇرار-اي، ۇستالمايتىن جەردەن ۇستالاسىڭ-اۋ، — دەپ كۇبىرلەپ سۇلتانبەك حودجانوۆ ءداۋ باسىن قوزعاپ-قوزعاپ قويىپ، قوس جۋدىرىعىمەن الشىسىنان تۇسكەن ساقاداي ماڭدايىن تىرەپ، تومەن قاراپ وتىر.
— بوس ءسوز، — دەدى ساعدۋللا تۇرسىنحودجايەۆ تۇك بولماعانداي جايباراقات سويلەپ. — جەردى ءقازىر شارۋالار يگەرە الماي جاتىر. كۇش-كولىگى جوق. جەردى ۋاقىتشا جالعا بەرە تۇرۋ تۋرالى سيك-تىڭ دەكرەتى بار. ونى كليەۆەنسوۆ شىننان بىلمەي تۇر ما؟ سول دەكرەتكە قول قويعانداردىڭ ءبىرى ۋسپەنسكيي كىمگە قول سوعىپ وتىر ءقازىر؟ بوس ءسوز! — دەپ قولىن ءبىر-اق سىلتەدى.
باس كوزىر ەتىپ ۇستاپ وتىرعان كليەۆەنسوۆتى تۇرسىنحودجايەۆ ءبىر-اق سوزبەن تويتارىپ تاستاعانىن كورگەن كۋشەكيننىڭ قاباعى سالبىراپ ءتۇسىپ كەتتى.
رىسقۇلوۆ ءسوز سۇرادى.
كۋشەكين «مەيلى» دەگەندەي، باسىن سامارقاۋ يزەدى.
— جولداستار، مەنىڭ سويلەمەي قويۋىما بولار ەدى، مەن ءۇشىن تۇرسىنحودجايەۆ جاۋاپ بەرىپ تە قويدى. دەگەنمەن، كوڭىلدەرىڭىزدە تۇيتكىل بار. گەنەرال كولوسوۆسكييدىڭ قىزىنا ۇيلەنگەنىم راس. ونىڭ تاريحى ۇزاق. ءبارىن ايتىپ جاتۋعا ۋاقىت جوق. جانە ءبارىن ايتىپ جاتۋ مىندەت ەمەس. اركىمنىڭ باسقاعا ايتا بەرمەيتىن سىرى بولادى. ءبارىن باسىنان باستاپ ايتسام، ول تاريح سونوۋ مەنىڭ تۇرمەدە وتىرعان بالالىق شاعىما، 1905 جىلعا كەتەدى. ونى تۇگەل قوپارىپ قايتەمىن. ءبىراق مەن گەنەرال قىزىنا ۇيلەنگەننەن كوممۋنيستىگىم وزگەرگەن جوق. دۇنيەنىڭ بار سۇمدىعىن مەنىڭ باسىما ۇيىپ-توگىپ جاتقان جاندار ماحاببات تۋرالى نە بىلەدى؟ الدە كوممۋنيستەردە ماحاببات سەزىمى بولمايدى دەپ ويلاي ما؟ ونداي ويلايتىن كىسىلەر لەنيننىڭ ارماندقا ماحاببات، وتباسى تۋرالى جازعان حاتتارىن وقىعانى، وقىپ قانا قويماي، تۇپ-تۇگەل تۇسىنگەنى دۇرىس بولار ەدى دەپ ويلايمىن. ءيا، مەنىڭ ەنەم كولوسوۆسكايانىڭ سيك دەكرەتى نەگىزىندە جازعان ارىزىنا جەر بەرىلسىن دەپ قول قويعانىم راس. كولوسوۆسكايا كىسى جالدامايدى، ءوزىنىڭ ەكى قولىمەن تاستاق جەردى وڭدەپ، ازىن-اۋلاق وگورود سالادى، قالعان ۋچاستوگى جەمىسى از ەسكى الما اعاشتارى. مەنىڭ ەنەم ءقازىر كليەۆەنسوۆ ايتقانداي «گەنەرالشا» ەمەس، ورىستىڭ ناعىز شارۋا ايەلى. ونىڭ الاقانىندا كۇستىڭ تابى بار. ال ەندى جەردى، شىن مانىندە، كىم باۋىرىنا باسىپ وتىرعانىن بىلگىلەرىڭىز كەلسە، ول مىنا — كليەۆەنسوۆ. اقسۋ-سايرام بويىنىڭ نەبىر جاننەتى، شۇرايلى جەرلەرىن كليەۆەنسوۆ اۋلەتى ستولىپين رەاكسياسى كەزىندە، جەرگىلىكتى قازاقتاردى قىرىپ-جويىپ، تامتىعىن تاۋعا، سۋ شىقپايتىن ورگە قاراي ىسىرىپ، ورنىن باسىپ العان.
سىزدەر، اڭعاردىڭىزدار ما، جوق پا، بىلمەيمىن؟ كليەۆەنسوۆ قايتا-قايتا «چەرنيايەۆ ۋەزى، چەرنيايەۆ ۋەزى» دەي بەرەدى. چەرنيايەۆتىڭ سوڭىنان ءبىرازدان كەيىن «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» دەگەن گازەت بىلاي دەپ جازدى: «كيرگيزداردىڭ جەرىن تارتىپ الۋعا ۇيالىپ-قىزارۋدىڭ كەرەگى جوق. ويتكەنى بۇل جەر ءۇشىن ورىس سولداتىنىڭ قانى توگىلگەن. ال كوشپەلى كيرگيزدارعا كەلەتىن بولساق، ولار ەرتە مە، كەش پە، لەنا وزەنىنىڭ ساعاسىندا ءبىر كەزدە ءومىر سۇرگەن ۆوگۋلداردىڭ كەبىنىن كيەدى. وتارشىلدىق بولماسا، كيرگيزدىڭ جەرىن الماسا، بۇل جابايى ولكەگە مادەنيەت قالاي ەنبەك؟ بۇعان داۋ ايتقان ادام كيرگيزداردىڭ مادەنيەتتىلىگىن مويىنداعانى. ال كيرگيزداردا مادەنيەت بار ما؟ ول مادەنيەت بۇل جابايىلارعا سلاۆيان تۇقىمىنىڭ لەكىلدەپ اعىلۋى ارقىلى كەلەدى. مۇندا تاعى ءبىر جاعداي — تاريحتىڭ اياۋسىز قاتال زاڭى بار: ومىرگە بەيىم، مادەنيەتتى، دارىندى ناسىلمەن جاناسقاندا، مەشەۋ جابايى حالىق نە سول ومىرشەڭ مادەنيەتتى ناسىلگە ءسىڭىسىپ كەتەدى، نە جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتەدى...». مىنە، جولداستار، كليەۆەنسوۆ وسىنداي يدەولوگيانىڭ ءسۇتىن ەمىپ وسكەن وتارشىلدار تۇقىمىنان. چەرنيايەۆ ۋەزىنە شىمكەنت دەگەن تاريحي اتى قايتا بەرىلگەنىنە قاراماي، قاسارىسىپ «چەرنيايەۆ، چەرنيايەۆ» دەپ تۇرعانىنان-اق قاقسال كولونيزاتوردىڭ ءيىسى مۇڭكىپ بارادى. ال كولونيزاتورلار قاشاننان ۇلت كادرلارىن وسىرۋگە وشىگە قارسى بولىپ كەلگەن، سونىڭ ءبىر ايعاعىن بۇگىن قۇلاقپەن ەستىپ، كوزبەن كورىپ وتىرسىزدار. مەنىڭ وتىنەرىم: بۇل جيىندى ايقاي-سۇرەڭگە اينالدىرماي، ماسەلەنىڭ اق-قاراسىنا ابدەن كوز جەتكىزىڭىزدەر. رىسقۇلوۆ ايىپتى بولسا، ونىڭ قانداي ءبىر قىزمەتىنە قاراماي، جازالاڭىزدار. بولماسا، كليەۆەنسوۆ سياقتىلاردى اۋىزدىقتاڭىزدار. پارتيالىق، كەڭەستىك ءادىل شەشىم كۇتەمىن. ماعان تاعىلعان ايىپتار وتە اۋىر، ونىڭ انىعىنا جەتەتىن كوميسسيا قۇرۋدى تالاپ ەتەمىن. بۇل شيەلەنىس شەشىلگەنشە، مەنىڭ كانديداتۋرامدى ءتوراعالىققا ۇسىنۋ رەتسىزدەۋ دەپ سانايمىن.
— مەن ءبىر نارسەنى تۇسىنبەيمىن، — دەپ شىداماي كەتكەن نيزامەددين حودجايەۆ ءسوز سۇراپ جاتپاي-اق ورنىنان اتىپ تۇردى: — ءبىز راديوگرامما تالقىلاۋ ءۇشىن جينالدىق پا، جوق، كوبوزيەۆ پەن رىسقۇلوۆ جولداستاردان جاۋ ىزدەۋ ءۇشىن جينالدىق پا؟ راديوگراممانى نەگە وسى ۋاقىتقا دەيىن جاسىرىپ كەلگەن؟ نەگە جاۋاپ بەرمەيدى كۋشەكين مەن ۋسپەنسكيي؟..
كوبوزيەۆ تاعى دا ايقاي-شۋ شىعاتىنىن بايقاپ، اڭگىمەنى باسقا ارناعا بۇردى:
— وعان الگىدە كۋشەكين جولداس جاۋاپ بەرگەن. ەندى شەشىم قابىلدايىق: راديوگرامما باسپاسوزگە جاريالانسىن، جەر-جەردە تالقىلانسىن، ىسكە اسىرىلسىن. ەكىنشى فەرعانا جاعدايى بويىنشا قاۋلى قابىلدانسىن: الدانىپ، زورلىق كورىپ باسماشىلارعا قوسىلعاندارعا كەشىرىم جاسالسىن. ولارعا كومەك كورسەتىلسىن. ازىق-تۇلىك، جەر بەرىلسىن. ال رىسقۇلوۆ پەن كوبوزيەۆكە قويىلعان كىنالارعا بايلانىستى كوميسسيا قۇرىلسىن. تاياۋ كۇندەرى تۇركسيك-تىڭ سەسسياسى شاقىرىلسىن.
X
اكەسىنىڭ تۇسىنە سيرەك كىرەتىن بولىپ كەتكەنىنە نازالانىپ جۇرەتىن. الدەقاشان ولگەن اكەڭنىڭ اندا-ساندا تۇسىڭە كىرگەنىنىڭ ءوزى كادىمگىدەي قۋانىش. قىم-قۋىت ارپالىستىڭ الىس ساپارىندا جاقىنىڭمەن ءبىر كەزدەسىپ، ساعىنىشىڭدى جۇباتقانداي بولاسىڭ. ارينە، ءوڭىڭ ەمەس، ءتۇسىڭ ەكەنى وكىنىشتى، ءبىراق ءتۇستىڭ ءوزى دە مەدەۋ. ءتۇستىڭ اتى — ءتۇس. ول ولگەنىڭدى ءتىرىلتىپ، ءسال ساتكە بولسا دا بىرگە جۇرگەندەي بولاسىڭ.
بۇگىنگى ءتۇن ورتاسىنا دەيىن سوزىلعان قيان-كەسكى ايتىستان كەيىن رىسقۇلوۆتىڭ تۇسىنە اكەسى ەمەس، كۋشەكين ياكي ۋسپەنسكيي نەمەسە كليەۆەنسوۆ كىرسە كەرەك ەدى. جوق، ولاي ەمەس، اكەسى كەلدى.
اكەسى رىسقۇل قىزىل جەبەگە مىنگەن ەكەن دەيدى. تالعار تاۋدىڭ سولدات سايىندا، الما اعاشتىڭ اشاسىندا وتىرعان تۇراردى ءبىر قولىمەن كوتەرىپ، ارتىنا وتىرعىزدى دا قىزىل جەبەنىڭ باسىن تالعاردىڭ كوك مۇز شىڭىنا بۇردى. قيالاپ كەلەدى، قيالاپ كەلەدى. بيىكتە جالتىر شىڭ، تومەندە — شىڭىراۋ شاتقال. اكەسى ۇندەمەيدى، ءسىرا، ءتىلى جوق. «بۇل نەگە سويلەمەيدى؟ ءبىز كورىسپەگەلى تۇتاس ءبىر دۇنيە وتكەن جوق پا؟ — كوكە؟ ايتساڭشى، ساحاليننەن قاشان قايتتىڭ؟ — دەيدى. اكەسى ۇندەمەيدى. قىزىل جەبە جاپ-جالتىر مۇزبەن تىكە تارتتى. تالعاردىڭ كوك سۇڭگى شىڭى — جالعىز اياق جولعا اينالىپ، اسپانعا شانشىلىپ كەتىپ بارادى، كەتىپ بارادى. الدىندا قارايعان ءبىر بۇلدىر جوق. — كوكە-ay، ايتساڭشى، قايدا بارامىز؟ — رىسقۇل ۇندەمەيدى. جالتىر مۇزدى جالعىز اياق ساتى جولمەن كەتىپ بارادى. كەنەت مۇز سۇڭگى ۇشىنان پريستاۆ شىعا كەلىپ، تارس-تارس دەگىزىپ اتادى. اكەسىنە وق دارىمايدى، ءبىراق تۇرار اتتىڭ قۇيىمشاعىنان سىرعىپ ءتۇسىپ بارا جاتادى. اكەسى شاپ بەرىپ، تۇراردىڭ شىناشاعىنا عانا قولى ءىلىنىپ، ۇستاپ قالادى. اكەسىنىڭ تەمىردەي قاتتى قولىنان شىناشاعى سىرعىپ شىعىپ كەتەدى-اۋ... تارس-تارس مىلتىق اتىلادى.
رىسقۇلوۆ ويانىپ كەتەدى. نە بولعانىن تۇسىنە الماي مەڭ-زەڭ كۇيدە ءبىراز جاتادى.
ەسىك شىنىندا دا تارسىلداپ تۇر ەكەن.
— اعاتاي، بىرەۋ ەسىكتى ۇرىپ تۇر، — دەدى ەربيگەن جارعاق قۇلاق قۇدا بالاسى مۇنىڭ توسەگىنە تاياپ كەلىپ.
— ەستىدىم، بەكەي. بۇل كىم بولدى ەكەن، ءتۇن ىشىندە؟
بالا شامدى جاقتى. رىسقۇلوۆ شالبارىن كيىپ، ۇستىنە جەيدەسىن سالىپ، ەسىككە بارادى:
— كىم؟
— رىسقۇلوۆ جولداس، ەسىكتى اشىڭىز! — دەدى وكتەم داۋىس. ريەۆولۆەرى جاستىقتىڭ استىندا قالىپ ەدى. «السام با ەكەن، شىنىمەن اتىسامىز با؟»
ەسىكتىڭ كۇرشەگىن اعىتىپ جىبەردى.
ولار ۇشەۋ ەكەن، ۇشەۋى دە ناگاندارىن وقتانا كىردى.
چەكيستەر قۇجاتتارىن كورسەتتى. رىسۇلوۆتى تۇتقىنعا الۋ تۋرالى وردەردى كورسەتتى. ءبارى دۇرىس.
— قارۋىڭىزدى تاپسىرىڭىز.
ريەۆولۆەردى الىپ بەردى.
— كيىنىڭىز.
كيىنە باستادى.
— جوق، بەلدىك تاقپاڭىز.
قارا شيەۆيوت شالبارىنان قايىس بەلدىكتى سۋىرىپ الدى.
— جوق، گالستۋك تاقپاڭىز.
اق سىزىق، قارا ءشايى گالستۋك اعىتىلىپ الىندى.
— جوق، ساقال قىراتىن اسپاپ الماڭىز. ۇستارا الۋعا بولمايدى.
— ساقالدى نەمەن قىرامىز؟
— تابىلادى.
رىسقۇلوۆ ءۇرپيىپ تۇرعان جارعاق قۇلاق قۇدا بالاسىن كوردى.
— قورىقپا، بەكەي، — دەدى. — بۇلار ءالى كورەدى كىممەن وينايتىنىن، رىسقۇلوۆپەن ويناۋ وڭاي بولماس. ءبىراق ىشىنەن: «وسيپوۆ ويرانىندا ۆوتينسيەۆ پەن فيگەلسكيي وسىلاي كەتكەن جوق پا؟» — دەدى. بەكەيگە قاراپ قازاقشالاپ:
— كەشە ۇيگە كەلگەن ساقالدى ورىستىڭ قايدا تۋراتىنىن بىلەسىڭ عوي؟ — دەدى. — وسى كوشەدە، ءۇش ۇيدەن كەيىن. ءقازىر ءبىز كەتكەن سوڭ، سول كىسىگە جەت. مىنا جاعدايدى ايت.
— سويلەسپەڭىز.
رىسقۇلوۆتىڭ بالاعا نە دەگەنىن ۇشەۋى دە تۇسىنبەدى.
— مۇحسينا اپاڭ تاماق بەرىپ تۇرار. ەرتەڭ كەلەدى عوي. ۇرەيلەنبەسىن. قورىقپا، مەن كەلەمىن.
— سويلەسپەڭىز! سويلەسپەڭىز، ورىسشا ايتىڭىز.
— بالا ورىسشا تۇسىنبەيدى.
— ءجۇرىڭىز!
— كەتتىك.
ولار سادوۆايا كەلتە كوشەسىن اينالىپ كەتكەندە، بالا ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، كوبوزيەۆتىڭ پاتەرىنە جەتكەن. شالا-پۇلا ورىسشاسىمەن وقيعانى ايتىپ بولا بەرگەندە، تاعى دا ءۇش-تورت قارۋلى كىسى سادوۆايا كەلتە كوشەسىنىڭ ارعى باسىنان سەرەيىپ-سەرەيىپ بەرى قاراي كەلە جاتىر ەدى.
رىسقۇلوۆتى «قامقورلىققا الۋعا» ءتورتىنشى ادام قوسىلعان. ول تەرەزەدەن قاشىپ كەتپەسىن دەپ سىرتتا تۇر ەدى. الدىدا — بىرەۋ، ارتتا — بىرەۋ، ەكى بۇيىرىندە — ەكەۋ. ورتادا — رىسقۇلوۆ. جان-جاعى قىمتاۋلى، جان-جاعى تۇيىق. تابان استى قارا جەر. ول قاق جارىلماس. تەك توبەدەگى اسپان اشىق. قۇس ەمەس، قاناتى جوق. اسپاننىڭ اشىقتىعىنان نە پايدا؟ شەتى كەمىرىلگەن اي كورىنەدى. دۇنيە شەكسىز دەگەن بەكەر شىعار، — دەدى رىسقۇلوۆ تۇتقىنداعى ۋاقىتىن دا بوس وتكىزبەي ويعا كەتىپ. — اي قىلتيىپ جاڭا تۋادى، تولىقسي تولادى. سودان سوڭ قايتا باستايدى، كەمي باستايدى. مەنىڭ دە تولىسىپ جەتكەن جەرىم وسى بولعانى ما؟ شىنىمەن قايتۋ جولى باستالدى ما؟ ۋسپەنسكيي وسيپوۆتىڭ ادىسىنە سالسا، اي-شاي جوق، اتىپ تاستايدى. سوت جوق، تەرگەۋ جوق، شىندىق جوق. بيشارا رىسقۇلوۆ باۋىزداعان قوي سياقتى تىرپ ەتە الماي كەتە بەرگەنىڭ بە؟ دەگەنمەن ۋسپەنسكيي وسيپوۆ ەمەس. تريبۋنالسىز اتىپ تاستاي الماس. تريبۋنال، ارينە، ۋسپەنسكييدىڭ، كۋشەكيننىڭ ىقپالىندا كەتەر. ءبىراق ايتەۋىر سوت اتى بار عوي. رىسقۇلوۆتىڭ سوڭى سۇراقسىز قالماس. «رىسقۇلوۆ قايدا؟» — دەپ سۇرايتىن پارتيا بار. رىسقۇلوۆتى لەنين بىلەدى، ستا-ال-ي-ي-ن بىلەدى. رىسقۇلوۆ پەن كوبوزيەۆتىڭ دابىلى بويىنشا ولار راديوگرامما جىبەرگەن. دەمەك، رىسقۇلوۆ ىزدەۋسىز قالماس.
رىسقۇلوۆ ىزدەۋسىز-سۇراۋسىز قالماس-اۋ. ءبىراق ول ولگەننەن كەيىن ءوزىن-وزى قورعاي المايدى عوي. تريبۋنال ءوزىنىڭ ۇكىمىندە ونىڭ باسىنا نەشە ءتۇرلى سۇمدىقتى ۇيىپ-توگەر: كونترريەۆوليۋسيونەر دەر، پانتيۋركيست دەر، كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتپاقشى بولدى دەر. جاباتىن جالاسى، جاعاتىن كۇيەسى كوپ قوي دۇشپاننىڭ.
پارتيا: بۇل قالاي بولدى؟ رىسقۇلوۆتى نەگە اتىپ جىبەردىڭدەر؟ — دەپ سۇراعاندا شىندىقتى ايتار ازامات بار ما؟
رىسقۇلوۆتى ەندى وسى وي قينادى. ۇزەڭگى قاعىسىپ، كەيدە كەرىلدەسىپ جۇرگەن جولداستارىن كوزبەن ءتىزدى. ەستىسى ءنازىر تورەقۇلوۆ، وتە ساۋاتتى، شەتەل تىلدەرىن دە بىلەدى، ارابشا، پارسىشا، ءتىپتى نەمىسشە دە ۇيرەنگەن. ءسوز جوق، تالانت. ءبىراق اتىلعان رىسقۇلوۆقا ول اراشا تۇسە قويار ما ەكەن؟ كۇنى كەشە ورىنبوردا «الاشوردانىڭ» بوساعاسىنان سىعالاپ، «قازاق» گازەتىن شىعارىسىپ جۇرگەن ءنازىر ەندى سول كەزەڭنىڭ «كۇنالارىنان قۇتىلماق» بولىپ، قايتسەم جاعىنامىن دەپ، «ماكسيماليستەر» اۋلىن جاعالاپ جۇرەتىن، اشىق ايقاسقا شىقپاي، بۇعىنىڭقىراپ وتىراتىن مىنەزى بار.
مۇندا اشىق ايقاسقا ءجالاڭتوس شىعاتىن سۇلتانبەك حودجانوۆ قوي. ناعىز دودانىڭ ءاپايتوس الپامىسى سياقتى. دەس بەرمەي كەتەدى. ءبىراق الدىندا op بار ما، جار بار ما — باس بۇرا الماي قالادى، ەكپىنىن توقتاتا الماي قالادى. ءوزىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ كەتكەن قارا كورىنسە، كۇندەگىشتىگى بار، باياعى اۋىل ادەتىنەن ارىلا الماعان: تەك ءوزىم بولسام دەيدى. ال الدا قارايىپ جۇرەتىن رىسقۇلوۆ ەدى. سۇلتانبەك ونىڭ اياعىنان شالا بەرۋگە بەيىم تۇرادى.
رىسقۇلوۆتىڭ پارتيا الدىندا ادال ەكەنىن، حالىق ءۇشىن ءوز باسىنىڭ قامىن جەمەي، كۇن-تۇن دەمەي بەينەت كەشەتىنىن جاستايىنان بىلەتىن قابىلبەك سارمولدايەۆ. ءبىراق «ماكسيماليستەر» مەن ەسەرلەر ونى رىسقۇلوۆتىڭ كادرى دەپ قۋدالايدى. رىسقۇلوۆتىڭ باسى قيسايعان كۇنى سارمولدايەۆقا دا زوبالاڭ تۋادى. رىسقۇلوۆتى اۋليەاتادان بىلەتىن تورەقۇل ايتماتوۆ ءالى جاس، ونى كوبىسى ءالى بالاسىنادى.
نيزامەددين حودجايەۆ پەن ساعدۋللا تۇرسىنحودجايەۆ... شىندىقتى ءبىر ايتسا، وسىلار ايتادى. بۇلار رىسقۇلوۆتى ءاردايىم قۋاتتاپ، ءسوزىن سويلەدى. قالىس قالىڭقىراپ جۇرسە دە، ءبىر ادال ادام سانجار اسپاندياروۆ.
ەگەر تۇتقىننان امان قالسا، ەڭ سەنىمدىسى — كوبوزيەۆ. قولىندا لەنيننىڭ مانداتى بار ادام سول.
ال كۋشەكين مەن ۋسپەنسكيي كوبوزيەۆتى دە وسى جولى تۇتقىنداپ، اتىپ جىبەرسە، شىندىقتىڭ شىمىلدىعى كوپكە دەيىن جابىلىپ قالۋى مۇمكىن. بەكەي بالا ونى تاپتى ما، ەسكەرتە الدى ما، جوق پا؟ ەندىگى سۇراق وسى. تاعدىردىڭ تالكەگى-اي دەسەڭشى، لەنيننىڭ سەرىگى، ورتالىق وكىمەتتىڭ وكىلى كوبوزيەۆتىڭ ءومىرى قىل ۇستىندە قىلتىلداپ، ءولى بولارى، ءتىرى بولارى مۇرىنبوق بەكەي بالاعا قاراپ قالعاننان كەيىن نە شارا؟ رىسقۇلوۆتىڭ ءوزىنىڭ دە ءولى بولارى، ءتىرى بولارى وسى جامان بەكەيگە بايلانىستى شىعار. ەگەر ول كوبوزيەۆكە دەر كەزىندە ەسكەرتە السا، كوبوزيەۆ قۇتىلىپ كەتسە، ءسوز جوق، رىسقۇلوۆتى دا قۇتقارۋعا تىرىسادى، ال قولعا تۇسسە، ءبارى ءبىتتى.
كۋشەكين مەن ۋسپەنسكيي كوبوزيەۆتى ءا دەگەننەن ۇناتپادى. ايتەۋىر، ارانداتۋعا اۋەس بولىپ الدى.
كوبوزيەۆ تاشكەنتكە العاش كەلگەن سوڭ، ءبىراز كۇننەن كەيىن وعان حابارشى جەتەدى:
— ءسىزدى اسكەري گارنيزون كەزدەسۋگە شاقىرادى.
— بارا المايمىن، — دەدى كوبوزيەۆ نە ەكەنىن تۇسىنبەي.
— گارنيزون اسكەرى ساپقا ءتىزىلىپ تۇر، — دەيدى حابارشى.
كوبوزيەۆ ويلانىپ قالدى: «بارماسام، مەنسىنبەدى دەپ جۇرەر» دەيدى دە گارنيزونعا تارتادى. كوبوزيەۆ گارنيزونعا جاقىنداي بەرگەندە وركەستر وينايدى. اسكەرلەرگە كوبوزيەۆ سالەم بەرەدى. گارنيزون تۇگەل ساڭق-ساڭق ەتىپ، كوبوزيەۆقا دەنساۋلىق، اماندىق تىلەيدى. كوبوزيەۆ ولاردىڭ الدىندا قىسقاشا عانا ءسوز سويلەپ، ريەۆوليۋسيا قورعانى جولىندا قىراعى بولۋلارىنا تىلەك بىلدىرەدى.
دۇرىس-اق. وندا تۇرعان نە بار؟
نەبارى سول. كۋشەكين الادى دا ماسكەۋگە تەلەگرامما سوعادى. سىزدەردىڭ توتەنشە وكىلىڭىز كوبوزيەۆ كوممۋنيست سياقتى ەمەس، پاتشا گەنەرالى سياقتى. ءوزىن-وزى ماراپاتتاپ، گارنيزوندى تىك تۇرعىزىپ قويىپ، پاراد وتكىزدى دەيدى. تۇركىستانعا مۇنداي «گەنەرال» كەرەك ەمەس دەيدى. ارينە، ماسكەۋ كوبوزيەۆتى بىلەدى، ءبىراق شالا كومىر كۇيدىرمەسە دە كۇيەلەيدى. ال ەندى ماسكەۋمەن كوبوزيەۆ بايلانىسايىن دەسە، ءبىزدى جاماندايدى دەپ، كۋشەكين بايلانىسقا رۇقسات ەتپەي قويادى.
تاشكەنتتىڭ تاس توسەگەن كوشەسى ايداۋىلداردىڭ تاقاسىمەن تاقىلدايدى. ايداۋىلدار ءتۇن جامىلىپ، رىسقۇلوۆتى كوپتىڭ كوزىنەن جاسىرىپ اكەلە جاتقانمەن، تاقالارى تارسىلداپ تاشكەنتتى ۇيقىسىنان وياتقىسى كەلەدى.
— ءدۇرس، ءدۇرس، ءدۇرس... رىس... رىس... رىس-قۇل-وۆتى ۇستادى. رىس... رىس... رىس-قۇل-وۆتى ات-ا-دى. تارس... تارس... ءدۇرس... ءدۇرس... ءدۇرس...
كۇندىزگى مي قايناتقان ىستىقتان كەيىن، بۋىندىرعان كەشكى قاپىرىقتان كەيىن، تاشكەنتتىڭ سامال شالقىپ، سالقىن ءتۇسىپ، تىنىس الار، قالىڭ ۇيقىعا كەتەر شاعى — وسى ءتاڭسارىنىڭ الدىنداعى جەتى قاراڭعى.
ءتىپتى ءتۇن بالاسى تىنىم كورمەيتىن «گراند وتەل» مەيمانحاناسى دا مەلشيىپ قالىپ بارادى.
«كوليزەي» تەاترىنىڭ الدىندا ۇلكەن جارناما تۇر. «مۇز كوشكىن» سپەكتاكلى. ارعى كۇنى وستروۆسكيي «كەدەيلىك كەمىستىك ەمەس». جاقىندا — «دەمون». ءسوزى لەرمونتوۆتىكى. مۋزىكاسى رۋبينشتەيندىكى. رىسقۇلوۆ وتكەندە ناتاشامەن كەلىسىپ، «دەمونعا» كەلمەكشى ەدى. كەنەتتەن فەرعاناعا كەتىپ قالادى. فەرعانادان ورالسا ناتاشا جوق.
كوشەدە بىردە-بىر جان ۇشىراسپايدى. وعان رىسقۇلوۆ تاڭدانبايدى. ساعات تۇنگى ون بىردەن كەيىن كوشەدە جۇرۋگە بولمايتىنى تۋرالى سوۆناركوم قاۋلى شىعارعانىن رىسقۇلوۆ جاقسى بىلەدى.
«كوليزەي» ارتتا قالدى. الدىدان الىپ اتقا مىنگەن گەنەرال-گۋبەرناتور قىلىشىن كوتەرىپ قارسى الدى.
رىسقۇلوۆتى تريبۋنال ەمەس، گەنەرال-گۋبەرناتور فون كاۋفمان قىلىشپەن شاۋىپ ولتىرەتىن سياقتى. ءزاۋلىم قولا ءمۇسىن جان ءبىتىپ، ارى-بەرى قوزعالعانداي بولادى.
رىسقۇلوۆقا كاۋفماننىڭ ارۋاعى دا كەكتى. گەنەرالدىڭ ەسكەرتكىشىن قۇلاتۋ كەرەك دەپ تۋركسيك-كە رىسقۇلوۆ ۇسىنىس جاساعان.
— قىلىشىن ەندى كىمگە سىلتەپ تۇر؟ — دەگەن.
كۋشەكين ۇرسىپ، كونبەي قويعان.
— مادەني ەسكەرتكىشتەردى قۇلاتۋ — ۆارۆارلىق، جابايىلىق. جابايى كوشپەندىنىڭ تۇقىمى، تەگىڭە تارتىپ تۇراسىڭ. كونترا! — دەپ رىسقۇلوۆتى جەردەن الىپ، جەرگە سالعان.
تارس-تۇرس ەتكەن تاقالى اياقتار جاقىنداي بەرگەندە، گەنەرالدىڭ يىعىندا ۇيىقتاپ وتىرعان قارعالار پار-پار ەتىپ، ۇشا جونەلدى. ءتۇن ىشىندە مازانى العان بۇلار كىمدەر؟ دەگەندەي بىر-ەكەۋى قارق-قارق ەتىپ، قاراڭعىدا تۇرتىنەكتەپ، قونىس ورىن ىزدەپ، قالباڭ-قالباڭ ارى-بەرى ۇشىپ ءجۇردى.
قارعالار پار-پار ەتىپ ۇشقاندا، ايداۋىلدار ءسال-پال بولسا دا ساسىڭقىراپ قالعان. سوندا رىسقۇلوۆقا: «قاشسام قايتەدى» دەگەن وي كەلدى. قاشۋعا بەيىمسىز دە، بەيىلسىز دە ەدى. جاي ويلادى دا قويدى. اكەسىن ەسكە الدى. جارىقتىق اقكوز باتىر ايتار ەدى:
— سەنىڭ اكەن رىسقۇل پاتشانىڭ ون سولداتىن جالعىز ءوزى جايراتىپ، قاتىرعىدان قاشقان، — دەپ.
كىم كورىپ تۇرعان دەيسىڭ؟ رىسقۇل قانشا اتامان بولسا دا، ون سولداتتى ويسىراتۋ وڭاي شارۋا ەمەس قوي. حالىق سونداي باتىردى ارماندايدى، سونداي بولسا عوي دەيدى. سودان رىسقۇل ون سولداتتى جاپىرعان بولىپ ەلگە تاراپ، اڭىز بۇرىنعىدان دا گورى قومپيىڭقىراپ كەتە بارادى. رىسقۇلوۆتىڭ اياق-قولىندا ءازىر كىسەن جوق. ال رىسقۇلدىڭ اياق-قولىندا زىلمەندەي كىسەن بولعان.
«جىرتيتىپ كوز اشقاننان پاتشانىڭ تۇرمەسىنىڭ دە ءدامىن تاتتىم. ەندى ەسەر ۋسپەنسكييدىڭ تۇرمەسىنە تۇسكەلى كەلە جاتىرمىن. رىسقۇل اۋلەتىنىڭ ماڭدايىنا تاعدىر «تۇرمە» دەگەن جازۋ جازىپ قويعان با؟» — دەپ قورىندى رىسقۇلوۆ ءبىر مەزگىل.
ديىرمەندە تۋعان تىشقاننىڭ بالاسى دۇرسىلىنەن قورىقپايدى، — دەپ سىبىرلاعانداي بولدى قۇلاعىنا اكەسى.
گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ ءبىر «تەكتىلىگى» — جاڭا قالاعا، ياعني ەۋروپالىق تاشكەنتكە تۇرمە سالعىزباعان. تۇرمەنىڭ ءبارى ەسكى تاشكەنتتە، ياكي ازيا تاشكەنتىندە.
سوندىقتان دا ءتورت ايداۋىل رىسقۇلوۆتى ۇزاق الىپ ءجۇردى. ارينە، كولىك دۇرىس بولار ەدى، ۋسپەنسكيي رىسقۇلوۆتى جاياۋ ايداتىپ، ادەيى قورلاعىسى كەلدى مە، ايتەۋىر كولىك بەرگىزبەگەن.
رىسقۇلوۆتىڭ كوپتەن بەرى جاياۋ جۇرمەگەنى ەندى ەسىنە ءتۇستى. جامان ۇيرەنىپ العان ەكەن، شارشايىن دەدى. «ۇلىلىقتان پەندەلىككە دەيىن ءبىر-اق قادام» دەگەن ناپولەون ءسوزىن ەسكە الدى. ءوزىن ناپولەون ساناماعان، ارينە. ءبىراق جاياۋ ايداتىپ، قورلاپ قويعان ۋسپەنسكييدى ىشىنەن بالاعاتتاپ جاتىر.
الدىدان ءشايحان-تاۋىر كورىندى. ەندى تۇرمە دە الىس ەمەس. ءشايحان-تاۋىر تاساسىنان كۇمبەزى ىستىكتەۋ، بيىكتىگى ون بەس-ون التى مەتردەي مازار اسقاقتايدى. سىبىرلەپ اتىپ كەلە جاتقان تاڭنىڭ الا-كوبەڭىندە مازار سۇستى سياقتى. ول ايگىلى تولە ءبيدىڭ كۇمبەزى ەكەنىن رىسقۇلوۆ بىلەدى. ءوزىنىڭ ارعى باباسى ەكەنىن دە بىلەدى. باياعى تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ باسىن قوسىپ، بەرەكەلى، ءباتۋالى ەل بولۋىنا ايانباي قىزمەت ەتكەن اسا ءىرى قايراتكەر ەكەنىن دە بىلەدى. جوڭعار سياقتى جاۋعا قارسى تۇرارعا قازاق، قىرعىز، وزبەك، قاراقالپاقتى بىرىكتىرۋدى، ءبىر ەل ەتۋدى تولە بي رىسقۇلوۆتان ەكى ءجۇز جىل بۇرىن ارمانداعان، ارەكەت قىلعان.
ءبىراق قازاق، قىرعىز، وزبەك، قاراقالپاق تۇرماق، قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ باسىن ارەڭ-ارەڭ قابىستىرىپ، تاۋكە حان ولگەننەن كەيىن ودان دا ايىرىلىپ قالىپ، ۇلى ءجۇزدى عانا بيلەگەن، تاشكەنتتە ون ەكى جىل بيلىك قۇرىپ، اقىرعى تالقانى توقسان ءۇش جاسىندا تاۋسىلىپ، وسى شايحان-تاۋىرگە قويىلىپ ەدى عوي.
رىسقۇلوۆ تولە ءبيدىڭ كۇمبەزىن سونوۋ ون بەسىنشى جىلى تاشكەنتكە وقۋ ىزدەپ كەلگەندە ادەيى بارىپ كورىپ ەدى. كۇمبەزدىڭ ماڭدايشاسىنداعى ارابشا «قارلىعاش بي» دەگەندى وقىپ تاڭعالعان. سويتسە، تولە ءبيدى مۇنداعى ەل قارلىعاش بي دەپ اتايدى ەكەن. دەمەك، قارلىعاش قۇستىڭ قاسيەتى بولعانى دا. ءورت شالعان حالقىنا قارلىعاش سياقتى قاناتىمەن سۋ سەبەلەپ، شىرىلداپ وتكەن ءبىر ساباز.
رىسقۇلوۆ تا اشارشىلىق العان، ءورت شالعان حالقىنا قارلىعاششا قاناتىمەن سۋ سەبەلەپ جۇرگەنىن، ەندى مىنە، ادىلەتسىزدىك تاسىراڭداپ، قيانات قىلىشى موينىنا ءتونىپ، تۇتقىن بولىپ كەلە جاتقانىن تولە بي باباسى سەزگەن جوق. شوشاق باس بيىك كۇمبەز تۇكسيىپ قالىپ بارا جاتتى. تولە بي تىرشىلىگىندە ءوزىنىڭ ازاماتتىق پارىزىن اقتاپ، حالىق الدىنداعى قارىزىن وسىمىمەن وتەپ كەتكەن ادام. كەيىنگىگە كەيىنگى ۇرپاق جاۋاپ بەرسىن. تولە بي بۇگىنگىنىڭ تىرلىگىنە ارالاسپايدى. سولاي، رىسقۇل بالاسى تۇرار، تولە ءبيدىڭ تۋاجاتى. ءوزىڭنىڭ قامىڭدى ءوزىڭ ويلا؟ ولگەن تولە بي ساعان قول سوزباس.
«راحات» پاركىندەگى «تۇران» جازعى كينوتەاترىنىڭ تۇسىنا تايانعاندا اعاش اراسىنان قاراڭ-قاراڭ ادامدار جۇرگەندەي بولدى دا، ايداۋىلدار مىلتىقتارىن كەزەنىپ، وتە ساق قيمىل تانىتتى.
«تۇران» دەگەن تەاتر بارىن كۋشەكين بىلمەي ءجۇر-اۋ، — دەدى رىسقۇلوۆ. — بىلسە، تەاتردىڭ اتىن وزگەرتتىرەر ەدى. تۇران دەگەن ەرتەدە ۇلى تۇرىك ەلى ەدى عوي. ءيا، تۇران. وتكەن سونداي ءبىر ەل ەر-تە-دە، ەر-تە-دە... قاي-قايداعىنى ويلاما، رىسقۇلوۆ. كوزىڭە قارا، ەسكى قالانىڭ كوشەسى قيسىق-قيسىق ويلى-شۇڭقىرلى. ءسۇرىنىپ كەتسەڭ، ايداۋىلدار تابالار. قاي-قايداعى تۇراندى ويلاما، تۇرار. اياعىڭنىڭ استىنا قارا. ءجۇرىپ كەلە جاتقان كوشەڭ قيسىق بولسا دا، ءجۇرىسىڭدى تۇزە، ءجۇرۋىڭ ءتۇزۋ بولسىن. قالعانى تاعدىردىڭ ءىسى. قالعانى تاعدىردىڭ ءى-س-ى-ى. كوبوزيەۆ قۇتىلدى ما، تۇتىلدى ما؟ قۇ-تىل-دى ما، تۇ-تىل-دى ما؟
* * *
ءوڭى ەكەنى دە بەلگىسىز، ءتۇسى ەكەنى دە بەلگىسىز. اندا-ساندا بىرەۋ «رىسقۇلوۆ تۇرار»، — دەپ ايقايلاعانداي بولادى. داۋىس تالىپ ەستىلەدى. رىسقۇلوۆ ءتۇس ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندى. كويكادا كيىمشەڭ جاتقان جەرىنەن تۇرەگەلىپ وتىردى. الگى داۋىستى توسىپ، قۇلاق ءتۇردى.
«الماتىنىڭ تۇرمەسىنەن الدەقايدا جاقسى، — دەدى نەعايبىل داۋىستى توسىپ وتىرىپ. — الماتىنىڭ تۇرمەسى تاس ەدى، مىناۋ — تەمىر. جان-جاعىنىڭ ءبارى تەمىر تور. زووپاركتەگى ارىستاننىڭ تورى سياقتى. بىلەكتەي-بىلەكتەي جۋان تەمىردەن سوعىلعان تور. ءارى دەسە، ءبىر ادامدىق تەمىر توسەگى، جۇپىنى بولسا دا توسەنىشى بار.
الماتىنىڭ تۇرمەسىندە جانىندا رىسقۇل بولۋشى ەدى، الەكساندر دەگەن ورىس بولۋشى ەدى. مۇندا ولار جوق. رىسقۇل جالپى جەر بەتىندە جوق. الەكساندر بروننيكوۆتىڭ تاعدىرى بەلگىسىز. وكىمەت باسىندا وتىرىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن سۇراۋ سالدىرماعانىنا وكىندى. ۇياتتان لاپ ەتىپ ورتەنىپ كەتە جازدادى. تۇرمەدە وتىرىپ ۇيالعان ادامدا يمان بار.
ويىن الگى نەعايبىل داۋىس ءبولىپ كەتتى. شيرىعىپ تىڭداي قالدى:
— رىسقۇلوۆ تۇراردى شاقىرىڭدار!
انىق ەستىدى. ەلەس ەمەس، شالىقتاۋ ەمەس. انىق ادامنىڭ داۋىسى.
«مەنى تەرگەۋگە اپاراتىن شىعار. ءقازىر اكەتەتىن شىعار. ءقازىر اكەتەتىن شىعار».
ەداۋىر ۋاقىت ءوتتى، — ەشكىم كەلگەن جوق...
تاعى دا:
— رىسقۇلوۆ تۇراردى شاقىرىڭدار!
«تۇرمەنىڭ اكىمى قازاق بولعانى ما؟ قازاقشا عوي ءسوزى».
ەداۋىر ۋاقىت ءوتتى، ەشكىم كەلگەن جوق. «الدە شالىقتاۋ ما؟ شىننان دەمدە-اق ەسىمنەن اداسا باستاعانىم با؟»
اپ-انىق:
— رىسقۇلوۆ تۇراردى شاقىرىڭدار!
«جوق، بۇل تۇرمەنىڭ اكىمى ەمەس. اكىم بۇلاي جالىنىشتى ءۇن شىعارمايدى. مىنا داۋىستى مەن بۇرىن قايدان ەستىدىم؟»
— رىسقۇلوۆ تۇراردى شاقىرىڭدا-ا-ار!
سوڭعى ءسوزىن اۋەننىڭ قايىرماسىنداي سوزىڭقىراپ، مۇڭعا اينالدىرىپ، جىلامسىراتىپ جىبەردى. «مىنە، جۇمباق. ۋسپەنسكييدىڭ پسيحولوگيالىق شابۋىل ءۇشىن ادەيى ۇيىمداستىرىپ قويعان كونسەرتى مە؟ وندا نە ماقسات؟ ال داۋىس تانىس سياقتى».
وسىنداي ءبىر ءدۇدامال وتكەن ءومىرىڭنىڭ جىقپىل-جىقپىلىن، تۇكپىر-تۇكپىرىن تىنتكىلەيدى. بۇرىن وتكەندى ويلاپ، ارنەنى ەسكە ادەيىلەپ ءتۇسىرىپ جاتۋعا ۋاقىت جەتە بەرمەيدى. رىسقۇلوۆتىڭ جۇمىسسىز، جايباراقات كۇنى بولعان ەمەس. ەندى مىنە، كۋشەكين-ۋسپەنسكيي وعان جاعداي جاساپ، اسىقپاي ويلانۋعا مۇمكىندىك بەرىپ قويدى. تۇرمە قول-اياققا تۇرمە، ال وي ويلانۋعا مۇندا ناعىز ەركىندىك.
سوندا بۇل داۋىس كىمدىكى؟ نەگە بوزداي بەرەدى؟ بوتاسىن جوعالتقان ىنگەننىڭ ۇنىندەي بوزداپ شىعادى. رىسقۇلوۆتى زارىعا شاقىرتقانىندا نە سىر بار؟ كىمنىڭ داۋسى؟ رىسقۇلوۆ جيىرما ءتورت جاساعان عۇمىرىنىڭ ىشىندە تالاي-تالاي داۋىس ەستىگەن شىعار. ءقايسىبىرىن ەستە ساقتايسىڭ. ەڭ العاش ەستىگەنى، ەسىندە قالعانى اكەسىنىڭ داۋسى ەدى. اكەسىنىڭ داۋسى قاتقىلداۋ بولاتىن. تىستەنىڭكىرەپ سويلەيتىن. ءومىرى سولاي شىعار. تىستەنبەسكە، قاتۋ بولماسقا امالى قالماعانى عوي. احات اتاسىنىڭ داۋسى جۇمساق، مايدا قوڭىر ەدى. داۋىس كوتەرىپ سويلەگەنىن ەستىگەن ەمەس. تاۋ-شىلمەمبەت اۋلىنداعى باسقا ادامداردىڭ ءۇنى ەسىندە قالماعان سياقتى. جۇيرىك وي جاعالاپ وتىرىپ مەركەگە جەتتى. قىرعىزباي اتاسى، جارىقتىق، جاسقانشاق-تى، ۇدايى سىبىرلاڭقىراپ، بىرەۋ ەستىپ قويماسىن دەگەندەي، ۇرلانىپ سويلەيتىن. ول ۇيدەگى ساليحا اپاسى كەرىسىنشە سامپىلداپ تۇراتىن. ساليحانىڭ ءسىڭلىسى ءتايتاقاي-تالبۇبى مارقۇم دا اڭقىلداپ سويلەۋشى ەدى. تايتاقايدى اركاديي اتىپ تاستادى.
«وسى ايقايلاپ جاتقان اركاديي پريحودكو ەمەس پە، ءبىراق ول وسى جەردە تۋسا دا، قازاقشا «بەلمەس» قوي؟ داۋسى بارقىراڭقىراعان سونىكى سياقتى. اركاديي پريحودكو رىسقۇلوۆتى ىزدەپ نە قىلسىن؟ ايتپاقشى، رىسقۇلوۆ وعان كۇيەۋ بالا ەمەس پە؟ ءاي-اي، رىسقۇلوۆ-اي! سەنىڭ دە تەپ-تەگىس جەردە سۇرىنەتىنىڭ بار-اۋ. ويازدىڭ قىزىنا ۇيلەنىپ... سۇلتانبەك حودجانوۆتىڭ تابالاعانىنداي بار-اۋ ءوزى دە. ءبىراق سۇلتەكەڭدەر تۇرار مەن ناتاشانىڭ حيكاياسىن قايدان ءبىلسىن؟ قايدا بارماس، نەلەر كورمەس ەر جىگىت پەن ات باسى؟! باشقۇرتتاعى عايسا دۋانانىڭ جىرى عوي.
قايدا ءلا گىنا بارماس،
ءنيلار كۇرماس،
ير ەگات ءۆا ات باشى...
رىسقۇلوۆ ون بەسىنشى جىلى اق ساماردىڭ قالاسىنا ءبىلىم قۋىپ بارعاندا، ءوزى سياقتى وقۋ ىزدەپ كەلگەن باشقۇرت بالاسى اقمار ايتقان عايسا دۋانا... و دا سونوۋ ارۋسالىمدە ماريا قىزدان اكەسىز تۋىپ، ءوزىن «قۇدايدىڭ ۇلى» جاريالاپ، ءدىن ۋاعىزداعان عايسانىڭ جالعاسى سياقتى. عايسا پايعامبار دا وسىنداي تەمىر تۇرمەدە وتىرعان. تۇرمە دەگەن جارىقتىق عايسا پايعامباردان بۇرىن جارالعان. بيبليا بويىنشا، عايسا ايقىش اعاشقا شەگەلەنىپ ولتىرىلگەن. قۇران بويىنشا تۇرمەنىڭ تۇندىك تەسىگىنەن شىعىپ، اسپانعا ۇشىپ كەتكەن.
رىسقۇلوۆ ءوزى وتىرعان تۇرمەنىڭ توبەسىنە قارادى. تۇندىك تەسىك جوق ەكەن.
— رىسقۇلوۆ تۇراردى شاقىرىڭدا-ا-ا-ر!
تاعى سول داۋىس. بوزداۋىق داۋىس. ەلەس ەمەس. شالىقتا-ا-اۋ ەمە-ە-س. بۇل تەگىن ەمە-ە-س.
ارۋسالىمنەن شىققان عايسا پايعامبار:
— ءبىرىڭدى ءبىرىڭ ءسۇي، — دەيدى. باشقۇرتتان شىققان عايسا دۋانا:
— قايدا بارماس، نەلەر كورمەس،
ەر جىگىت پەن ات باسى، — دەيدى.
«ءبىرىڭدى ءبىرىڭ ءسۇي». اقىلدى ۋاعىز. ادام بالاسى ءبىرىڭدى ءبىرىڭ قيناما، ازاپقا سالما، وسەك ايتپا، جالعان ارىز جازبا. جاۋلىق قىلما. قاستاندىق ويلاما. دۇرىس-اق. ءبىراق اركاديي پريحودكونى قالاي سۇيەسىڭ؟ جاۋىزدى قالاي جاقسى كورەسىڭ؟ كەڭەس زاڭىنىڭ، كونستيتۋسيانىڭ ومىرتقاسىن وپىرىپ، وزبىرلىققا بارىپ وتىرعان ۋسپەنسكييدى قالاي سۇيەسىڭ؟ اش «كيرگيزدارعا»، ياعني قازاقتارعا اۋقات، اقشا بەرمە، قىرىلسا — قىرىلا بەرسىن دەگەن كۋشەكيندى قالاي سۇيەسىڭ؟ و، عايسا پايعامبار! ادامدار ءبىرىن-بىرى ءسۇيۋ ءۇشىن جەر بەتىندە جاۋىزدىق، ادىلەتسىزدىك، كورە الماۋشىلىق، قىزعانىش، ءالدىنىڭ السىزگە، ۇلكەننىڭ كىشىگە زورلىعى، قياناتى جويىلۋى كەرەك قوي. نەگە ايدالاداعى اعىلشىندار الىستاعى ءۇندىستاندا جاۋلاپ الىپ، تىلىنە دەيىن ۇمىتتىرىپ، ءوزىنىڭ وكتەمدىگىن جۇرگىزەدى؟ نەگە؟ سوندا ءۇندى حالقىنان گورى، اعىلشىندار ارداقتى ما، نەمەنە؟ ۇندىلەر ءشايى شاپان كيىپ جۇرگەن باعزى زاماندا، اعىلشىندار ءوز ارالىندا ءالى اڭنىڭ تەرىسىن جامىلىپ، جابايى حالدە جۇرمەپ پە ەدى؟ «ءسۇي»، — دەيدى عايسا پايعامبار. سوندا ۇندىلەر اعىلشىنداردى ءسۇيۋى كەرەك پە؟ ءبىزدى قورلاعاندارىڭ ءۇشىن، زورلاعاندارىڭ ءۇشىن، تىپ-تيپىل توناعاندارىڭ ءۇشىن راقمەت دەۋى كەرەك پە؟
Fايسا پايعامباردان گورى، عايسا دۋانانىڭ ءسوزى رىسقۇلوۆتىڭ كوڭىلىنە قونىڭقىرايدى. نەلەر كورمەس، قايدا بارماس ەر جىگىت پەن ات باسى. كەشە عانا رىسقۇلوۆ تۇركسيك-تىڭ پرەزيديۋمىندا وتىر ەدى، بۇگىن پەندە بولىپ، تۇرمەدە وتىر. جارتى ساعاتتان كەيىن نە كۇتىپ تۇرعانى بەلگىسىز؟ تريبۋنال نە شەشىپ جاتىر؟ مۇنى سۇراققا قاشان شاقىرادى؟
— رىسقۇلوۆ تۇراردى شاقىرىڭدا-ا-ار!
عاجاپ تۇرمە! ايتارى جوق. رىسقۇلوۆ قاراپتان-قاراپ وتىرىپ، ويدان شارشايىن دەدى. مۇنداي ازاپقا سالىپ قويسا، ۋسپەنسكييدەن ارامدىق ارتىلماس.
* * *
«يزۆەستيا تۇركسيك-ا» گازەتى ەرتەڭىندە سيك-تىڭ بۇيرىعىن جاريالادى:
«ورتالىقتان كەلگەن كوبوزيەۆ شىن مانىندە توتەنشە وكىل بولماي شىقتى. ول ورتالىق وكىلىنىڭ اتىن جامىلىپ جۇرگەن كونتر-ريەۆوليۋسيونەر. ءوزىنىڭ وسى قىلمىسى اشىلىپ قالعانىن بىلگەن سوڭ، كوبوزيەۆ ءقازىر زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋدەن قاشىپ، جاسىرىنىپ ءجۇر. وسى بۇيرىق ارقىلى سيك مىنانى حابارلايدى: كوبوزيەۆتىڭ قولىنداعى مانداتى مەن وكىمەتتىگى بۇگىننەن باستاپ دۇرىس ەمەس دەپ تانىلسىن. سيك ءتوراعاسى كۋشەكين».
— مىنە، رىسقۇلوۆ، ءسىزدىڭ سىبايلاسىڭىز، ارالارىڭىزدان قىل وتپەيتىن دوسىڭىز كىم بولىپ شىققانىن كورىڭىز، قۋانىڭىز! — دەپ ۋسپەنسكيي گازەتتى رىسقۇلوۆتىڭ الدىنا جايىپ سالدى.
رىسقۇلوۆتى سۇراققا الۋ ءۇشىن ۋسپەنسكيي تۇرمەگە ءوزى كەلگەن. تۇتقىندى تاشكەنتتىڭ ىشىمەن ارى-بەرى الىپ جۇرۋدەن جاسقانعان. سۇراقتى تەك تۇرمەدە، رىسقۇلوۆتىڭ ءوز كامەراسىندا الماققا كەلگەن بەتى. گازەتتەگى حابار تۇتقىنعا قالاي اسەر ەتەر ەكەن دەپ اڭدىپ وتىر. رىسقۇلوۆ الگى بۇيرىقتى شۇقشيا وقىماستان جۇگىرتىپ ءوتتى دە، گازەتتىڭ باسقا بەتتەرىن اۋدارىپ، و جەر بۇ جەرىنە كوز سالا باستادى. سوڭعى بەتتىڭ اياعىنا نونپورەلمەن تەرىلگەن حابارلاندىرۋدى داۋىستاپ وقىپ شىقتى: «توفيليا دەگەن قىز بالا جوعالىپ كەتتى. جاسى 12-دە. ۇستىندە اق جاعالى توركوز سۇر بلۋزاسى، كوك يۋبكاسى بار. شاشى قىسقا قىرقىلعان».
— ءيا، رىسقۇلوۆ، قىز بالانىڭ جوعالىپ كەتكەنى ايانىشتى. ال دوسىڭىز كوبوزيەۆتىڭ جوعالىپ كەتكەنىنە نە ايتاسىز؟ قايدا بولۋى مۇمكىن؟
— دەمەك، ءسىز باسقاراتىن ەرەكشە ءبولىمنىڭ جۇمىسى وسال، ۋسپەنسكيي. — رىسقۇلوۆ گازەتتەگى باسقا ءبىر ماتەريالدى وقي باستادى.
— «اكرامحان سۇلتان سايدحانوۆتىڭ اتىنا بەرىلگەن نان كارتوچكاسى جوعالعان. جوعالعان كارتوچكا بويىنشا نان بەرىلمەسىن». مىنە، بۇل دا ۇلكەن قايعى، ۋسپەنسكيي. ءبىر وتباسى اش قالدى. قالادا ۇرلىق كوپ.
— رىسقۇلوۆ، سپەكتاكلدى قويىڭىز. مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەرىڭىز. كوبوزيەۆ قايدا بولۋى مۇمكىن؟
— «پولتوراسكيي اتىنداعى اۋرۋحانادا 1ء-شى پولكتىڭ سولداتى باربۋلوۆ قايتىس بولدى. اۋرۋحانا كاسساسىندا مارقۇمنىڭ 400 سوم اقشاسى، نيكەلدەنگەن ساعاتى قالدى. اقشا مەن ساعاتتى تۋىسقاندارى كەلىپ الۋىن سۇرايمىز». بۇل دا قايعىلى حابار، ۋسپەنسكيي. تۇسىنەسىز بە، باربۋلوۆ دەگەن ازاماتتىڭ ورنىنا تۋىسقاندارى 400 سوم اقشا مەن ءبىر ساعات الىپ قايتادى.
ۋسپەنسكيي گازەتتى رىسقۇلوۆتىڭ قولىنان جۇلىپ الدى. رىسقۇلوۆتىڭ قولىندا جىرتىندى قالىپ قويدى. ۋسپەنسكيي سىپايىلىقتى جيىستىرىپ، شابۋىلعا شىققانىن سەزدى.
— ۋسپەنسكيي، بەكەر قىزبالاناسىز. كوبوزيەۆتىڭ قايدا ەكەنىن تۇرمەدە وتىرعان مەن قايدان بىلەمىن؟ ونىڭ مەنىمەن اقىلداسۋعا ۋاقىتى بولعان جوق قوي. مەنىڭ وتىرىسىم مىناۋ. نە ءۇشىن وتىرعانىمدى دا بىلمەيمىن.
— ا، ءسىز ءالى بىلمەيسىز؟
بۇرىشتا كىشكەنتاي ۇستەلدە وتىرعان كوزىلدىرىكتى حاتشى رىسقۇلوۆ پەن ۋسپەنسكييدىڭ اۋزىنان شىققان سوزدەردى قاقشىپ الىپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىر.
— كوبوزيەۆ ەكەۋىڭىز اسكەرباسى سافونوۆتى ءوز تورلارىڭىزعا ءتۇسىرىپ، اسكەر كۇشىمەن تاشكەنتتە مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋعا ازىرلەندىڭىزدەر. سولاي عوي؟ وسيپوۆتىڭ بۇلىگىن قايتالاعىلارىڭىز كەلدى. سولاي عوي؟
— ۋسپەنسكيي، ءسىز ءىس تەكسەرۋشى بولا المايسىز. وسىنداي دورەكى سۇراق بولا ما ەكەن؟ تريبۋنال قايدا؟ ءۇش ادامنان قۇرامى بار تريبۋنال قايدا؟ جاۋاپتى مەن سوندا بەرەمىن. سۇراق قويىپ اۋرە بولماڭىز.
— ەرەكشە ءبولىمنىڭ باستىعى ءسىزدىڭ تاقياڭىزعا تار كەلە مە؟ تريبۋنال — مىنا مەن!
— مەملەكەت — مىنا مەن! — دەگەن باياعىدا ءبىر كورول.
رىسقۇلوۆتىڭ ايىل جيماۋىندا سەبەپ بار. ونداي كۇشتى ابايلاماي ۋسپەنسكييدىڭ ءوزى اكەپ بەردى. گازەتتەگى كۋشەكيننىڭ بۇيرىعى رىسقۇلوۆتى قاتتى قۋانتقان. كوبوزيەۆ قۇتىلىپ كەتىپتى. ەندى ول قاراپ جاتپايدى. ەگەر ۋسپەنسكيي وزبىرلىقپەن اتىپ تاستاماسا، رىسقۇلوۆ بۇل قاپاستا كوپ وتىرمايدى. ايىپتاۋشى مەن ايىپتىنىڭ اراسىندا اڭگىمە ونبەيتىن داۋعا اينالعاندا:
— رىسقۇلوۆ تۇراردى شاقىرىڭدا-ا-ا-ا-ر! — دەپ ىڭىرسىعان ءۇن شىقتى.
— ەستىدىڭىز بە؟ — دەدى رىسقۇلوۆ ۋسپەنسكييگە. — ءاربىر جارتى ساعاتتا الدەكىم مەنى ىلعي شاقىرتتىرادى. مۇندا نە سىر بار دەپ ويلايسىز؟
— شىننان بىلمەيسىز بە؟ — دەپ ۋسپەنسكيي تاڭعالدى.
— شىننان، ۋسپەنسكيي.
— ءوز تۋىسىڭىزدىڭ، ءوز اگەنتىڭىزدىڭ داۋىسىن قالايشا تانىماي قالدىڭىز؟ ول باسماشىلار كوسەمى. ەرگەشپەن، اعىلشىن اگەنتى بەيليمەن ءسىزدى بايلانىستىرىپ تۇراتىن ءوز تۋىسىڭىز... اتى كىم ەدى؟.. — دەپ ۋسپەنسكيي حاتشىعا بۇرىلدى.
— ومار.
— ءيا، ومار. ونداي كىسى سىزگە تانىس پا؟
رىسقۇلوۆ ماندايىن سيپالاپ وتىردى دا قالدى. «و، سورى اشىلماعان ومار. ءداۋ ومار!». وماردى ول كورمەگەلى ون بەس جىلداي بولىپتى. تالعارداعى تاۋ-شىلمەمبەت مەكەنى بەساعاشتا سوڭعى رەت 1905 جىلدىڭ باسىندا كورگەن.
— مەن ونىمەن كەزدەسپەگەلى ون بەس جىل بولىپتى. ول كەزدە مۇلدە بالا ەدىم، — دەدى رىسقۇلوۆ وزىمەن-وزى سويلەسكەندەي.
— مىنە، بۇل جالعان، — دەدى ۋسپەنسكيي.
— ونىمەن كەزدەسۋگە بولا ما؟
— و، وعان دا ۋاقىت كەلەدى. ونىڭ ءسىز تۋرالى، باسماشىلارمەن بايلانىسىڭىز تۋرالى وتە قۇندى ماعلۇماتتارى بار. بۇلتارتپايتىن فاكتىلەر. ودان دا گورى ۋاقىتتى وزدىرماي، باستاپقى سۇراققا جاۋاپ بەرىڭىز.
— ۋسپەنسكيي، ءبىز بالا-شاعا ەمەس، داپ-دارداي كىسىلەرمىز عوي. ەكەۋمىزدىڭ وسى وتىرىسىمىز شالاعايلاردىڭ ءىسى سياقتى. اڭعاراسىز با؟ تەكسەرۋ-تەكسەرۋ سياقتى، سوت-سوت سياقتى بولۋى كەرەك. ال ءسىز باياعى ەسەرلىگىڭىزگە سالىپ، زاڭدى بەلىنەن باسىپ جۇرە بەرگىڭىز كەلەدى. بولمايدى عوي ول.
— بولعاننىڭ اكەسىن كورسەتەرمىن ءالى. مەنى ەسەر دەپ مۇقاتا بەرمە. بولشيەۆيكتەردىڭ ساتقىندىعىنان ەسەرلەردىڭ ايىبى زور ەمەس. برەستىڭ ماسقارا شارتىنان حابارىڭىز بار ما ءوزى؟ مىنە، ساتقىندىق دەپ وسىنى ايتادى. ال بالەنى باستاپ وتىرعان بولشيەۆيكتەر. ەسەر، ياعني سوسيال-ريەۆوليۋسيونەرلەر مۇنداي قورلىقتى شارتقا قول قويمايدى.
— برەست شارتى — لەنيننىڭ دانالىعى. ەشقانداي ساتقىندىق جوق.
— كەشىرىپ قوياسىز، رىسقۇلوۆ. سول لەنيننىڭ ءوزى ساتقىنداردىڭ ءداۋ باستىعى.
رىسقۇلوۆتىڭ باسىنا قان شاپشىدى. كوزى شوق جانىپ، ورتەنىپ بارا جاتقانداي ەدى. ادەپتەن شىققانىن بايقاماي دا قالدى:
— ۋسپەنسكيي، سەن — سۆولوچ!
كوزىلدىرىكتى حاتشى مىنا سوزدەردى قاعازعا تۇسىرەر-تۇسىرمەسىن بىلمەي، ءسال اڭتارىلىپ، باسىن كوتەردى. سونداعى كورگەنى: ۋسپەنسكيي ەڭگەزەردەي بولىپ ورنىنان تۇردى. كوبۋراداعى ناگانعا قول سالدى. ەسىككە قاراي ءبىر ادىم كەيىن شەگىندى. كويكانىڭ جيەگىندە وتىرعان رىسقۇلوۆ تا تۇرەگەلدى. ءبىر ادىم العا جىلجىدى. ۋسپەنسكيي ناگاننىڭ قۇلاعىن جاپىردى. سۇق ساۋساعىن شۇرىپپەگە تىرەدى. ەندىگى ماسەلە سۇق ساۋساقتا قالدى. ۋسپەنسكيي سۇستى ەدى. وبالى نە كەرەك، ايبىندى ادام. ايىر بىتكەن يەگى اۋزىنا قاراي ءيميىپ، العان بەتىنەن قايتپايتىن دۇلەي مىنەز تانىتادى.
— رىسقۇلوۆ تۇراردى شاقىرىڭدا-ا-ا-ا-ر!
ءداۋ وماردىڭ داۋىسى كۇڭىرەنە شىقتى.
ۋسپەنسكيي سەلت ەتىپ قۇلاق ءتۇردى.
— انە، سەنىڭ جانازاڭدى شىعارىپ جاتىر، — دەپ ناگاندى قولىمەن ءداۋ وماردىڭ داۋىسى شىققان جاقتى نۇسقادى.
* * *
جارعاق قۇلاق سارى بالا كوبوزيەۆتىڭ كوز الدىنان كەتپەي قويدى. «سول تاقىرباس سارى بولماعاندا مەن دە رىسقۇلوۆتىڭ كەبىن كيەتىن ەدىم، — دەپ وزىنە-وزى توبا ايتتى. — ماسكەۋدىڭ مانداتىمەن كەلگەن مەنى بۇلار قاشقىن حالگە ءتۇسىردى. باسقالار نە بولماق؟ «تۇيەنى جەل شايقاسا، ەشكىنى كوكتەن ىزدە» دەپ ەدى-اۋ رىسقۇلوۆ. رىسقۇلوۆ، ارينە، ەشكى تۇقىمداس ەمەس... باسە-ە-ە، كۋشەكيننىڭ كەشەگى ءبىر ءسوزى جامان ەدى. «ۆسيك-تىڭ قانداي قۇقىسى بار بولسا، تۇركسيك-تىڭ دە سونداي قۇقىسى بار»، — دەدى-اۋ. سوندا ۆسيك-كە باعىنبايمىن دەگەنى عوي. بۇلار سۇمدىق شىعار... رىسقۇلوۆ جازىم بولماسا ەدى. بۇلاردان ءبارىن كۇتۋگە بولادى. اتىپ تاستايدى دا، اناۋ ەدى، مىناۋ ەدى دەپ اقتالىپ شىعا كەلەدى. نىسانبايەۆ ۇيىندە بولسا يگى ەدى-اۋ...».
ىشكى ىستەر كوميسسارى گرۋشيەۆايا كوشەسىندە تۇراتىن. كوبوزيەۆ پەن رىسقۇلوۆتىڭ مەكەنى بولعان سادوۆايادان ءۇش كەشە تومەن. ورتالىق سانالسا دا بۇل جاقتىڭ كوشەلەرىندە جارىق جوق. كوبوزيەۆ ريەۆولۆەرىن قىسىپ ۇستاپ، تاس كوشەنى تاسىرلاتپاۋعا تىرىسىپ، ارىق جاعالاپ، اسىقسا دا ابايلاپ كەلەدى. ءتۇن ىشىندە، اي جارىقتا كولەڭكەسىنەن سەسكەنىپ قالعانىنا ءبىر مەزگىل قورلاندى دا. قالتاسىندا قۇدىرەتتى ماندات بولا تۇرا، تاشكەنتتىڭ كوشەسىندە قاشقىن حالدە كەلە جاتقانى قورلىق ەدى.
اتتەڭ، ماسكەۋ مەن تۇركىستان اراسىن اتاڭا نالەت اتامان دۋتوۆ ءبولىپ تاستاپ، جولدى بايلاماعاندا، كۋشەكين-ۋسپەنسكييلەر الداقاشان اياقتارى اسپاننان كەلەر ەدى، نە شارا؟ ماسكەۋمەن راديو ارقىلى شيفرلى بايلانىس جاساۋعا كۋشەكين تىيىم سالىپ تاستادى. كوبوزيەۆ ەندى ماسكەۋدىڭ كۋشەكين قولىندا قالعان تۇتقىن وكىلى. توتەنشە وكىل!
كوبوزيەۆ ىزالانا جەرگە ءبىر تۇكىردى. دىبىسى دا شىعىپ كەتتى. الدەكىم ەستىپ قالدى ما دەپ، جان-جاعىنا قارادى.
كوبوزيەۆ، ابىروي بولعاندا، بۇرىن ءبىر-اق رەت كورگەن ءۇيدى اداسپاي تاپتى. بۇل دا كۇيگەن قىزىل كىرپىشتەن سوققان جايداق ءۇي بولاتىن. سىرتى سىمتەمىرمەن تورلانعان تەرەزەنى اۋەلى ساۋساقتارىمەن تىقىلداتتى. ار جاعىنان اق پەردە تۇتىلعان تەرەزە تۇسى تىرس ەتپەدى. كوبوزيەۆ، كورشىلەر ەستىپ قالا ما دەپ سەسكەنسە دە، تەرەزە شىنىسىن ەندى ريەۆولۆەر دۇمىمەن تارسىلداتتى. سالدەن سوڭ اق پەردە ءسال سىرىلدى، ءبىراق ار جاعىنان ادام سۇلبەسى كورىنبەدى. تەك:
— كىم؟ كتو؟ — دەگەن اشۋلى ءۇن ەستىلدى.
«تەگىن كوميسسار ەمەس، تاسادا تۇرىپ سويلەسەدى. ارينە، قۇداي ساقتانعاندى ساقتايدى»، — دەپ كۇلدى كوبوزيەۆ.
— دۇيسەنباي، مەن كوبوزيەۆپىن.
— كوبوزيەۆ؟ نە دەيدى؟ قاي كوبوزيەۆ؟
— كوبوزيەۆ، پەتر الەكسەيەۆيچ. توتەنشە كوميسسار.
— اپىر-اي، شىننان پەتر الەكسەيەۆيچ! عاجاپ!
نىسانبايەۆ تەرەزەنىڭ جاقتاۋىن اشتى.
جارتىكەش اي باتىپ بارا جاتتى. تاڭ الدىندا ءتۇن قاراڭعىسى بوي جاساپ قويۋلانا ءتۇستى. تەرىسكەي، كەلەس جاقتان لەكىلدەپ سامال سوعىپ، تاشكەنتتىڭ تال-داراعى سارعايعان جاپىراعىن جامىراتىپ، سان قىرلى قالانى ءالدي-الدي بەسىك جىرىنا بولەگەندەي بولادى. نە كورمەگەن تاشكەنت؟! جارىقتىق. قۇلانيەك بوزالاڭدا قارلىعاش-تولە ءبيدىڭ شوشايادى. ءوزىنىڭ تاعدىرلاس، زامانداس، اقىلداس، جۇرەكتەس باۋىرى قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدى ورتا ءجۇز تۇركىستان قالاسىنداعى قوجا احمەت ازىرەتى كۇمبەزىنىڭ استىنا اپارىپ قويعاندا، ۇلى ءجۇزدىڭ يگىلەرى تولە ءبيدى ازىرەتى سۇلتاننىڭ جانىنا نەگە اپارىپ قويماعان؟ ونى مىنا كەلە جاتقان كوبوزيەۆ تە، كوميسسار نىسانبايەۆ تا بىلمەيدى. ونىڭ سىرىن رىسقۇلوۆ بىلەدى. كىندىك قالا تاشكەنتتىڭ تاعدىرىن سول بىلەدى.
* * *
— رىسقۇلوۆ، وققاعارىڭ بار سەنىڭ، جاڭا مەن شىن اتىپ جىبەرە جازدادىم. انا كورشى كامەرادا جاتقان باسماشى تۋىسقانىڭ ايقايلاماعاندا، اتىلىپ-اق كەتىپ ەدىڭ. ءبارىبىر، ەندى وق دارىمايدى ەكەن دەپ ويلاما. ريەۆولۆەر وقتاۋلى. وق وياۋ. كونتراعا دەگەندە بۇل دۇلەي وتالماي قالمايدى. كانە، ودان دا كوبوزيەۆتىڭ قايدا ەكەنىن ايت.
كوكشىل دياگونالدان تىكتىرگەن فرەنچتىڭ القىم تۇيمەسىن اعىتىپ، بارلىققان جۋان موينىن ورامالمەن ءسۇرتىپ بولىپ، ريەۆولۆەردى قايتادان قولىنا الدى. شىنجاۋ حاتشى رىسقۇلوۆتىڭ اۋزىنا قاراپ، ىننەن تىشقان اڭدىعان اش مىسىقتاي ءمىز باقپاي، ءۇنسىز وتىر. رىسقۇلوۆ ءا دەسە، قاقشىپ الىپ، قاعازعا تۇسىرەدى.
— رىسقۇلوۆ، تاعى قايتالامايمىن: كوبوزيەۆ قايدا؟
— كوبوزيەۆ مەنىمەن ءبىر تۇرمايدى عوي، ۇيىندە بولار.
— ۇيىندە جوق. ءبىزدىڭ جىگىتتەر بارعاندا قاشىپ ۇلگەرىپتى. ءتىپتى كۇلدەۋىشتە قالعان تەمەكىسىنىڭ ۇشتىعى دا سونبەپتى.
— وۋ، سەن قىزىقسىڭ، ۋسپەنسكيي. كوبوزيەۆ تەمەكى تارتىپ ۇيىندە وتىرعاندا، مەنى ايداۋىلدار تۇرمەگە الىپ كەلە جاتپادى ما؟ سوندا مەن ونىڭ قايدا قاشىپ كەتكەنىن قايدان بىلەمىن؟ ويلاشى ءوزىڭ.
ۋسپەنسكيي ويلانىپ قالدى.
— ال سەن ايداۋدا كەلە جاتقاندا، ونىڭ ءوز ۇيىندە وتىرعانىن قايدان بىلەسىڭ؟ مۇمكىن جىگىتتەر ونىڭ ۇيىنە سەنىڭ ۇيىڭنەن بۇرىن بارعان شىعار.
— سوندا قالاي؟ كوبوزيەۆكە ايداۋىلدار بۇرىن بارادى. ول كەزدە مەن قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتامىن. كوبوزيەۆكە مەن قاي ۋاقىتتا جولىعىپ، سويلەسىپ ۇلگىرەمىن؟ لوگيكا قايدا؟
— ۇستاتپايسىڭ. بۇلاندايسىڭ. — ۋسپەنسكيي ءجونى ءتۇزۋ ءسوز تاپپاي، ءارى تەك تۇرماي ريەۆولۆەردىڭ ارانىن وزىنە قاراتىپ، ۇڭگىرىنە ءۇڭىلدى.
— سەنىڭ شىندىعىڭ مىنانىڭ ىشىندە جاتىر، انە. ايتقىزامىن ءبارىبىر.
رىسقۇلوۆ قۇسا بولدى. تاعدىر بۇعان تىم بولماسا اقىلدى جاۋ دا جولىقتىرمادى.
ۋسپەنسكييدىڭ توپاستىعىنان ءتۇڭىلدى. الدەقالاي تاعدىردىڭ تالكەگىمەن شىننان-اق حالىقتىڭ كۇنى وسى ۋسپەنسكييلەرگە قاراپ قالسا، نە بولماقشى دەپ شوشىدى. الماتىنىڭ تۇرمەسىندە اكەسى رىسقۇل تەرگەۋدەن قايتىپ كەلگەن سايىن:
— ءاي، وزدەرى بالە-اي، اتاسىنا نالەت! الداپ وتىرىپ، بار سىرىڭدى ايتقىزادى، — دەپ جاۋىنىڭ وزىنە ءتانتى بولىپ ورالۋشى ەدى. — اسىرەسە وستاشكين دەيتىن ءداۋى سىرباز-اق، — دەپ گۋبەرناتوردىڭ ورىنباسارىن ماقتاپ وتىراتىن.
«كوكەم مارقۇم وتىرسا، پاتشانىڭ تۇرمەسىندە وتىردى. ال تۇركىستاندا، ءوزىم ورناتىسقان كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇرمەسىندە ءوزىم وتىرعانىم قاي دالباسا؟».
وسىنى ويلاعاندا رىسقۇلوۆتىڭ وزەگى ورتەنەدى. «شىندىق ءۇشىن الىسقاننىڭ ءبارىن اتىپ تاستاي بەرسە، نە بەرەكە؟ تۇركسيك-تىڭ ماجىلىسىندە جەڭىلگەندەر ءوشىن وقپەن الا بەرسە، نە بولماق؟ وسىنىڭ ءوزى، ارينە، توپاستىقتان. لەنيندىك پرينسيپتەن ءالى دە اۋىلدىڭ الىستىعىنان، ۋسپەنسكيي، كۋشەكيندەردىڭ ارەكەتى — ماركسيزمنەن ماقۇرىم ادامداردىڭ ارەكەتى. سويتە تۇرا، بۇلار جەرگىلىكتى مۇسىلمان حالىقتارىنان شىققان كوممۋنيستەر ماركسيزمدى سەزبەيدى دەپ داۋرىعادى-اۋ. وسىنداي دوعالداردىڭ وبالدى وزبىرلىعىنان شىندىققا قول ۇشى ىلىنبەي، ءومىرىمدى پاتشا تۇرمەسىنەن باستاپ، كەڭەس تۇرمەسىمەن اياقتاسام، تاعدىرىڭ نەتكەن ايانىشتى، بيشارا رىسقۇلوۆ! وندا، سونوۋ مەركەدەگى قىرعىزباي اتامنىڭ بۇزاۋىن، قوزى-لاعىن باعىپ، قىرعىزبايەۆ بولىپ، قارىن تويسا، ۋايىم جوق، نەگە جۇرە بەرمەگەنمىن، اتاسىنا نالەت؟! كەڭەس وكىمەتى! كەڭەس وكىمەتى! — دەپ كەۋدەمدى وققا توسىپ، وسىنشاما ۇزدىگەتىن نە بار ەدى؟! ارينە، كۋشەكين مەن ۋسپەنسكيي ءالى تۇپ-تۇگەل كەڭەس وكىمەتى ەمەس. ماسەلە، سول شىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءالى تۇركىستاندا ورنىعىپ بولماي جاتقانىندا. سولاي، رىسقۇلوۆ».
ۋسپەنسكييدى قايتادان تۇلەن تۇرتە باستادى. مىنا رىسقۇلوۆتى نە سوزدەن جەڭە الماعانىنا، نە اتىپ تاستاي الماعانىنا، تىم بولماسا جۇدىرىق جۇمساي الماعانىنا ىشتەي ىزا بۋىپ، تۇتقىنعا ءزاھارلانا تاعى ءبىر قارادى. ايىلىن جيار رىسقۇلوۆ جوق: سول باياعى سالماقتى، سابىرلى قالپى. كوزىڭە كوزى تايسالماي، تايقاقسىماي تىك قارايدى. كوزىڭدى امال جوق، ءوزىڭ بۇرىپ اكەتەسىڭ. رىسقۇلوۆتىڭ وسى كوزقاراسى ۋسپەنسكييدى ىلعي دا كىجىندىرەتىن. شاراسىز، تايقىپ شىعاتىن. بۇل جولى ول كۇشتى. رىسقۇلوۆ پەندە. ەندى كوز تايقيتىن نە ءجونى بار؟!
ۋسپەنسكيي كوزىنەن توتيايىن توزاڭىن شاشىپ، ادەيى شاقشيىپ قارادى. رىسقۇلوۆتىڭ ايالى قوڭىر كوزى ۋسپەنسكييدى ءوزىنىڭ تۇڭعيىعىنا تارتىپ بارا جاتقانداي بولدى. ۋسپەنسكيي شىداي الماي:
— ۋھ، كوزىلدىرىكتى جىلان! — دەدى.
رىسقۇلوۆ بالاشا ءماز بولىپ كۇلىپ جىبەردى. ول وتە سيرەك كۇلەر ەدى. شىن كۇلگەندە — كۇلكىسى ءسابيدىڭ كۇلكىسىندەي بولاتىن.
— ۋسپەنسكيي! سەن دوبروليۋبوۆ دەگەن دەموكرات سىنشىنى ءبىلۋىڭ بار ما؟ وتە ءادىل، تۋراشىل، باتىل سىنشى بولعان.
— ە، بىلسەك-بىلەرمىز. ونىڭ بۇل جەرگە قانداي قاتىسى بار؟
— ۋسپەنسكيي! سول دوبروليۋبوۆتى جاۋلارى سىرتىنان كوزىلدىرىكتى جىلان دەپ مىڭقىلداسادى ەكەن.
— ال مەن سىرتىڭنان ەمەس، كوزىڭشە ايتامىن. كوپ ساندىراقتى قوي، كوبوزيەۆ قايدا؟
«ورەسى تار-اۋ، سورلىنىڭ. توتىداي ءبىر سۇراقتى قايتالاي بەرگەنشە، ءسال دە بولسا، وزگەرتىڭكىرەسە قايتەدى؟»
— كوبوزيەۆ قايدا؟ — ۋسپەنسكيي ايقايعا باستى.
ەسىك ساقىر-سۇقىر ەتە قالدى.
— مىنە كوبوزيەۆ! — دەپ توتەنشە كوميسساردىڭ ءوزى ءبىرىنشى بولىپ كىرىپ كەلدى.
سوڭىنان كوميسسارلار: نىسانبايەۆ، تۇرسىنحودجايەۆ، حودجانوۆ، اسپاندياروۆ، حۇسايىنوۆ، سافونوۆ كورىندى. اسىرەسە سافونوۆتى كورگەندە ۋسپەنسكيي سازارىپ سالا بەردى. سافونوۆ اسكەر كوميسسارى بولاتىن. ال اسكەر بار جەردە — كۇش تە بار. وزىڭنەن زور شىقسا، ەكى كوزىڭ سوندا شىعادى. ۋسپەنسكييدىڭ شاقشيعان كوزدەرى بوزارا باستادى.
— قارۋىڭىزدى تاپسىرىڭىز! — دەدى كوميسسار نىسانبايەۆ.
— قۇقىڭ جوق! — دەدى ۋسپەنسكيي تۇنەرىپ. — مەن تۋركسيك پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسىمىن.
— ال رىسقۇلوۆ كىم؟ ونى قانداي نەگىزدە قاماۋعا الدىڭىز؟ تۋركسيك — مىنە! — ول كوميسسارلاردى نۇسقادى. تۋركسيك شەشىمى سولاي. رىسقۇلوۆ جولداس، كامەرادان شىعىڭىز. جوق، ۋسپەنسكيي، ەندى بۇل كامەرادا ءسىز وتىرا تۇراسىز. قالعانىن سوت شەشەدى. سولاي!
كامەرانىڭ ەسىگى ساقىر-سۇقىر قايتا جابىلدى.
— تۇرا تۇرىڭىزدار، — دەدى رىسقۇلوۆ. — وسىندا ءبىر ادام وتىر. ۇدايى داۋىستاپ مەنى شاقىرادى. نە قۇپياسى بار، سونى بىلگىم كەلەدى. مۇمكىن بولسا، سوعان سوعا كەتەيىك.
ءۇش قاقپادان كەيىنگى تەمىر ەسىك اشىلعاندا، ار جاقتان جاعدايسىز، قويمالجىڭ قولاڭسا ءيىس مۇڭك ەتە قالدى. كوميسسارلار ەرىكسىز ورامالدارىن الىپ، مۇرىندارىن باستى. قاراكوبەڭ كۇڭگىرت تۇراق، كامەرادان گورى، ايۋدىڭ ۇڭگىرىنە كوبىرەك ۇقسايدى. شىنىندا دا تور جاقتا ايۋ كەيىپتەس ءبىر ءداۋ نەمە، ارى-بەرى تەڭسەلىپ وتىر ەكەن. شوكەلەپ الىپ، ەكى قولىمەن ءبۇيىرىن تايانىپ، جان-جاعىنا الما-كەزەك تەڭسەلە بەرەدى، تەڭسەلە بەرەدى.
الگى ادامنىڭ اسپانداتا قاراعانى اركىمگە-اق قورقىنىشتى كورىندى. بۇرىنعىداي بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ ەمەس، ءبىر توپ ادام ەنگەنىن كوزدەن گورى، تىقىردان سەزگەن تۇتقىن ءبىر ءسات تەڭسەلگەنىن قويا قالىپ، تۇك باسقان اۋزىن اڭقايتا اشىپ، اسپانداتا قاراپ:
— رىسقۇلوۆ تۇراردى شاقىرىڭدار! — دەپ بارق-بارق ەتە قالدى.
— مەن كەلدىم، ومار اعا، مەن تۇرارمىن.
قوربيعان تۇتقىن داۋىس شىققان جاققا وقىس بۇرىلدى. ءبىراق اداسقاق كوزدەرى الايىپ، رىسقۇلوۆتى ءدال تابا الماي، اسپانداي بەردى.
— الداما مەن شەرمەندەنى. رىسقۇلوۆ تۇرار كەرەك ماعان! الداپ قول قويدىرماقسىڭدار عوي تاعى دا.
— مەن تۇرارمىن، ومار اعا. مەن رىسقۇلدىڭ بالاسىمىن. مەن ءسىزدى تانىدىم. سونوۋ تالعارداعى بەساعاشتان بىلەمىن. راس، بەساعاشتان كەيىن كورگەن ەمەس ەدىم. وزگەرىپ كەتىپسىز.
تۇتقىن سەنەرىن-سەنبەسىن بىلمەي اڭقايىپ، تۇراقسىز كوزى الاق-جۇلاق اداسا بەردى.
— بۇل رىسقۇلدىڭ بالاسىمىن دەگەندەر — پەرىدەن جاراتىلعان سياقتى. شاتقالدا دا ءبىر جۇگەرمەك رىسقۇلدىڭ بالاسى مەن دەپ شاتاستىرعان. ابدەن انىعىنا جەتپەي، سەنۋ قيىن سەندەرگە.
— وندا ءقايتىپ سەندىرەيىن؟ وندا مىنا مەنىڭ قاسىمداعى ۇلكەن كىسىلەر ايتسىن. مەن شىنىمەن تۇرارمىن.
— راس، راس، اقساقال، — دەپ نىسانبايەۆ قوستادى.
— و، تۇرار وسى عوي، — دەپ قالدى حودجايەۆ تا.
— مەنى كورمەگەلى كوپ بولدى، تانىماي وتىرسىز عوي، — دەدى تۇرار شالدىڭ كوزىنەن سەكەم الىپ.
— كوز بولسا تانىر ما ەدىم، كوزدى قۇرتتى عوي.
— قۇرتقانى نەسى؟ قالاي قۇرتتى؟
— قالاي قۇرتۋشى ەدى! سەن شىننان تۇرار بولساڭ تۇرايىن ورنىمنان. ويباي! — شوكەلەپ وتىرعان ادام قولىمەن جەر تايانىپ، ۇمتىلا بەرىپ، قايتا شوگىپ قالدى. رىسقۇلوۆ قولتىعىنان دەمەدى. قولاڭسا ءيىس قولقاسىن اتىپ بارا جاتسا دا شىدادى. تۇتقىن توبەدەي توڭكەرىلىپ، ارەڭ تۇرەگەلدى. تالتىرەكتەپ، تۇراردى باۋىرىنا باسپاق بولدى. بۋىن-بۋىنىنان ءال كەتكەن بولار، قۇلاپ قالا جازداپ، سالماعىن رىسقۇلوۆتىڭ يىعىنا سالا بەرگەندە، مۇنداي ءزىلماۋىردان رىسقۇلوۆ تا شايقالاقتاپ، ارقاسىن دىمقىل دۋالعا تىرەپ بارىپ، ارەڭ جىعىلماي قالدى.
— مىنا ۇڭگىردە تىنىس الار دەم جوق، سىرتقا الىپ شىعايىق، — دەدى كوبوزيەۆ ەسىكتىڭ سىرتىنان. ەكى-ۇش ادام سۇيەمەلدەپ جاتىپ، ءداۋ وماردى ۇزىن دالىزگە الىپ شىقتى.
* * *
قاراكولەڭكەدە اسا بىلىنبەگەن ەكەن، ءداۋ وماردىڭ ساقال-شاشى اپپاق قۋداي بولىپتى. ءپىل سۇيەك نەمە، ەت تايعان سوڭ سىلىنىپ، ارسا-ارسا قاڭقاسى قالىپتى.
— مەنى قۇداي الار دەيمىسىڭ؟ نەمەنەگە شىر-پىر بولاسىڭ، رىسقۇل بالاسى. ونان دا مەنىڭ جوراباي دەگەن بالام، سەنىڭ الگى جۇگەرمەك ءىنىڭ جاۋ قولىندا قالىپ ەدى. ولاردان دەرەك بار ما؟ سونى ايتشى.
— جوراباي امان-ەسەن، اۋىلدا، تۇلكىباستا. ال مەنىڭ ءىنىم شەيىت بولدى.
ءداۋ ومار «قالاي؟» — دەپ سۇرامادى. ەجىكتەپ سۇراۋعا قالجىراپ وتىر. تەك بولار-بولماس ەرنىن جىبىرلاتىپ، الاقانىمەن بەتىن سيپادى.
— ە، جوراباي اۋىلدا دە. جارادە-ە-ە. بولىمسىز تۋعان مىرىق نەمە، مەنى ءبىر ىزدەپ كەلمەدى. ولگەنىم نە، ءتىرىم نە — وعان ءبارىبىر بولعان عوي. اعايىن، اينالايىن، ايتقانعا بار، دەگەنگە جوق، ءداۋ ومارعا نە بولدى دەپ بىرەۋى ىزدەمەدى. ارۋاعىڭنان ساداعا كەتەيىن، رىسقۇلدىڭ جاعدايىن مەن بەيباق ەندى ءتۇسىندىم. الماتىنىڭ تۇرمەسىندە پەندە بولىپ جاتقانىندا، ارتىنان ءبىر بارماپپىن عوي. بالەنى باسىڭا تۇسكەندە بىلەسىڭ. باسىما ءتۇستى، قايتەيىن؟ ءتۇسىندىم، ءتۇسىندىم. كەش مەنى رىسقۇل! ۋا، ارۋاق! بار بولساڭ، كەش مەن بەيباقتى!
— كوزىڭە نە بولدى، اعا، سونى ايتشى؟
ءداۋ ومار تاڭىرقاعانداي كەڭ كابينەتتى الاق-جۇلاق اينالا قاراپ شىعىپ، باسىن شايقادى.
— كورمەسەم دە، بايقايمىن. تورەلەر وتىراتىن ءۇي ەكەن. تىنىسىم اشىلىپ، ارقا-باسىم كەڭىگەنىنەن سەزىپ وتىرمىن. كوز دەيسىڭ بە، تۇرار؟ كوزدى قۇرتتى. «رىسقۇلوۆ سەنى باسماشىلارعا قوسقانى راس پا؟ ەرگەش پەن اعىلشىندارعا ۇشتاسىپ، رىسقۇلوۆتان اقشا اپارىپ بەرگەنىڭ راس پا؟..». قويشى، وسى سياقتى ساندىراقتى توپەي بەردى، توپەي بەردى. قانشا جامان بولايىن، جالعان ايتۋعا جاراتىلماعان سورلى باسىم:
— نە وتتاپ تۇرسىڭدار؟ رىسقۇلوۆتى كورگەن ەمەسپىن. ودان ەشقانداي تاپسىرما العان ەمەسپىن. باسماشىعا بارسام، ءازازىل ايلاندىرىپ، تۇلەن ءتۇرتىپ، ءوزىم باردىم. بۇعان رىسقۇلوۆتىڭ ينەنىڭ جاسۋىنداي دا قاتىسى جوق، — دەپ كونبەدىم. سودان ەڭگەزەردەي بىرەۋى، ۋسپەنسكيي دەگەنى عوي دەيمىن، توقپاقتاي قارا مىلتىقپەن قاراقۇسىمنان پەرىپ كەپ جىبەرگەنىن بىلەمىن، باسقاسىن بىلمەيمىن. ەسىم كىرىپ، كوزىمدى اشسام، ەشتەڭە كورىنبەيدى. قاپ-قاراڭعى. ە، بۇرىنعىدان دا تاستاي كورگە قاماعان ەكەن عوي دەپ ءوزىمدى ءوزىم جۇباتىپ وتىرعانىمدا قاراۋىل كەلدى. اتالاسىن اكەلدى. كورمەيمىن. — ءما! — دەدى. كورمەيمىن. قۇر دالباسالاپ قولىمدى سوزا بەرەمىن. ىدىسىن ۇستاي الماي، اتالاسى توگىلىپ قالدى. سودان بارىپ، شىن سوقىر ەكەنىمدى سەزىپ، اقىرىپ جىبەرسەم كەرەك، قاراۋىل قاشا جونەلدى. ەسىكتى تارس جاپتى. جاعداي سولاي، سودان بەرى كورمەيمىن.
— پەتر الەكسەيەۆيچ، قالاي ويلايسىز، بۇل جازىلاتىن جارا ما؟ — دەپ بۇرىلدى رىسقۇلوۆ باعانادان بەرى اڭگىمەنى ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعان كوبوزيەۆكە.
— دارىگەرلەرگە قاراتۋ كەرەك. قيىنى — قيىن. قاراقۇستان ۇرسا ميداعى كوز تامىرى كەتكەن شىعار. اي، ايۋان-اي، ءقازىر عوي وسى يتتىگىنىڭ ءبارىن ءوزىنىڭ الدىنا كەلتىرسە قايتەر ەدى، ەسەر يت؟
— نە دەيدى؟ — دەدى كوزىن رىسقۇلوۆتىڭ باسىنان اسىرا قاراعان ءداۋ ومار كوبوزيەۆتىڭ ورىسشاسىنا تۇسىنبەي.
— دوكتورعا قاراتامىز دەيدى، اعا. ءساتىن سالسا، جازىلىپ كەتەسىز. تاشكەنتتە جاقسى دارىگەرلەر بار.
— ەكى دۇنيەدە جاماندىق كورمە، باۋىرىم. باسە، احات بايعۇس سەنى ادال دەۋشى ەدى، راس ەكەن عوي. ءبىزدىڭ ەل ازىپ-توزدى. توزعان ەلدىڭ توپىراعىن ورازباق بولىس بولىپ سۋىرعاندا، بۇل قالاي، رىسقۇل ۇلى تۇرار ورازباقتى بولىس سايلاتقانى نەسى؟ — دەپ سەنى جەك كورگەنىم راس ەدى. تۇراردىڭ تورەلىگىنەن نە پايدا، تۋىسقانعا قايىرى جوق دەپ ەدىم. ويتسەم، سەن تۋىسقاننىڭ عانا تۇرارى ەمەس، تەلەگەي تۇركىستاننىڭ تۇرارى ەكەنسىڭ عوي. سەنى تۋعان اناڭنان، ارۋاعىڭنان اينالايىن، قاليپا جەڭەشەمنەن، سەنى سىزعان اكەڭنەن، ارۋاعىنان اينالايىن، رىسقۇل باۋىرىمنان اينالدىم. سەنى سولاردىڭ ارۋاعى قولداي ءجۇرسىن، تۇرار. تۋعان جەرىڭنىڭ توپىراعى، تۋعان اسپانىڭنىڭ اي-جۇلدىزى، قازاقتىڭ قارا بەسىگى قاراتاۋدىڭ كيەسى جەبەسىن سەنى. پالەدەن، جالادان، قىرسىقتان، قياناتتان امان بول! پالەقور، جالاقوردىڭ جازاسىن بەرسىن، قۇداي. مارتەبەڭ بيىكتەپ، تۇركىستاننىڭ جۇلدىزى بول! مەن سياقتى اداسقان شەرمەندەگە جول تۇزەر تەمىرقازىق جۇلدىز بول، باۋىرىم. سەنى ءبىر جولىقتىرسام دەپ ارمانداپ ەدىم. جەتتىم ارمانىما...
XI
تاربيعان الما اعاشىنىڭ تۇبىندەگى كونە سكامەيكادا گازەت وقىپ وتىرعان اجارلى اق كەلىنشەك كەنەت:
— ماما، ماما! مىنانى قارا، كۇيەۋ بالاڭىز پرەزيدەنت بولىپتى! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى. اناداي جەردە پوميدوردىڭ قىزارعانىن تەرىپ الىپ، شەلەككە جيناپ جۇرگەن ەتجەڭدى قارتاڭ ايەل اڭىرا قاراپ ءسال تۇردى دا: «نەسى بار، قىزىم، تۇرار پرەزيدەنت بولسا، ابدەن ورىندى، قۇتتى بولسىن! — باسىنا كۇن وتپەسىن دەپ سالدەشە وراعان ورامالىن قولىمەن وڭداپ قويدى. — سەن ارازداسىپ جۇرگەندە قانداي جاڭالىقتار بولىپ جاتىر، كوردىڭ بە؟! جۇرت نە دەسە، و دەسىن، شاش ال دەسە، باس المايتىن، ءبارىن بايىپپەن ىستەيتىن اقىلدى ادام. ءبىزدىڭ كەسىرىمىز ءتيىپ، ونىڭ جولىنا كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ، كەساپات بولدىق پا دەپ قورقۋشى ەدىم، قۇدايعا شۇكىر، وڭدى بولعان ەكەن. پرەزيدەنت سايلاسا، سەنگەنى عوي. ءبىزدىڭ زيانىمىز تيمەگەنى عوي. مەنىڭ نان-تۇزىم اتقىر كليەۆەنسوۆ باياعىدا قولىمنان تالاي-تالاي ءدام تاتىپ، شىراعداننان شىعا الماعان جىندى كوبەلەكتەي، ءبىزدىڭ ۇيگە قايتا-قايتا كەلگىشتەپ، اكەڭنىڭ اياعىنا جىعىلىپ، تابالدىرىعىمىزدى توزدىرۋشى ەدى. اكەڭ ارقىلى وسى سايرامنىڭ بويىنان قانشا جەر المادى ول! ودان ءارى ونىڭ ءۇرىم-بۇتاعى، تۋىسقاندارى تۇلكىباستان دا شۇرايلى جەرلەردى قازاقتاردان تارتىپ الدى. قۇداي بىلەدى دەپ ايتايىن، رىسقۇل قۇدانىڭ جەرىن دە وسىلار يەمدەنگەن. سويتكەن سۇمەلەك كليەۆەنسوۆ باسىمىزعا ءىس تۇسكەندە دەرەۋ تونىن اينالدىرىپ كيىپ، كەڭەسشىل بولا قالىپ، تۇراردى مۇقاتۋ ءۇشىن اراعا ءبىزدى ارالاستىرىپ، ماسقاراسى شىقتى عوي. سونىڭ جالاسىنىڭ كەسىرى ءتيىپ، ەسىل ەر جازىقسىز جازا تارتار ما ەكەن دەپ قورقىپ ءجۇرۋشى ەدىم، اقىرى تۇركسيك-تىڭ باستىعى بولدى دە. — قارتاڭ ايەل سويلەپ ءجۇرىپ، شاركەيىن سۇيرەتىپ، جۇيەكتىڭ باسىنا شىقتى دا، قىزىنىڭ قاسىنا جاقىندادى.
— ەندى كليەۆەنسوۆتاردىڭ تاماعىنا تاس كەپتەلەتىن شىعار. سول ەشكىباستىڭ ءوزىن جازالاسا ەدى. ءبىزدىڭ دە تىنىشتىعىمىزدى ەندى ەشكىم الا قويماس، ناتاشەنكا. مۇنداي وقيعانى ەلەۋسىز قالدىرماس بولار. پوترەبتە ەسكىدەن قالعان ءبىر شاراپ بار ەدى، سونى الىپ كەلەيىن.
كليەۆەنسوۆ كۇنى كەشە تۇركسيك-تە رىسقۇلوۆپەن ايتىستا، ونىڭ ەنەسىن تىلگە تيەك ەتىپ، «گەنەرالشا» دەپ اتاعان ايەل قولى-باسىن جۋىپ، پوگرەبكە قاراي بەتتەدى. ەليزاۆەتا پەتروۆنا — كەشەگى چەرنيايەۆ ويازىنىڭ ايەلى، قازىرگى تۇركىستان پرەزيدەنتى رىسقۇلوۆتىڭ قايىن ەنەسى وسى كىسى بولاتىن. ناتاليا ءقازىر وسى شەشەسىنىڭ قولىندا تۇرىپ جاتقان. ناتاليا بۇرىنعىداي ەمەس، دەنەسى تولىسقان، ءجۇرىس-تۇرىسى اۋىرلاعان، قىز كۇنىندەگى دەنەسىنە ەكى كويلەك شىعاتىن كەڭ سارافان كيگەن. ءبىراق اقسارى ءجۇزى ەرەكشە نۇرلانىپ، جاسىل-كوك كوزدەرىنەن ساۋلە شاشىراپ، بولاشاق انانىڭ نوبايىن تانىتىپ، ديدارى ايرىقشا ارايلانا تۇسكەن ەكەن. «تۋركەستانسكيە يزۆەستيا» گازەتىنەن ول تاعى دا توتەنشە كوميسسار كوبوزيەۆتىڭ ماسكەۋگە ورالعانىن، ال ماسكەۋدەن تاشكەنتكە ەلياۆا باستاعان تۇرككوميسسيا كەلە جاتقانىن وقىدى. تۇركسيك-تىڭ بۇرىنعى ءتوراعاسى كۋشەكيننىڭ تۇركىستاننان كەتكەنى، ەسەر ۋسپەنسكييدىڭ تۇتقىندالعانى تۋرالى حابارلاردى وقىپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ ۋسپەنسكييدىڭ قابىلداۋىندا بولعانىن، اركاديي پريحودكوعا كەشىرىم سۇراپ، ارىز ايتقانىن ەسكە الدى. سوندا ۋسپەنسكيي ۇستىڭگى ەرنىمەن كوك تىرەپ، استىڭعى ەرنىمەن جەر تىرەپ تۇرعانداي اسا كەسىرلى كەيىپتە ەدى. دۇنيە ونىڭ باسىنان اينالمايتىنداي كورىنگەن. سويتسە، ءبارى بەكەر ەكەن، ۋسپەنسكييدىڭ ءوزى دە پەندە بولىپ، تۇرمەگە ءتۇسىپتى. ناتاشا ارىز ايتۋىن ايتسا دا، ءىس وڭالار، اركادييگە كەشىرىم بولار دەپ كۇتپەگەن. ويتكەنى ۋسپەنسكيي تىم كەسىرلى ەدى. ءبىراق رىسقۇلوۆتىڭ ايەلى ەكەنىن بىلگەندە ءبىرتۇرلى قۋتىڭداپ، الاقاندارىن ۋقالاپ:
— جارايدى، مادام، وتە اۋىر قىلمىس. ەشقانداي ۋادە بەرە المايمىن، — دەپ شىعارىپ سالعان.
سونداعى «مادام» دەگەنى ناتاشانىڭ قۇلاعىندا قالىپ قويىپتى. «جولداس»، «ازامات» دەگەن رەسمي اتتارعا بەرىك بولشيەۆيكتەردىڭ اراسىنان «مادام» دەگەن ءسوزدى قولداناتىن ادامنىڭ تابىلعانىنا تاڭعالعان. الدە كەكەسىنمەن ايتتى ما دەپ تە كۇدىكتەنگەن. كەيىن گازەتتەن اركاديي پريحودكونىڭ تۇرمەدەن قاشقانى تۋرالى حابار وقىدى دا، «مادام» دەگەن ءسوزدىڭ سىرىن تەك تۇيسىكپەن عانا سەزگەندەي بولدى. سول ۋسپەنسكييدىڭ ءوزىنىڭ ءبىر شيكىلىگى بار ەمەس پە دەپ تە كۇدىكتەندى. ونداي جاعدايدا رىسقۇلوۆقا ءبىر تاياق تيەرىن دە اڭداعانداي ەدى. سونىمەن، تاشكەنتتەن بوي تاسالاي تۇرعاندى ءجون كورىپ، مانكەنت تۇبىندەگى شەشەسىنىڭ قولىنا كەلىپ جاتقان. نەدە بولسا، اركاديي اجال تۇزاعىنان قۇتىلعان ەكەن، ەندى جەر بەتىندە ءتىرى جۇرسە بولعانى دەپ قويعان.
ەليزاۆەتا پەتروۆنا پودنوسقا شاراپ پەن ەكى بوكال سالىپ اكەلدى. جينالىپ قالعان ءبىر دەستە «تۋركەستانسكيە يزۆەستيا» گازەتىنىڭ بىرەۋىن الىپ، پودنوستىڭ استىنا توسەدى. بۇرىنعى وياز بولىپ تۇرعان كەزدەگى مول داۋلەتتەن تىرنەكتەپ ساقتاپ قالعان جۇرناق — حرۋستال بوكالدارعا قۇيىلعان شاراپ، كۇنگەيدىڭ شۋاعىنا شاعىلىسىپ، لاعىل تاستاي قۇلپىرىپ كەتتى.
— ءوز قولىممەن وسىرگەن ءجۇزىمنىڭ شىرىنى ەدى، ءبىر قۋانىشتى ساتتە اشارمىن دەپ ءجۇرۋشى ەدىم. كەل، ناتاشەنكا، تۇرار ءۇشىن، سەنىڭ امان-ەسەن بوسانۋىڭ ءۇشىن، تۇرار ەكەۋىڭنىڭ ۇرپاعىڭ ءۇشىن! ەكەۋىڭنىڭ قايتادان تەز تاتۋلاسىپ كەتۋىڭ ءۇشىن! — دەپ ەليزاۆەتا پەتروۆنا شاراپتى كوزىن جۇمىپ ءىشىپ سالدى دا، شافران سارى المانى قارش دەگىزىپ تىستەدى. ناتاشا دا شارابىن الىپ قويىپ، شەشەسى سياقتى و دا الما تىستەمەك بولىپ، داستارقان ەسەبىندە جايۋلى گازەتكە قول سوزا بەرىپ، كوزى:
«اتىلۋ جازاسىنا بۇيىرىلدى» دەگەن جازۋعا ءتۇسىپ كەتتى. بوس بوكالدى قولىنا ۇستاعان كۇيى الگى مايدا ارىپپەن تەرىلگەن حاباردى وقي باستادى.
«بۇدان بۇرىن حابارلاعانىمىزداي، وسيپوۆ ويرانىنىڭ باستى بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى پولكوۆنيك اركاديي پريحودكو بەلگىسىز جاعدايدا تۇرمەدەن قاشقان بولاتىن. جۋىردا نامانگان تۇبىندە ەرگەش باندىلارىن تالقانداعان جاۋىنگەر قىزىل تۋ وردەندى كوماندير ابدوللا جارمۇحامبەتوۆ ا. پريحودكونى تۇتقىنعا الىپ، اسكەري تريبۋنالعا تاپسىردى. تريبۋنال ا. پريحودكونى اتۋ جازاسىنا كەسىلسىن دەپ ۇكىم شىعاردى. بۇل ۇكىمدى تۇركسيك ءتوراعاسى ت. رىسقۇلوۆ بەكىتتى. ۇكىم جازاسى ورىندالدى».
قىزىنىڭ نەگە شۇقشيا قالعانىنا اسا ءمان بەرمەي وتىرعان شەشەسى ءبىر كەزدە ناتاشاعا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ، شوشىپ قالدى: قىزىنىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ، تالىقسىپ بارادى ەكەن.
— ناتاشا، نە بولدى؟ — دەگەنشە بولماي:
— ماما! — دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى. قولىنداعى حرۋستال كۇمىس پودنوسقا ءتۇسىپ كەتىپ، كۇل-تالقانى شىقتى.
«تولعاعى كەلىپ قالدى ما؟ — دەگەن وي ساپ ەتىپ، شەشەسى قىزىن قۇشاقتاي الدى. ءالى اي-كۇنى جەتە قويماپ ەدى عوي»، — دەپ تاعى ءشۇبالاندى.
— ماما، اركادييدى ءولتىردى! ءولتىردى! قارا انا گازەتكە! — دەدى قىزى ەندى كوزىنەن جاس پارلاپ. — كۇيەۋ بالاڭ رىسقۇلوۆ...
ەليزاۆەتا پەتروۆنا تەز-تەز شوقىنا سالىپ، ەسكى سارى الا حالاتىنىڭ جانقالتالارىن قاققىلاپ، كوزىلدىرىك ىزدەپ، قالتىراعان قولى قالتاعا بىردەن سۇعىلماي، تايعاناقتاي بەردى. اقىرى قارا حاباردى دا وقىپ شىقتى. قىزىنىڭ باسىن كەۋدەسىنە قىسىپ، سازارىپ وتىرىپ قالدى. ول اركادييدىڭ ولىمىنەن گورى، قىزىنىڭ جاعدايىنان شوشىنعان سىڭايى بار. ەكى بيشارا مايىپ بولار ما ەكەن؟ — دەپ سەسكەنىپ، ناتاشانى جۇباتىپ، تىنىشتاندىرۋعا تىرىستى.
— ناتاشەنكا، قويا عوي، جانىم، جارىعىم مەنىڭ! تىنىشتال كىشكەنە. ساعان قاتتى كۇيزەلۋگە بولمايدى، جانىم. تاعدىر شىعار. نە ىستەرسىڭ، امال قانشا؟ اكەڭنەن دە تىرىدەي ايىرىلىپ، ولمەي وتىرمىز عوي. تاعدىر سولاي شىعار. تىنىشتال، پەرىشتەم. تۇلا بويىڭ قالتىراپ بارا جاتىر عوي، قۇدايىم-اي! ەي، جاساعان-اي، جار بولا گور! تىنىشتال، كوگەرشىنىم، پەرىشتەم مەنىڭ. ءما، مىنادان ءبىر جۇتشى، جەڭىل بولار ما ەكەن؟ — دەپ اناسى بايعۇس سىڭارىنان ايرىلعان حرۋستال بوكالعا شاراپ قۇيىپ، ناتاشانىڭ اۋزىنا توستى. شىنىندا دا بوپ-بوز توزعان شۇبەرەكتەي بولىپ كەتكەن بەتىنە قايتادان شىراي كىرە باستادى:
— اركاديي يۆانوۆيچ، مارقۇم، تۋعان بولەڭ، تۋعان اعاڭ ەدى. ونى ەرەكشە جاقسى كورەتىنىڭدى دە بىلەمىن، جانىم، تىنىشتال. ءبارى قۇدايدان. ەكەۋىڭ تيتتەيىڭنەن بىرگە ءوستىڭ. ارينە، قيىن. ە-ە، زامان-اي دەسەڭشى. كىمسىڭ — پريحودكو بولىپ، ۆەرنىيدى دۇرىلدەتىپ تۇردى. اقىرى يۆان ەگوروۆيچ، مارقۇم، بولشيەۆيكتەردىڭ قولىنان قازا تاپتى. مەنىڭ اپكەم كۇيىكتەن ءولدى. مەنىڭ ومىراۋىمنان ءسۇت شىقپاي اۋىرعانىمدا، سەنى ەمشەگىن بەرىپ اسىراعان سول سورلى ەدى. بالاسى اركادييدىڭ اقىرى مىناۋ. پريحودكولار اۋلەتى قۇرىپ ءبىتتى. ءبارىنىڭ دە رۋحى سالاۋات بولسىن. اقىرىن بەرسىن. ەندى ءوز جاعدايىڭدى ويلا، قىزىم. ساعان قاتتى كۇيزەلۋگە جارامايدى. قينالىپ قالاسىڭ، بالاعا زاقىم كەلەدى.
— بالاسى قۇرىسىن، ماما. ەندى مەن رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى تۇرماق، قۇرساعىمدا جاتقان بالاسىن دا جەك كورەمىن، — دەپ ناتاشا بۇلقىنىپ-بۇلقىنىپ قالعاندا، اقسارى التىن شاشى جان-جاققا شاشىراپ، قوبىراپ كەتتى.
— قوي دەيمىن، جىندانبا، عايبات ءسوز سويلەمە.
ءداتى بەرىك، بالە كورگەن، قازىمىر قارتاڭ ايەل قىزىنان گورى اقىلدىراق ەكەنىن اڭعارتتى.
— رىسقۇلوۆقا ءتىلىڭدى تيگىزبە. ونىڭ ورنىندا سەن بولساڭ، سەن دە سويتەر ەدىڭ. جاۋدىڭ اتى — جاۋ. اركاديي يۆانوۆيچ، مارقۇم، اناۋ-مىناۋ كاكىر-شۇكىر ەمەس، ءىرى جاۋ بولدى. ءوزى دە قاندى كوپ توكتى عوي.
— ولاي سويلەمە! — دەپ قىزى تاعى جۇلقىنىپ، كوزى اقيلانىپ، اتىزدانىپ كەتتى. ادەمى ءجاۋدىر جاسىل كوز تۇز تۇستەنىپ شىعا كەلدى.
— بۇل لاعىنەت زاماندا كىمنىڭ قانىن كىم توكپەي جاتىر؟! توكسە — ول سولدات، ۇلىقتىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋشى عانا.
— تىنىشتال، كۇنىم، كۇيزەلمە. سەن ەكەۋمىز تۇسىنە بەرمەيتىن تالاي-تالاي سۇمدىق بار دۇنيەدە. ءبارى اينالىپ كەلىپ پەشەنەدەگى جازۋعا بايلانىستى. پەشەنەسىندەگى جازۋ سولاي شىعار. مارقۇمنىڭ ءوزى دە باسىن تاۋعا، تاسقا دا سوعىپ جۇرەتىن جۇلىمىر ەدى، سول قۋ مىنەزىنەن تاپتى ما، كىم ءبىلسىن؟
— ماما! قويامىز با، جوق پا، اركادييدىڭ ارۋاعىن قورلاعاندى؟!
— قويدىم، قويدىم، پەرىشتەم، ەندى سويلەمەيىن.
شەشەسى قىزىن قۇشاقتاپ، قوبىراعان بوز قىراۋ شالعان ساماي شاشىن كەرى ىسىرىپ تاستاپ، دىمدانعان كوز جانارىن مولدىرەگەن كوگىلدىر اسپانعا قادادى. اسپاننان ريسالات نۇرى جاۋىپ تۇرعانداي، اينالا مامىراجاي. ەليزاۆەتا پەتروۆنا وسىنداي دۇنيە مۇلگىگەن ساتتە قۇدايتاعالا دۇعاڭدى ەسىتەر دەگەن ۇمىتپەن «پسالتىردەن» ءداۋىت (ع.س.) پايعامباردىڭ دۇعاسىن كۇبىرلەپ ايتا باستادى. ەڭ سوڭىندا ءۇنىن قاتتىراق شىعارىپ؛ «ۋسلىش، گوسپودي، موليتۆۋ مويۋ ي ۆنەملي گلاسۋ مولەنيا موەگو. ۆ دەن سكوربي موەي ۆزىۆايۋ ك تەبە، پوتومۋ چتو تى ۋسلىشيش مەنيا...» — دەپ بارىپ قايىردى.
دۇعادان قىزى تىنشىعانداي بولىپ ەدى، شەشە قولى قىزىنىڭ ءبۇيىرى بۇلك-بۇلك ەتە قالعانىن سەزدى. سول-سول ەكەن، ناتاشا بەزىلدەپ الا جونەلدى:
— اي-كۇنى ءالى جەتە قويماپ ەدى. ءالى ەكى ايدان استام كەم ەدى. ءبىراق تولعاق شىنداپ كەلدى، قاتتى كەلدى. ەليزاۆەتا پەتروۆنا قىزىن ۇيگە دە جەتكىزە المادى. تولعاقتى بيشارا سول تاربيعان الما اعاشتىڭ تۇبىندە قالدى.
— و، قۇداي، نە جازدىم! — دەپ قينالعاندا ناتاشا سارافانىنىڭ ومىراۋىن ايىرىپ جىبەردى. كەمپىر شاركەيىنە ءسۇرىنىپ-قابىنىپ، ۇيگە قاراي ۇمتىلىپ، كورپە-توسەك الىپ كەلىپ، قىزىن سوعان جاتقىزىپ ەدى — تىنىش تابار ەمەس.
— ە، جاساعان، ءوزىڭ ساقتا! — دەپ جالىنا-جالبارىنا ءجۇرىپ، دالاداعى پەشكە وت جاعىپ، ساقتىقتا قورلىق جوقتىڭ كەبىمەن، قازانعا سۋ جىلىتتى.
جاقىن جەردە دارىگەر جوق. شىمكەنت الىس. وعان دايىن تۇرعان كولىك قايدا؟ قىزى جانتالاسىپ، توسەنىش ۇستىندە دومالاپ، كوگەرىپ بارا جاتقان سوڭ، وشاق باسىن تاستاي بەرىپ، ناتاشاعا جۇگىردى. جانىنا جەتكەنى سول ەدى:
— ماما، ءولدىم! — دەپ شەشەسىنىڭ بىلەگىنەن الا تۇسكەندە، كەمپىردىڭ قولىن جۇلىپ اكەتە جازدادى.
ناپ-نازىك ايەلدە مۇنشاما دۇلەي كۇش بولارىن كىم بىلگەن؟ كەمپىر قىزىن ەكى قولتىقتىڭ استىنان قاپسىرا كوتەرىپ:
— مىنا بۇتاقتان مىقتاپ ۇستا، بيشارا! — دەپ بۇيىردى. تاربيعان الما اعاشتىڭ استىڭعى جۋان بۇتاعىنا اسىلعان كەلىنشەك، ەندى سودان ايرىلسا، جەرگە ءولى قۇلايتىنداي، ساۋساقتارى بەز بۇتاقتى ءبۇرىپ، قاتتى دا قالدى. كەمپىر كەلىنشەكتىڭ ءىشىن سيپالاپ، ساۋمالاي بەردى. اعاشقا اسىلىپ قالعان اقسارى ايەلدىڭ ءتۇسى كوكپەڭبەك بولىپ، كوزىن تارس جۇمىپ العان.
— نە ءۇشىن؟ نە كىنام ءۇشىن، قۇداي! — دەپ شىڭعىرعان داۋىسىنان كوكسەرەك توبەت تە شوشىپ، شىنجىرىن سالدىر-گۇلدىر تاسىرلاتىپ، ارى-بەرى جۇلقىنىپ، ارسىلداپ قويا بەردى. سۋ اعىپ جاتقان ارىقتىڭ بەرگى جاعىندا بايلاۋلى تۇرعان اق ەشكى توسىن داۋىستان شوشىپ ءتۇسىپ، كوزدەرى ەجىرەڭ ەتە قالىپ، ءجىپ بايلانعان جالبىزدى تۇبىمەن جۇلىپ كەتىپ، ارىقتىڭ ارعى بەتىنە سەكىرىپ شىقتى.
— ءسال شىدا، كۇنىم، ءسال شىدا، پەرىشتەم، — دەپ اناسى دا قارا سورپا بولىپ جانتالاسقان. ەكىقابات ايەل ءبىر ءولىپ، ءبىر ءتىرىلىپ، ءال كەتكەن قولى بەز بۇتاقتان ەندى سىعىلىپ شىعىپ بارا جاتقاندا، بۇكىل سايرام دالاسى مەن تاۋلارىن جاڭعىرىقتىرا نارەستەنىڭ شار-شار ەتكەن داۋىسى ساقپانشا اتىلدى.
تۇراردىڭ تۇڭعىشى پىسقىرىنىپ، تۇنشىعىڭقىراپ بارىپ، جارىق دۇنيەگە شارىلداي كەلىپ، شارانالى كۇيىندە كەمپىردىڭ قولىنان شىعىپ كەتىپ، جەرگە توپ ەتە ءتۇستى. كەلىنشەك ەكى بۇكتەلىپ، كورپەنىڭ ۇستىنە سىلق ەتە قالدى. ەليزاۆەتا پەتروۆنا ساسقاندا پىشاق تاپپاي، ءۇيدىڭ ءىشىن استان-كەستەڭىن شىعارىپ، قايتادان وشاق باسىنا جۇگىردى. قولىنا اعاش جارعان بالتا ءىلىندى. بالتانىڭ ءجۇزىن قازانداعى قايناعان سۋعا باتىرىپ-باتىرىپ الىپ، انا مەن بالانى جالعاستىرىپ جاتقان قاندى قىزىل شەكتىڭ استىنا كەسپەك قويىپ، بالتامەن قيىپ ءتۇستى. انا مەن بالا سول ساتتەن باستاپ ەكىگە ءبولىندى.
سول ساتتەن باستاپ، ولار ەندى جەكە-جەكە تاعدىرعا باعىنار. ەندى ءارقايسىسى جەكە-جەكە دەم جۇتار. بالا ءالى ءوزىنىڭ شالا تۋعانىن دا بىلمەس. دۇنيەگە مەرزىمىنەن بۇرىن اسىعىس كەلگەنىن سەزبەس. اسىعىس كەلىپ، اسىعىس كەتپەسە، سول ولجا. ايتەۋىر، اشىق اسپاننىڭ استىندا، تار قۇرساقتان شىعىپ، كەڭ دۇنيەنىڭ قۇشاعىنا ەنگەن. دۇنيە وعان كەڭ بولارىن، كەم بولارىن بولجاپ بولماس. بۇعان دەيىن انا مەن بالا ءبىر دەنە بولسا، ەندى شىعارعا جان باسقا-باسقا. ەندى ولاردى ماحاببات دەيتىن كوزگە كورىنبەس كىندىك-ىشەك جالعاستىرسا كەرەك ەدى. الگى دوعال بالتانىڭ جۇزىمەن سول كوزگە كورىنبەس كىندىك-ىشەك تە قيىلىپ كەتپەسە جارار.
كەمپىر:
— ۇل بالا، ۇل، ۇل! — دەپ جارقىلداي قۋاندى.
جىلى سۋعا شومىلدىرىپ، سۋ جاڭا اپپاق جايالىققا وراپ، ماۋجىراپ تىنىشتالعان ناتاليانىڭ جانىنا ابايلاپ اپارىپ قويدى. كوزىن شارت جۇمىپ العان جۇدىرىقتاي بالانىڭ سيرەك قارىن شاشى قاپ-قارا، ءجۇزى بارلىققان كۇرەڭقىزىل ەكەن. ناتاليا جاي عانا باسىن بۇرىپ اكەتتى. ەزۋ تارتقان جوق، ەمىرەنبەدى. تەك سالقىن ۇنمەن:
— وزىنەن اۋمايدى ەكەن. قايتا-قايتا ايتا بەرەتىن ەسكەندىرى وسى، — دەدى. شەشەسى تۇسىنبەي:
— يسكاندەر دەگەنى نە؟ — دەدى.
— تۇراردىڭ تىلەگى: ەسكەندىر بولسىن دەيتىن. دەمەك، بىزدىڭشە، الەكساندر دەگەنى. باياعىدا ول پريحودكو تۇرمەسىندە الەكساندر دەيتىن پەتەربۋرگ ريەۆوليۋسيونەرىمەن بىرگە اكەسى ەكەۋى وتىرعانىن بىلەسىڭ عوي. سونىڭ قۇرمەتىنە بالانىڭ اتىن ەسكەندىر قوي دەپ رىسقۇل امانات ايتىپتى.
— پەتەربۋرگتىڭ ريەۆوليۋسيونەرىمەن دوس بولىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ رىسقۇل قۇدا دا وڭاي ەمەس شىعار. مەيلى، سول قۇدانىڭ ايتقانى بولسا، بولا قويسىن. — ەليزاۆەتا پەتروۆنا نارەستەنىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ قويدى. — ناتاشەنكا، ءوز باۋىرىڭنان شىققان پەرزەنت قوي، جوندەپ نازار سالساڭشى.
ناتاشا قالجىراعان قالپى، باسىن ارەڭ بۇرىپ، بالاعا كوزىنىڭ قيىعىن تانا سالدى.
— ارتۋر سياقتى، — دەدى قينالىپ.
— ارتۋرىڭ كىم تاعى؟
— ايتىپ ەدىم عوي، تۇراردىڭ ءىنىسى. مەنى جەك كورەتىن. اقىرى قاشىپ كەتتى.
اھ ۇرىپ قاتتى كۇرسىندى. كوزىنەن جىلجىپ، سامايىنا قاراي ءۇنسىز-تۇنسىز جاس اقتى.
— وح، سورلى اركاشا، وح، سورلى-سورلى... سەنىڭ اقىرىڭ وسىنداي بولار دەپ كىم ويلاعان؟
مىناداي وقيعا ۇستىندە، تۇڭعىش پەرزەنتى دۇنيەگە كەلگەن شاقتا دا قىزىنىڭ باسقا جايعا قينالعانىنا شامىرقانعان انا شارت كەتتى.
— جەتتى، قىزىم! كۇيىنە بەرگەننەن نە پايدا؟ سوعان بولا، اي-كۇنىڭنەن ەرتە بوسانىپ، اجالىڭنان بۇرىن ولە جازدادىڭ. امان-ەسەن، ءتىرى قالعانىڭ ولجا. جان ولجا! سونى ويلاسايشى. دارىگەر جوق، دانەڭە جوق، جاڭا ءتىپتى ءۇزىلىپ كەتۋىڭ مۇمكىن ەدى عوي. شۇكىرشىلىك كەرەك. اركاديي مارقۇمعا ءبىر قۇداي ءوزى و دۇنيەدە جاقسىلىعىن بەرسىن.
نارەستە ءالى قايماعى بۇزىلماعان سارى الا جاپىراقتى دالانىڭ اۋاسىن اناسىنىڭ ۋىزىنان بۇرىن جۇتىپ، سول اۋاعا ماس بولعانداي، ۇيىقتاپ قالىپ ەدى. ءازىر تاماق تىلەگەن جوق. قۇرتاقانداي قارنى دا اشار. Hءاp تىلەپ، ءالى شىڭعىرار. تۋعان جەردىڭ اۋاسىمەن اۋىزدانعان جاقسى. ءبىراق ادام بالاسى تەك اۋامەن عانا قورەكتەنبەيدى. ونى بالا كوپ كەشىكپەي سەزە باستايدى. سوندا تۋعان اناسىنىڭ ءتوسى يىمەي قوياتىنىن، ءسويتىپ ۋىزعا جارىماي قالاتىنىن بالا ءالى بىلمەيدى. ول ءالى تۇك تە بىلمەيدى. ۇلكەندەردىڭ كوپ بىلەتىنىن، سول كوپ بىلگەنى كەيدە قاسىرەت بولىپ جابىساتىنىنان دا تۇك حابارى جوق.
ونىڭ تۇڭعىش رەت قۇلاعىنا اناسى مەن اجەسىنىڭ داۋلى اڭگىمەسى، جاپىراقتاردىڭ سىبدىرى، اقسۋ وزەنىنىڭ سارىلى، كوكسەرەك ءيتتىڭ ۇرگەنى، اتىز شەتىندە ارقانداۋلى تۇرعان اق ەشكىنىڭ ماڭىراعانى شالىنعان. ءبىراق بالا ولاردىڭ ەشقايسىسىن ەلەگەن جوق. ەسەيگەندە دە بۇل ساتتەن ويىندا ەش ەلەس قالماس. دۇنيەگە نەگە، نە ءۇشىن كەلگەنىن دە بىلمەيدى. ويتكەنى ول بۇل دۇنيەگە ءوز ەركىمەن كەلمەگەن. ال ونى دۇنيەگە كەلتىرگەندەر اراسىندا ءازىر بەرەكە بولماي تۇرعان كەز.
* * *
ارادا قانشا كۇن ءوتتى. ناتاليانىڭ ومىراۋىنان اق تامباي، اشارشىلىق جىلعى مەشەل اسپانداي بەزىرەيدى دە قالدى. شەشەسى بايعۇس بىلگەن ەم-دومىن ىستەپ، قىزىنىڭ ەمشەگىنە تابا قىزدىرىپ باستى. تاۋدان قازىپ اكەلگەن «التىن تامىردى» قايناتىپ، سونىڭ سولىمەن بۋلادى، كوكەمارالدىڭ، كيىكوتىنىڭ كەپتىرىپ العان گۇلىن ەزىپ جاقتى، — ەشتەڭە بولمادى، ءسۇت شىقپاي قويدى.
— اپىر-اي، ءوزىڭ دە ۇلىم ەكەن دەپ ەمىرەنبەيسىڭ عوي، سودان شىعار ءسۇت شىقپاي جاتقانى، — دەپ قىزىنا شەشەسى ءبىر كۇڭكىلدەدى، ەكى كۇڭكىلدەدى، سودان اقىرى شىداي الماي كەتكەن ناتاليا كەمپىر بايعۇستىڭ بەتىنەن قاۋىپ تاستادى:
— مەنى تۋعاندا سەنىڭ دە ءسۇتىڭ تىيىلىپ قالعان. مەن ولەتىن بولعان سوڭ، تۋعان اپكەڭنىڭ ومىراۋىنا سالعانسىڭ. سوندا، سول مارقۇم سوفيا پەتروۆنانىڭ ءبىر ەمشەگىن مەن، ءبىر ەمشەگىن اركاديي ەمىپ وسكەنبىز. دەمەك مەنى تاپقاندا سەن دە ەمىرەنبەگەن بولدىڭ عوي؟!
ەليزاۆەتا پەتروۆنا كۇيىنىپ باسىن شايقايدى.
— ءاي، ءاي قىزىم، ايامايسىڭ اناڭدى. مەنىڭ سەن دەگەندە شىعارعا جانىم باسقا ەكەنىن بىلە تۇرىپ، كۇيدىرەسىڭ ادامدى. مەنىڭ جايىم باسقا ەدى عوي، ومىراۋىما جامان بەز تۇيىندەپ، اقىرى اكەڭ بايعۇس تاشكەنتتەن دوكتور الدىرىپ، مەن بەيشارا پىشاققا تۇسكەن جوقپىن با؟ سونى سەنىڭ ۇمىتاتىن ءجونىڭ جوق ەدى عوي. سەنىكى دە سونداي سويقان با دەپ ويلاسام، قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن، جامان بەزىڭ جوق، مىنە، ءبارى جۇپ-جۇمساق، شالا تۋعان جەتى ايلىق بالا تۇرماق، ەگىز بالانى اسىرايتىن اۋلەتى بار ومىراۋىڭنىڭ. الدە دوكتورعا قارالىپ قايتاسىڭ با؟
— ءوزىم دە سونى ويلاپ ءجۇر ەدىم، — دەدى قىزى شەشەسىنىڭ بۇل ۇسىنىسىنا ىشىنەن قۋانىپ كەتىپ.
كوپ كەشىكپەي ناتاليا جولعا جينالدى. نۇقىل قارادان، باسىنا قارا شىلتەرلى قالپاق كيدى.
— تۇرارعا ورالساڭ قايتەدى؟ جاقسى-جاقسى دارىگەرلەرگە قاراتار ەدى، — دەپ شەشەسى يمەنشەكتەپ، تاعى ءبىر تىلەگىن ايتقان. قىزى يلىكپەدى:
— مەنىڭ ەمشەكتەس باۋىرىمدى اتتىرعان ادامعا نە دەپ بارامىن؟ راقمەت ايتا بارامىن با؟ مەن بايسىز قالادى ەكەن دەپ قورىقپا. مەنىڭ باسىپ كەتكەن ىزىمە زار بولىپ ەڭىرەگەن ەرلەر از ەمەس. و باسىندا ءبىر قاتەلىك كەتتى، مەن سەزىمنىڭ ق ۇلى بولدىم، ەندى اقىلدىڭ ق ۇلى بولامىن.
شەشەسى كۇرسىنىپ-كۇرسىنىپ، كۇيزەلە باسىن شايقادى.
— اقىلدىڭ ق ۇلى بولساڭ، جانىمىزدى ساقتاپ وتىرعان تۇراردىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ ايىرىلما. ول قارايلاسپاسا، ءبىزدىڭ كۇنىمىز نە بولادى؟ مىنا ءبىر الاقانداي جەردەن دە ايداپ شىعادى عوي ءبىزدى. كليەۆەنسوۆتار از ەمەس قوي، بالام.
— ماما، سەن ءبىر نارسەنى تۇسىنبەيسىڭ. رىسقۇلوۆ پرەزيدەنت بولدىم ەكەن دەپ ەندى ساباسىنا تۇسە قالمايدى. مەن بىلەتىن رىسقۇلوۆ بولسا، ول ەندى بۇرىنعىدان بەتەر ارپالىس جولىنا تۇسەدى. سول پرەزيدەنتتىكتە كوپ وتىراتىنىنا دا كۇمانىم بار. ويتكەنى ول ىمىراسىز ادام، ال ىمىراعا كەلمەيتىن، تىك جول، بىربەت ادامدار كوپكە شىدامايدى. نە ءوزى ورتەنىپ ولەدى، نە بىرەۋلەر ولتىرەدى. ەكىنىڭ ءبىرى. ال كۇنكورىس بولسا، قايتەمىز، ءبىر امالى بولار. مەن دە جۇمىس ىزدەرمىن، ياكي ءجىبى ءتۇزۋ ءبىر ادام تابىلار. قام جەمە، جالعىز ەمەسسىڭ، ەندى ەرمەگىڭ بار. بالانى ب ا ق. ەسكەندىردىڭ ەندىگى اناسى سەنسىڭ، مەنەن وعان ەندى قايران جوق. وسى زاماندا سوڭىنان بالا ەرتكەن ايەلدى كىم الادى؟ مەن ءالى الداعى كۇنىمدى ويلاۋىم كەرەك. ەسكەندىر ءولىپ قالماسا، سەنىڭ جاقسىلىعىڭدى قايتارار. بۇل تۇقىم — موينىنا كىسى اقىسىن ارتىپ جۇرەتىن تۇقىم ەمەس. بەرگەنگە — بەرەدى، العاننان — الادى. اقىسىن الماي تىنبايدى. انە، رىسقۇلوۆ تا اقىرى اركادييدى ءولتىردى عوي. ال اركادييگە ونىڭ قانجارى سونوۋ بالا كۇنىندە-اق قايراۋلى بولاتىن. سولاي، ەليزاۆەتا پەتروۆنا...
ءسويتىپ، «گەنەرالشا» ەسكەندىردى باۋىرىنا سالدى. اق ەشكىنىڭ سۇتىمەن اسىرادى. تاعدىردا تالكەك سياقتى جايلار كەزدەسە بەرەدى. وسى ەسكەندىرى — الەكساندر اتالعانداردىڭ سونوۋ-سونوۋ اتاسى الەكساندر ماكەدونسكيي، ياعني ەسكەندىر زۇلحارناي دا وسىنداي نارەستە شاعىندا ەشكىنىڭ ءسۇتىن ءىشىپ وسكەن ەكەن دەگەن لاقاپ بار.
بالا ءۇش-تورت ايلىعىندا ەليزاۆەتا پەتروۆناعا قاراپ، ىرجيىپ كۇلەتىندى شىعاردى. وعان كەمپىر بايعۇستىڭ ءىشى ەلجىرەيتىن بولدى.
— ۋح تى، باسۋرمان، يسكاندەر تۋراروۆيچ، — دەپ بالانى قۇنداعىمەن قوسا جۇلمالاپ ويناپ، باۋىرىنا قىسىپ-قىسىپ قۇشىرلاناتىندى شىعاردى.
بالادا ءازىر قايعى-مۇڭ جوق. اسپانى اشىق، جان-جاعى جانناتىداي دالا، ارىرەكتە اسقاقتاعان تاۋلار، تەڭبىل تورعاي شىرىلداعان، شولپانكەبىس گۇلدەگەن ويدىم-ويدىم جازيرالار...
XII
شالۆا زۋرابوۆيچ ەلياۆا، ۆالەريان ۆلاديميروۆيچ كۋيبىشيەۆ، يان ەرنەستوۆيچ رۋدزۋتاك، ميحايل ۆاسيليەۆيچ فرۋنزە... فيليپپ يسايەۆيچ گولوششەكين — ۆسيك پەن رسفسر سوۆناركومىنىڭ اتىنان، لەنين مانداتىمەن كەلە جاتقان تۋرككوميسسياسىنىڭ قۇرامى وسى. بۇلاردىڭ اراسىندا فرۋنزەدەن وزگەسى تۋركىستان ولكەسىن بۇرىن كورمەگەن. فرۋنزەنىڭ ءوزى تۇركىستاندىق، دالىرەك ايتقاندا، جەتىسۋلىق، ودان دا دالىرەك ايتقاندا، تۋعان جەرى پىشپەك. تۇرككوميسسيانىڭ العاشقى كەلگەن توبىنىڭ ىشىندە ءقازىر فرۋنزە جوق. ول ءالى كولچاكپەن شايقاسىپ جاتىر. ال كۋيبىشيەۆ تە قازاق دالاسىندا تۋىپ وسكەن. ءبىراق قازاقستاننىڭ ول جاق بەتى تۇركىستان ولكەسىنە قارامايدى. سول سەبەپتى كۋيبىشيەۆ تە تۇركىستانعا تۇڭعىش رەت كەلە جاتىر دەۋگە بولادى.
1919 جىلدىڭ سارالا كۇزى — قاتارىنان ەكى جىل قاتتى سوققان اشارشىلىقتىڭ بەتىن قايتارعانداي كەز ەدى. تۋرا ۆوكزال باسىندا، قالاعا شىعابەرىس بەتىندە ءتىزىلىپ ەسەك اربالار تۇر. ۇيمە-ۇيمە قاۋىن-قاربىز، توبە-توبە الما، المۇرت، شابدالى، انار...
الا تاقيا، قارا تاقيا كيگەندەر، كوك سالدە، اق سالدە سالعاندار جان-جاقتان ايقايلايدى:
— الىڭدار! الما الىڭدار! ارزان الما.
— كەلىڭدەر، كۇلابى قاۋىن جەڭدەر! ارزان قاۋىن.
— مىنا شۋىلداقتاردى تىيا تۇرساق قايتەدى؟ ءبارىن تاراتىپ، ميليسيا قويىپ قويالىق، — دەدى تۇرسىنحودجايەۆ.
— تيمەڭدەر، — دەدى رىسقۇلوۆ. — كەلگەن مەيماندار تۇركىستاندى، ونىڭ استاناسى تاشكەنتتى تابيعي قالپىندا كورسىن. بوياما بولماسىن. ءقازىر كوز بوياعانمەن، ەرتەڭ-اق ولار وزدەرى كورەدى.
— مىنا ەسەكتەرى تەزەك تاستاپ، جولدى بىلعاپ بولىپتى. تىم قۇرىسا، جۇرەتىن جولدى تازالاتايىق.
— ونىڭ دۇرىس. قالانىڭ رايىسىنا تاپسىر. ستانسيا باستىعىن شاقىرىپ ايت، — دەپ كەلىستى رىسقۇلوۆ.
تۇركىستان باسشىلارى تۇرككوميسسياسىن كۇتىپ الۋ ءۇشىن ۆوكزالدىڭ الدىنا، پەررونعا شىقتى. پەرروندا سىرنايشىلار، وقۋشىلار ءتىزىلىپ تۇر ەكەن.
تاشكەنتكە پويىز تاڭسىق ەمەس. ءبىراق جاسىل-سارى باۋ-باقشا بۇلىمىنان بۇلاڭ ەتىپ، «وتاربا» كورىنگەندە، تاشكەنتتىكتەر پويىزدى تۇڭعىش رەت كورگەندەي:
— و-و-و-و! — دەستى.
كەرنەيلەر مەن سىرنايلار قارلىعىپ بارىپ، ءۇنى اشىلىپ، لەكىلدەپ بەردى. بيقاساپ كوك شاپان، الا تاقيا كيگەن، كۇيەك ساقالدى، جالپاق مۇرىن قارا شال جورعالاي باسىپ، بيلەپ الا جونەلدى. ونىڭ سوڭىنان جىگىتتەر دە شىقتى.
تۇرككوميسسيا ەلياۆا باستاپ ۆاگوننان شىققان كەزدە، پەررون ءۇستى شات-شادىمان كۇي مەن بي بولاتىن. شالۆا ەلياۆا ۆاگوننىڭ تۇتقاسىنان ۇستاپ، باسپالداققا اياعىن سالا بەرىپ، مىنا تاماشاعا تاڭىرقاعانداي، ءبىر اياعى سالبىراعان كۇيى تۇردى دا قالدى. جانىنا جاقىنداپ كەلىپ، قولىن سوزعان رىسقۇلوۆتى ەلياۆا قۇشاقتاي ءتۇسىپ:
— جاساسىن، كەڭەستىك تۇركىستان! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى.
بۇيرا شاشتى، تىپ-تىعىز قويۋ قارا ساقال-مۇرتتى، شاعىن بويلى ەلياۆادان سوڭ، ەڭگەزەردەي ەرەسەن دەنەلى، ۇزىن بويلى، سارى شاشتى رۋدزۋتاك، ودان سوڭ ماڭدايى كەرەقارىس، جايساڭ ءجۇزدى، شاشى دۋدارداي ۆالەريان كۋيبىشيەۆ ءتۇستى. سوڭىن الا كىبىرتىڭكىرەپ، باسقىشتىڭ وزىنە سيداڭ اياعىن ءبىر سالىپ، ءبىر تارتىپ الىپ، ۆاگون تۇتقاسىنىڭ ءوزىن قولىمەن ءسۇرتىپ كورىپ، سودان سوڭ بارىپ ۇستاپ، قاباعى كىرتيىڭكىرەپ، جىلماعاي شاشتى، تەكەساقال فيليپپ يسايەۆيچ گولوششەكين سازارىڭقىراپ بارىپ، تابانى تيسە تۇركىستاننىڭ جەرى ويىلىپ كەتەتىندەي، ابايلاپ قانا پەررونعا اياق تىرەدى.
رىسقۇلوۆ ىشىنەن: «مىنا كىسى ۇزاق جولدى كوتەرە الماي، سىرقاتتانىپ قالعاننان ساۋ ما؟» — دەپ سەكەمدەنىپ قالدى. ونىمەن امانداسىپ تۇرىپ، ءوزىن تانىستىرىپ بولىپ، رىسقۇلوۆ:
— قالاي، جولدان ارىعان جوقسىز با؟ — دەپ سۇرادى.
— ايتپاڭىز، جولداس رىسقۇلوۆ، ازاپ... ازاپ... — دەپ گولوششەكين سيديعان سالالى ساۋساقتارىمەن ماسا جاسقاعانداي، اۋانى جەلپىپ-جەلپىپ قويدى. سودان سوڭ ۋ دا شۋ پەررون ۇستىنە موليە قاراپ، اتى بەلگىسىز ارالداعى جابايى ادامدارعا تاپ بولعانداي، تاپجىلماي تۇرىپ الدى.
ال بۇل كەزدە شالۆا ەلياۆا ءالى جالپاق مۇرىن، كۇيەك ساقال، اڭقىلداق شالمەن جارىسا بيلەپ ءجۇر ەكەن. راس، ونىڭ ءبيى شالدىكىنەن قيمىلى بولەكشە؛ اياق-قولى قانجارداي قادالىپ، دىك-دىك ەتەدى ەكەن. زۋرنايشىلار مەن كەرنەيشىلەر قۇرمەتتى مەيماننىڭ ءوزى بيلەپ كەتكەنىنە كەرەمەت ءماز بولىپ، مۋزىكانى قۇتىرتا تارتىپ، لەكىلدەتىپ الا جونەلدى.
بۇل قىزىققا كۇلىپ تۇرعان كۋيبىشيەۆ پەن رۋدزۋتاكقا الگى شال بيلەپ كەلىپ، بيگە شاقىرىپ ءجۇر ەدى، انا ەكەۋى قولدارىن كەۋدەسىنە باسىپ، ىزەت كورسەتىپ، بي بىلمەيتىندەرىن ايتتى. جالپاق مۇرىن شال دا كەمپىرى ۇل تاپقانداي ەلىرىپ العان ەكەن، ارى-بەرى ويقاستاپ ءجۇر، گولوششەكيننىڭ الدىنان قوقيلانعان قورازداي شىقپاي قويدى. گولوششەكين ازاردا-بەزەر بولعان ادامداي قوس قولمەن جاسقاپ:
— نەت، نەت! — دەپ بەزەك قاقتى. شال دا قيقارلانىپ، قايتا-قايتا «بيكەزەك» تاستاپ، اينالدىرىپ الدى.
— جولداس رىسقۇلوۆ، قۇداي ءۇشىن ايتىڭىزشى مىناعان بىردەڭە، — دەپ جالىنعانداي بولدى گولوششەكين. جالپاق مۇرىن شال گولوششەكينگە كوزىن قىسىپ قالىپ، توبەسىندەتى تاقياسىن قۇيقاسىمەن قيمىل-قيمىل ەتكىزىپ قويىپ:
— شوم ءديلا، تاۋەرىش ناشاندىك، نە نۋراۋتسا، ءدا؟ — دەپ تەپسىنىپ قالىپ، كەۋدەسىن اشىپ كەتە باردى.
رىسقۇلوۆ ۆاگوننىڭ تەپكىشەگىنە كوتەرىلىپ، قولىن كوتەردى. كەرنەي، زۋرناي پىشاق كەسكەندەي ساپ بولدى. ءبيشى شال ومىراۋى اشىلىپ، پورا-پوراسى شىعىپ تەرلەپ، ەنتىگىن باسا الماي، اۋزى اڭقايىپ، رىسقۇلوۆقا قارادى.
— جولداستار! تاشكەنتكە لەنيننىڭ دوستارى، سەرىكتەرى كەلدى. لەنيننىڭ تاپسىرماسىمەن كەلدى. بۇل كەلىس كەشەگى پاتشا گەنەرالدارىنىڭ كەلىسىنەن باسقا. تۇركىستان ەلىن ەل ەتەمىز، ەزىلگەندەردىڭ ەسەسىن الىپ بەرەمىز، تەڭدىككە قولىن جەتكىزەمىز دەپ كەلدى. كەشەگى پاتشادان زورلىق كورگەن، قورلىق كورگەن تۇركىستان ءۇشىن بۇل زور تاريحي وقيعا. تۇرككوميسسيادان ءبىز كوپ جاقسىلىق كۇتەمىز، كومەك كۇتەمىز. ءۇمىتىمىز اقتالادى دەپ سەنەمىز. حوش كەلدىڭىزدەر، قۇرمەتتى دوستار! — دەپ رىسقۇلوۆ تەپكىشەكتەن ءتۇسىپ، ورنىن شالۆا ەلياۆاعا بەردى. ەلياۆا جاۋاپ ءسوز سويلەدى.
— باۋىرلار! — دەپ شالۆا ەلياۆا بۇيرا شاش باسىن شالقايتىڭقىراپ شاتتانا شاڭق ەتتى. — ءبىز سىزدەرگە، تۇركىستان حالقىنا لەنيننىڭ سالەمىن الا كەلدىك. ءبىز بىر-بىرىمىزگە سەنۋىمىز كەرەك. جاڭا رىسقۇلوۆ جولداس دۇرىس ايتتى: ءبىز پاتشانىڭ گەنەرالدارى ەمەسپىز. پاتشا گەنەرالدارى تۇركىستاندى جارتى عاسىر بويىنا توناپ، سىزدەردىڭ ەڭبەكتەرىڭىزدى قاناپ، بار بايلىقتى سورىپ كەلدى. ولارعا تۇركىستاننىڭ شەكسىز بايلىعى، شۇرايلى جەرى كەرەك بولدى، ال ادامدارى ارزان جۇمىس كۇشى رەتىندە عانا قاجەت بولدى. پاتشا گەنەرالدارى تۇركىستان حالقىن كوگەرتەيىن دەپ ويلاعان جوق. مەكتەپتەر ورنىنا تۇرمەلەر سالدى. حالىقتى قاراڭعىلىققا ۇستاۋعا بارىنشا ىقىلاس قويدى. ال ءبىز بولساق، تۇركىستان باسشىلارىمەن بىرلەسە وتىرىپ، حالىقتىڭ ءال-قۋاتىن، مادەنيەتىن كوتەرۋگە اتسالىسامىز. تۇركىستان تىزگىنىن تۇركىستان حالقىنىڭ وزىنە بەرەمىز. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىن، سالتىن، ءدىنىن سىيلايمىز. تۇركىستاندى ىشكى-سىرتقى جاۋلاردان قورعاۋعا بارىنشا كۇش سالامىز. مەن تۇرككوميسسيا اتىنان كەڭەستىك تۇركىستانعا زور الەۋمەتتىك تابىس تىلەيمىن، جاساسىن ريەۆوليۋسيا! جاساسىن تۇركىستان!
كەرنەيشىلەر مەن زۇرنايلار تاعى دا ۆوكزال باسىن جاڭعىرىقتىرىپ اكەتتى. باعاناعى كۇيەك ساقال، جالپاق مۇرىن شال شالۆا ەلياۆاعا ايقايلاپ:
— دات! — دەدى.
— نە دەيدى؟ — دەپ سۇرادى ەلياۆا رىسقۇلوۆتان.
— سۇراعىم بار، رۇقسات ەتىڭىز، — دەيدى.
— سۇراسىن.
— داتىڭ بولسا، ايت، — دەدى رىسقۇلوۆ.
— ءسىز، ورتاق ناشاندىك، جاڭا ءبىزدىڭ ادەت-عۇرىپتارىمىزدى، سالتىمىزدى سىيلايمىز دەدىڭىز. جانە ءوزىڭىز قۋانىشىمىزعا قوسىلىپ بي بيلەدىڭىز. بۇعان ءبىز ءجۇدا قۇرسان بولدىق. ال مىنا ورتاق، اتىن بىلمەيمىن...
— گولوششەكين.
— ءيا، ورتاق كولوشەكين... كولوشەكين دەي مە؟.. — دەپ شال گولوششەكيننىڭ بەتىنە باجىرايا قارادى. — وسى جۋىقتا عانا كۋشەكين دەگەن بىرەۋ ورنىنان الىنباپ پا ەدى؟
— جوق، ول باسقا، بۇل كىسى گولوششەكين.
— ا-ا، مەيلى-مەيلى، ءبىراق وسى كىسى ءبىزدىڭ بي بيلەپ، قۋانعانىمىزدى، لەنيننىڭ دوستارىن شاتتانا قارسى العانىمىزدى نەگە جاقتىرماي قالدى؟
— جاقتىرادى، نەگە جاقتىرماسىن. ءجاي، انشەيىن جولدان شارشاپ كەلگەن عوي، — دەپ كۇلىپ رىسقۇلوۆ شالدىڭ ارقاسىنان قاقتى.
— لايىم سولاي بولسىن، ورتاق رىسقۇلوۆ. لايىم سولاي بولسىن، — دەپ، شال دەسە دە گولوششەكينگە ءالى دە سەزىكتەنە قاراپ كەتە باردى.
مەيماندار رەزيدەنسياسىنا ورنالاسىپ، دەمالىپ العان سوڭ، تۇركسيك-كە كەلىپ، رىسقۇلوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولدى. ەلياۆا رەسمي تۇردە لەنيننىڭ تۇركىستان كوممۋنيستەرىنە جازعان حاتىن تاپسىردى.
— جولداستار! — دەپتى لەنين حاتىندا. — ماعان سىزدەرگە سوۆناركوم مەن قورعانىس كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى رەتىندە ەمەس، پارتيانىڭ مۇشەسى رەتىندە حات جولداۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر.
تۇركىستان حالىقتارىمەن دۇرىس قاتىناس ورناتۋدىڭ ءقازىر رسفسر ءۇشىن، اسىرەلەمەي ايتقاندا، وراسان زور بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك تاريحي ماڭىزى بار.
كەڭەس جۇمىسشى-شارۋا رەسپۋبليكاسىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن قانالىپ كەلگەن ءالسىز حالىقتارعا قاتىناسىنىڭ بۇكىل ازيا ءۇشىن، دۇنيە ءجۇزىنىڭ وتارلارى ءۇشىن، مىڭداعان ميلليون ادامدار ءۇشىن پراكتيكالىق ماڭىزى بولماق.
رىسقۇلوۆ ەلياۆانىڭ قولىن قىسىپ تۇرىپ:
— ءسىزدىڭ رۇقساتىڭىزبەن بۇل حات تۇركىستان گازەتتەرىندە جاريالانسىن، — دەدى دە كومەكشىسىن شاقىرىپ الىپ، — مىنا حات «كوممۋنيست»، «تۋركەستانسكيە يزۆەستيا»، «يشتراكيۋن»، «اقجول» گازەتتەرىنىڭ ەرتەڭگى سانىندا، ءبىرىنشى بەتتەرگە كورنەكتى ەتىپ جاريالانسىن، — دەدى.
ەلياۆا تۇرككوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ مىندەتتەرىمەن تانىستىردى. مىسالى، گولوششەكين جولداس پارتيا قۇرىلىسى ماسەلەسىمەن شۇعىلدانادى ەكەن، كۋيبىشيەۆ اسكەري-سوعىس سالاسىمەن اينالىسادى.
رىسقۇلوۆ تۇركىستانداعى جاعدايمەن تانىستىرىپ ءوتتى. كوپتەگەن قيىنشىلىقتاردى اتادى. تۇرككوميسسيا مۇشەلەرىنەن ناقتى جانە جەدەل كومەك كۇتەتىنىن ءبىلدىردى. مىسالى، بۇكىل تۇركىستاندا جالعىز مۇعالىمدەر ينستيتۋتى بار. ونىڭ ءوزى تاشكەنتتە. سونى ۋنيۆەرسيتەتكە اينالدىرۋ ماسەلەسى. جەر-جەردە ينستيتۋتتار، مەكتەپتەر اشۋ ماسەلەسى.
— تۇركىستاننىڭ سوڭعى گەنەرال-گۋبەرناتورى كۋروپاتكين مىرزا بۇل ەلدى ساۋاتتى ەتۋ ءۇشىن ءالى مىڭ جىل كەرەك دەگەن، — دەدى رىسقۇلوۆ. — باقىتىمىزعا قاراي، ءقازىر كۋروپاتكين جوق، ول كەلمەسكە كەتتى. ءبىراق تۇركىستاننىڭ كەيبىر كوممۋنيست باسشىلارى مۇنداعا دەيىن سول كۋروپاتكيننەن اسا ۇزاي الماي كەلدى. ەندى سول قاتەنى تۇزەتىپ، تەز ىسكە كىرىسۋىمىز كەرەك.
— ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعان ماسەلەڭىز دۇرىس، — دەپ سوزگە گولوششەكين ارالاستى. — مادەنيەت جوق جەردى جابايىلىق جايلايدى. مادەنيەتتى ەندىرۋىمىز كەرەك. مەن الگىدە تۋرا بازار باسىندا قولىمەن پلوۆ، سىزدەردە قالاي، ءيا، پالاۋ جەپ وتىرعانداردى كوردىم. سۇمدىق قوي بۇل! ناقتى كومەك دەگەندە مەن ءوز مىندەتىمە — رەسەيدەن تەزدەتىپ بىرەر ۆاگون قاسىق، شانىشقى جەتكىزدىرۋدى موينىما الايىن.
ەلياۆا باسىن شايقادى. كۋيبىشيەۆ پەن رۋدزۋتاك تومەن قاراپ، قىزارىپ كەتتى.
— بۇل — ونەرلى ەل، فيليپپ يسايەۆيچ. قاسىقتىڭ نەشە ءتۇرىن جاساي الادى. ءسىز كومەكتەسكىڭىز كەلسە، رەسەيدەن تەز ارادا ون مىڭ تەمىر سوقا الدىرىڭىز. بىزگە سوقا كەرەك. جەر جىرتىپ، ەگىن ەگىپ، ەلدى اسىراۋ كەرەك. ءسىز بىزدەن ماقتا سۇراپ وتىرسىز، سول ماقتانى وسىرەتىن قۇرال-سايمان جەتكىزىڭىز. ەگىستىك ماقتاعا اينالعان سوڭ، استىق الىنبايدى، ماقتانىڭ ەسەسىنە رەسەيدەن استىق جەتكىزىڭىز. حالىققا تاماق كەرەك، حالىق ونسىز دا ەكى جىل قاتارىنان اشارشىلىققا ۇشىرادى. ەكى ميلليونعا جۋىق ادام قىرىلدى. ونىڭ كوپشىلىگى سىزدەر ءالى قازاق دەپ ءوزىنىڭ شىن اتىمەن اتاۋعا داعدىلانباعان كيرگيزدار. جەتىسۋ، اۋليەاتا، شىمكەنت قازاقتارىنىڭ جەرى ءالى كۋلاكتاردىڭ قولىندا. ءسىز بولىپ، ءبىز بولىپ، سونى قازاقتاردىڭ وزدەرىنە قايتارىپ بەرەيىك. ولاردى ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋعا ماشىقتاندىرايىق. ەندەشە، ولارعا دا قۇرال-سايمان بەرەيىك. كەشەگى پاتشانىڭ 16-جىلعى جازالاۋ وتريادتارىنىڭ تەپكىسىنەن، كۋلاكتاردىڭ قۋدالاۋىنان كوپ قازاقتار جۇڭگو اسىپ كەتتى. سولاردى كەرى قايتارايىق. جەر بەرەيىك، ءۇي-جاي بولىپ ورنالاسۋىنا كومەكتەسەيىك...
— ءسىز ماسەلەنى تەمىر سوقادان باستاپ، اياعىن ۇلكەن-ۇلكەن ساياسي-الەۋمەتتىك تالاپتارعا اكەلىپ تىرەدىڭىز، جولداس رىسقۇلوۆ، — دەپ گولوششەكين شىدامسىزدىق تانىتىپ الدى. — ءسىز قازاقتار دەپ وتىرعان كيرگيزدار تۋرالى وقىعانىم بار. ولار تابيعاتىنان جالقاۋ، ەڭبەككە بەيىمسىزدەۋ، تەك كوشىپ-قونىپ، ويىن-تويمەن كۇن كەشىپ، جۇت كەلسە مالدان ايىرىلىپ، قىرىلىپ قالا بەرەتىن حالىق قوي. حالىق قىرىلماس ءۇشىن جانتالاسا ءبىلۋى كەرەك. ەڭبەك ەتۋى كەرەك. ال قازاقتار، ياكي كيرگيزدار ەڭبەككە جوق. سوندىقتان ەڭ الدىمەن ەڭبەككە باۋلۋ كەرەك.
— ءسىزدىڭ وقىعانىڭىز، جولداس گولوششەكين، كەشىرىڭىز، گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ پاتشاعا جىلما-جىل جازىپ تۇرعان راپورت-ەسەبى بولدى عوي. وندا ءسىز ءالى قيسىق اينالار زالىندا ءجۇر ەكەنسىز.
گولوششەكين قىزاراقتاپ قالدى. اشۋ قىسقاندا سونىك كوزدەرىنە قان قۇيىلىپ كەتكەندەي قىزارىپ شىعا كەلەدى ەكەن. ءوزىن-وزى ۇستاۋعا ىقتيارى جەتىڭكىرەمەي، جەڭىلتەكتىك تانىتىپ الادى ەكەن. تەكە ساقالى سەلكىلدەڭكىرەپ وتىرىپ:
— ءسىز دە كەشىرىڭىز، جولداس رىسقۇلوۆ، — دەدى، — مەن كيرگيزدار جايلى كەيبىر دەرەكتى، ءسىز ايتقانداي، گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ پاتشاعا جازعان اقپارىنان ەمەس، وسى تۇركىستاننىڭ ءوز گازەتىنەن وقىپ ءبىلدىم. «ناشا گازەتا» دەگەن ءسىزدىڭ گازەت بولار، ءسىرا. گولوششەكين ادەمى سارى سافيان پورتفەلدەن بەتورامالداي عانا گازەت قيىندىسىن ەكى ساۋساعىمەن عانا ابايلاپ الىپ، الدىنا جايىپ قويدى. ءتىپتى تۇركىستاننىڭ گازەتىنىڭ وزىنەن ءبىر زالالدى ميكروب جابىسا قالاتىنداي مەيلىنشە ساق ۇستايدى. — مىنە، كەرەك دەسەڭىز وقىپ بەرەيىن. ءسىرا، ءسىز ءوز قولاستىڭىزدا شىعىپ جاتقان گازەتتەردەن بەيحابار سياقتىسىز... ءيا، سونىمەن، «ناشا گازەتا» 265-سانى. اۆتورى گ.اگاريەۆسكيي دەگەن. كىم ەكەنىن بىلمەيمىن. تاقىرىبى: «كيرگيز ينتەلليگەنتتەرىنە».
— فيليپپ يسايەۆيچ، ونى رىسقۇلوۆ جولداس ءوزى دە بىلەدى عوي، ۋاقىت المايىق، — دەپ قىنجىلدى ەلياۆا.
— جو-جوق، شالۆا زۋباروۆيچ، سابىر ەتىڭىز. ماسەلە پرينسيپتە بولىپ وتىر. تىڭداڭىزدار، سىزدەرگە دە زيان ەمەس. بىلاي دەپ جازادى: «مال باققان كوشپەندىلەر دەيتىندەردىڭ ءبارى ەجەلدەن كەدەي، بەيقام كەلەتىنى ەكونوميكا عىلىمىنىڭ تاريحىنان بەلگىلى. ولاي بولماسقا لاج جوق قوي: عۇمىر بويى كوشىپ جۇرسەڭ، قايدان باييسىڭ؟ «ەكى كەشتە — ءبىر جۇت» دەگەن ەسكى ماتەلدى ەسكە الساق، كوشى-قوندى كەزىندە كوپ نارسە قيرايدى، بۇلىنەدى، ال كيرگيزداردىڭ كوشى-قونىندا سان جوق، ولار قايدان داۋلەتتەنسىن؟ ال ەكونوميكالىق ءال-قۋاتى ناشار ەلدە رۋحاني بايلىقتىڭ بولمايتىنى دا بەلگىلى. ولاردىڭ عىلىم مەن ونەر تۋدىرۋعا جاعدايى دا جوق... كوشپەندىلەر وتىرىقشىلارمەن ەشۋاقىتتا تەڭەسە الماق ەمەس. كوشپەندىلەر ەكونوميكا جاعىنان وتىرىقشىلارعا تاۋەلدى بولادى، ءتىپتى ق ۇلى بولادى دەسە دە كەلەدى. ال ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىك ساياسي تاۋەلدىلىككە اكەلىپ سوعاتىنى سىزدەرگە بەلگىلى...
— جارايدى، فيليپپ يسايەۆيچ، تۇسىنىكتى بولدى عوي، — دەپ بۇل جولى ەلياۆا قاتاڭداۋ ايتتى.
گولوششەكين قىڭبادى. ەرەگىسكەن سايىن قىڭىرلانا تۇسەتىن مىنەز بايقاتتى. تۇلا بويى تارامىستان تۇراتىن ادامداردىڭ ادەتى. «تىنىش وتىرىڭدار!» — دەگەندەي سالالى ساۋساقتارىن ەربەڭدەتتى. رىسقۇلوۆ ويلادى: «ساۋساقتارىنا قاراعاندا، وسى كىسى مۋزىكانت ەمەس پە ەكەن؟ ساۋساقتارى پاگانينيدىكىنە ۇقسايدى. ال مۋزىكا ونەرىن سۇيگەن ادام قاتىگەز بولماسا كەرەك».
— ءسال سابىر، جولداستار، قىزىعى ءالى الدا، — دەپ گولوششەكين وقۋىن ساباقتاي بەردى: — «كوشپەندىلەردىڭ وتىرىقشىلار قۇپتاماس ەرەكشە مىنەزدەرى بار. كوشپەندىلەر ءۇشىن ادام ءومىرى قىمبات ەمەس. ەگەر بىرەۋدى بىرەۋ ولتىرسە، قۇن تولەپ قۇتىلا سالادى. مال بارىمتالاۋ، قىز الىپ قاشۋ ەرلىكتىڭ بەلگىسى سانالادى. ال مۇنداي جولمەن تابىلعان مالدىڭ ءقادىرى از. ونى توگىپ-شاشادى، اقىرىندا تونالعان توزادى، توناعان بايىمايدى. كوشپەندىلەر ەكونوميكالىق ياكي ساياسي زاۋالدار سوقپاي تۇرعان كەزدە ءالاۋلايلاپ جۇرە بەرەدى. جەر جەتەدى، تازا اۋا، كۇن جىلى، شۋاق مول. ال جۇمىسقا قۇلىقسىزدىق پەن بەيقامدىقتىڭ جازاسىن جۇت كەزىندە تارتادى-اق: مال قىرىلادى، ارتىنشا وزدەرى قىرىلادى.
مەن بىلگىم كەلەدى: اۋ، كيرگيز زيالىلارى! وسى ۋاقىتقا دەيىن نە ءبىتىرىپ كەلدىڭىزدەر؟ ارىز، شاعىم جازعاننان باسقا نە بىتىردىڭىزدەر؟ كوشپەندىلەردى وتىرىقتاندىرۋعا نەگە كۇش سالمادىڭىزدار؟ پاتشانى بۇل جونىنەن كىنالاي المايسىزدار. پاتشا ءتارتىبى — وتىرىقتاندىرۋدى تالاپ ەتكەن جانە سونى قولداعان. جەر شۇقىلاپ، ەگىن ەگىپ، بوس جاتقان جەردى پايدالانسا، ەشكىم تىيىم سالعان جوق قوي. زاڭ قايتا وندايلارعا سول جەردى بەكىتىپ بەرەر ەدى. وتىرىقتانۋ كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە دەگەن داۋ تۋىپ جاتقاندا، سىزدەر قايدا بولدىڭىزدار، كيرگيز زيالىلارى؟ كەڭسە جاعالاپ جۇردىڭىزدەر مە؟ اۋ، ءتىپتى بىلتىر جۇت جالماڭداپ كەلە جاتقاندا قايدا بولدىڭىزدار؟ گازەت بەتىندە نەگە دابىل سوقپادىڭىزدار؟ قوعامنان، ۇكىمەتتەن كومەك سۇراپ، ءۇن كوتەرگەن قايسىڭىز بار؟..».
گولوششەكين كىلت ءۇزدى دە، وتىرعاندارعا قارادى. ءوزىنىڭ سەرىكتەرى مۇلدە ريزا ەمەس سياقتى. ال رىسقۇلوۆ، سيرەك كۇلەتىن رىسقۇلوۆ جىميىپ وتىر ەكەن. «تىستەرىنىڭ ادەمىسىن-اي، — دەدى ىشىنەن گولوششەكين، ءوزىنىڭ ەجەلگى ماماندىعى ءتىس تەحنيگى ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ. — تىستەرى ءىرى-ىرى مارجان سياقتى. مەن قۇساپ سىبىرگە ايدالىپ، قىرقۇلاقپەن اۋىرساڭ، رىسقۇلوۆ، كورەر ەدىم، تىستەرىڭنىڭ قانداي بولارىن». ءسويتتى دە، ءوزىنىڭ پروتەز تىستەرى ورنىندا ما، جوق پا دەگەندەي جاعىن ۋقالاپ قويدى.
— راقمەت، جولداس گولوششەكين، — دەدى رىسقۇلوۆ جىميعانىن قويىپ، اتىلاتىن ساداقتاي شيرىعا ءتۇسىپ. — بۇل اتىشۋلى ماقالانى تاعى دا ەسكە سالعانىڭىز ءۇشىن راقمەت. ونىڭ اۆتورى تۇرك-سيك-تىڭ بۇرىنعى ءتوراعاسى كۋشەكين عوي. اگاريەۆسكيي بۇركەنشىك فاميلياسى. بۇل ماقالا كۋشەكيننىڭ تۋركسيك پرەزيديۋمى ماجىلىستەرىنىڭ بىرىندە ايتىلعان ءسوزى دەسە دە بولادى. ءدال وسى گازەتتە مەنىڭ كۋشەكينگە ايتقان جاۋابىم دا جاريالانعان. ۋاقىتتارىڭىز بولسا، رۇقسات ەتىڭىزدەر، مەن ونى وقىپ بەرەيىن. مىنە، گازەتتىڭ ول ءنومىرى... — رىسقۇلوۆ ۇستەلدىڭ ەڭ استىڭعى تارتپاسىنان «ناشا گازەتانىڭ» بىرەۋىن سۋىرىپ الدى.
— كەشىرىڭىز، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، ءوزى ءسال ىڭعايسىزداۋ بولدى. ءبىز سىزدەن وقۋدى تالاپ ەتپەيمىز، — دەپ ەلياۆا ادەپپەن عانا قىزۋلى اڭگىمەنى اياقتاماق بولدى.
— نەگە، شالۆا زۋباروۆيچ؟ — رۋدزۋتاكتىڭ قويۋ داۋسى ەستىلدى. — «ا» ايتىلعان سوڭ «ب» دا ايتىلۋ كەرەك قوي. فيليپپ يسايەۆيچ كوشپەندىلەر تۋرالى ماقالا اۆتورىمەن كەلىسەتىنىن ءبىلدىرىپ وتىر. ەندى رىسقۇلوۆ جولداستى دا تىڭدايىق. بۇل ماسەلەنى اشىپ العانعا جاقسى عوي، سولاي ەمەس پە، ۆالەريان ۆلاديميروۆيچ؟
كۋيبىشيەۆ اقىرىن عانا ارىستان جال باسىن يزەدى.
— وقيمىن، — دەدى رىسقۇلوۆ التىن جيەك كوزىلدىرىگىن اق باتەس ورامالمەن مۇقيات ءسۇرتىپ بولعان سوڭ. — ماقالا «كۋشەكينگە جاۋاپ» دەپ اتالادى. «كەشىككەن ساۋال، جولداس كۋشەكين. مۇنداي سۇراقتى بۇدان ەكى جىل بۇرىن قويۋ كەرەك ەدى. اشتىقتىڭ بەلگىسى شىعا باستاعاندا-اق ءۇن شىعارۋ كەرەك ەدى. مەنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارياتىنان ءوز ەركىممەن بوسانىپ، اشتىقپەن كۇرەستىڭ ورتالىق كوميسسياسىن تەز قۇرۋدى تالاپ ەتىپ، ءوزىم سوعان توتەنشە كوميسسار بولىپ تاعايىندالعانىمدى، اشتاردى امان الىپ قالۋ امالدارىن ايتىپ، تۇركسيك-تىڭ ماجىلىستەرىندە تالاي-تالاي جانتالاسا ايقاي سالعانىمدى، ءسىز قالاي دەمدە ۇمىتىپ قالدىڭىز؟ كوشپەندىلەردىڭ كۇنى بىتكەن، ولاردىڭ ءبارىبىر بولاشاعى جوق، سوندىقتان مەملەكەت قارجىسىن ولارعا ءبولۋدىڭ دە قاجەتى جوق دەپ سىرەسكەن ءسىز ەمەس پە ەدىڭىز، جولداس كۋشەكين؟ اشتار قىرىلىپ جاتقاندا ءسىز قايدا بولدىڭىز؟ ولاردىڭ جانىنا جاقىنداۋعا جيىركەنىپ، مۇرنىڭىزدى باسا قاشقانىڭىز قايدا؟ اۋرۋ جۇقتىرىپ الامىن دەپ شوشىنعانىڭىز قايدا؟
پاتشا زامانى دەدىڭىز-اۋ، پاتشا قازاقتاردى، ياعني، ءسىز ايتقانداي، كيرگيزداردى وتىرىقتاندىرۋعا جاعداي جاسادى دەدىڭىز-اۋ. ءسىز، ماكسيماليست كۋشەكين، ستولىپين پرەمەر بولعان كەزەڭدى شىننان ۇمىتتىڭىز با؟ ءبىرىنشى دۋمانى قۇلاتقان تولقىننىڭ كوبىگىنەن پايدا بولعان پەتر اركاديەۆيچ ستولىپين پرەمەر بولعان 1906-1911-جىلدار — قاراتۇنەك رەاكسيا جىلدارى دەپ اتالىپ كەتكەنىن بۇكىل ساۋاتتى قاۋىم بىلگەندە، ءسىز قالاي بىلمەيسىز؟ ءستولىپيننىڭ اگرارلىق ساياساتىن قالاي ۇمىتاسىز؟ سۋلى، نۋلى، شۇرات جەرلەردىڭ ءبارىن تارتىپ الىپ، پەرەسەلەندەرگە بەرىپ، قازاقتاردى، ياعني ءسىز ايتقانداي، كيرگيزداردى قۋ تاقىرعا، شولگە، تاۋعا، تاسقا ءتۇرىپ تاستاعانىن ءسىز شىننان ۇمىتىپ قالدىڭىز با؟ سول جەرلەرگە ول بەيباقتار مىنا كەڭەس زامانىندا دا جەتە الماي وتىرعانىن ءسىز شىننان بىلمەيسىز بە؟ مىسالى، جەتىسۋدى، اۋليەاتانى، شىمكەنتتى الىڭىز. شۇرايلى، سۋلى جەرلەردە ءقازىر كىمدەر وتىر؟
كوشپەندىلەردە عىلىم، ءبىلىم، مادەنيەت بولۋى مۇمكىن ەمەس دەدىڭىز-اۋ. كوشپەندىلەردىڭ جان دۇنيەسى، ونىڭ كوكىرەگىن جارىپ شىققان ماڭگىلىك جىر مەن مۋزىكا تۋرالى ءسىز نە بىلەسىز؟ ءدال وسى حالىقتىڭ اراسىنان شىققان بۇكىل الەمگە ايگىلى «ەكىنشى اريستوتەل» — «ءال-فارابي، اسا دارىندى عالىمدار، دانا اقىندار، كومپوزيتورلار مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، قادىرعالي جالايىري، اسان قايعى، بۇحار، اباي، ماحامبەت، قۇرمانعازى، ىقىلاس، تاعى باسقا تولىپ جاتقان ءجاۋھارلار تۋرالى ءسىز نە بىلەسىز؟
جاراتىلىسىندا ءبىر حالىق دارىندى، باسقا ءبىر حالىق دارىنسىز بولىپ تۋمايدى. قازاق حالقىندا اكادەميا، ۋنيۆەرسيتەت، مەكتەپ بولماسا، ول ونىڭ باسقا حالىقتاردان گورى اقىلىنىڭ ازدىعىنان ەمەس، جولداس كۋشەكين! قازاق حالقى ءوزىنىڭ توقسان تاراۋ تاريحىندا قيلى-قيلى زاماندار كەشتى. جان-جاعىنان قامالاعان جاۋلارمەن جاعا جىرتىسىپ، جەرىن، ەلىن ساقتاپ قالۋ قامىمەن ول اكادەميا اشا المادى. كوشپەندى-كوشپەندى دەي بەرەسىز. سول كوشپەندىلەر وتىرىقشى دا بولا بىلگەن. ءبىر كەزدە سىردىڭ بويى، تالاس پەن شۋدىڭ، ىلەنىڭ بويى سىڭسىعان قالالار بولعان. ولار جەر بەتىنەن وزىنەن-وزى جويىلىپ كەتكەن جوق، ءزىلزالا ياكي مۇز كوشكىنىنە دە ۇشىراعان جوق. ولاردىڭ قالاي قيراعانىنان ءسىز حاباردار بولساڭىز كەرەك ەدى، جولداس كۋشەكين...».
رىسقۇلوۆ گازەتتەن باسىن وقىس كوتەرىپ الدى دا، مەيماندارىنا قارادى:
— كەشىرىڭىزدەر، مەن سىزدەردى جالىقتىردىم بىلەم. ار جاعىن وقىماي-اق قويايىن.
— ءسىز ءبىزدى جالىقتىرعان جوقسىز، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، — دەدى شالۆا ەلياۆا ريزاشىلىق پىشىنمەن، — قايتا ءبىراز نارسەگە ءبىزدىڭ كوزىمىزدى جەتكىزدىڭىز.
— ءبارى دە الگى قاسىق پەن سوقادان شىعىپ كەتتى عوي، — دەپ جىميدى رىسقۇلوۆ. — قالاي، گولوششەكين جولداس، ەندى سوقا بەرەسىز بە؟ قاسىق وزىمىزدەن دە تابىلادى.
— ءيا، ءيا، مەنىكى ابەستىك، «كۋلترترەگەرلىك» بولعان ەكەن، — دەپ گولوششەكين سوياۋداي ساۋساقتارىن سىرت-سىرت سىندىرىپ، قىتىرلاتىپ جىبەردى.
— ونداي-ونداي بولادى، جولداس گولوششەكين، ءسىزدى كىنالاۋ دا قيىن. ءسىز بۇل ەلدىڭ تۇرمىسىن، سالت-ساناسىن، پسيحولوگياسىن ءالى بىلمەيسىز. ءا دەگەندە سىزگە كوپ نارسەلەر ەرسى كورىنۋى ابدەن مۇمكىن. قولىمەن پالاۋ جەپ وتىرعاندار، ارينە، سىزگە وداعاي، وعاش كورىنەدى. ءبىراق ءدال بۇگىنگى تاڭداعى زارۋلىك تاماقتى قالاي جەۋدى ۇيرەنۋ ەمەس، سول تاماقتى قالاي تابۋ ارەكەتى. وسىعان كومەكتەسىڭىزدەر. ءبىز مۋسبيۋرونىڭ ءۇشىنشى جانە اقىرعى كونفەرەنسياسىن، ولكەلىك پارتيا ۇيىمىنىڭ بەسىنشى كونفەرەنسياسىن وتكىزۋگە دايىندالىپ جاتىرمىز. مەن، وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، تۇركسيك-تىڭ ءتوراعاسى عانا ەمەس، مۋسبيۋرونىڭ دا ءتوراعاسىمىن. مۋسبيۋرو ءبىر جىل ىشىندە وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى اتقارىپ شىقتى. ەندى ونى جاۋىپ، بارلىق پارتيالىق باسشىلىقتى كرايكومنىڭ قولىنا بەرەتىن كەز كەلدى. وسى كونفەرەنسيالاردىڭ جۇمىسىنا سىزدەر بەلسەنە قاتىسادى دەپ سەنەمىن.
تۇرككوميسسيا مۇشەلەرى رىسقۇلوۆتىڭ بۇل پىكىرىنە قوسىلاتىندىقتارىن ايتتى. ءبىراق الداعى بەسىنشى كونفەرەنسيانىڭ بارىسىندا تالاي ايقاستىڭ بولارىن ولار ءالى اڭعارا قويعان جوق. الدارىندا وتىرعان رىسقۇلوۆ قيان-كەسكى ايتىستا كونفەرەنسيا دەلەگاتتارىن تۇگەلدەي دەرلىك ءوز جاعىنا تارتىپ الىپ، بۇكىل كونفەرەنسيادان قولداۋ تاۋىپ، ءوز ۇسىنىسىن وتكىزىپ جىبەرەرىن ەلياۆا دا، كۋيبىشيەۆ تە، رۋدزۋتاك تا، ءتىپتى گولوششەكين دە ءازىر سەزبەيدى.
* * *
رىسقۇلوۆ شىرت ۇيقىدان ويانىپ كەتتى. الدەكىم بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ-تۇرتىپ جىبەرگەندەي بولدى. جان-جاعىن سيپالاپ ەدى، ناتاشانىڭ ورنى بۇرىنعىداي بوس ەكەن. جۇرەگىنىڭ تۇسى شىم-شىم ەتتى دە باسىلدى. ەندى قايتىپ ۇيىقتاي الماسىن ءبىلدى دە، سيپالاپ، جانىنداعى ورىندىقتان كوزىلدىرىگىن تاۋىپ الدى. ىڭ-شىڭسىز كيىندى دە دالاعا شىقتى.
قىتىمىر اياز جىپ-جىلى توسەكتەن شىققان بەتتى شىمىرلاتتى. تاشكەنت قانشا جىلى دەسە دە، قاڭتار تاڭى قاتۋ ەكەن. اۋلادا قىربىق قار قىرشىلدايدى. باقتاعى اعاش بىتكەنگە اق قىراۋ تۇرىپ، قىبىر ەتپەي مۇلگىپ قالعان. ءالى تاڭ قاراڭعىسى بولسا دا دۇنيە سۇتتەي اعارىپ كورىنەدى. تەك ءداۋ شىناردىڭ كەيبىر بۇتاقتارىنا قىراۋ جۇقپايتىنداي، قاراڭ-قۇراڭ بولىپ تۇر.
رىسقۇلوۆتىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلىپ، بويى سەرگىپ سالا بەردى. ونىڭ تىرلىگىن، ونىڭ جەر باسىپ جۇرگەنىن الەمگە، مىنا ۇيقى قۇشاعىندا جاتقان بۇكىل تاشكەنتكە ايگىلەگىسى كەلگەندەي، اياق استىنان قىربىق قار قارشىلدايدى. ءيا، رىسقۇلوۆ ءتىرى. رىسقۇلوۆ جەر باسىپ ءجۇر. جيىرما ءتورت-اق جاساعان جاس ومىردە ول تالاي رەت ءولىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. باسقانىڭ ءبارىن قويعاندا، بۇدان ءدال ءبىر جىل بۇرىن، ءدال وسىنداي ايازدى قاڭتار تۇنىندە وسيپوۆ ون ءتورت كوميسساردى اتىپ جىبەرىپ، وراسان ويران سالدى. رىسقۇلوۆ سوندا عاجايىپتان امان قالدى. وسيپوۆ ويسىراپ جەڭىلدى، ءبىراق رىسقۇلوۆقا ارنالعان وق ءبىر مىلتىقتىڭ وقپانىندا ءالى تىعۋلى جاتقان شىعار. ول قاشان اتىلادى، رىسقۇلوۆتىڭ تىنىم بىلمەس، دۇلەي وت جۇرەگىن قاشان تەسەدى — بولجاپ بولماس.
مىنە، سول تىنىشسىز، تىنجىلى جۇرەك ونى ءقازىر دە توسەكتەن بەيمەزگىل تۇرعىزىپ، اتار تاڭدا تاعى ءبىر تاكاپپار ىسكە باستاپ تۇر.
تىنىشسىز جۇرەك تاڭعى ءتاتتى ۇيقىنى رىسقۇلوۆتان تارتىپ الدى. ەجەلگى ادەت. «ويان، تۇرار!» — دەر ەدى اكەسى وعان الماتىنىڭ كوك قاقپالى تۇرمەسىندە جاتقاندا. تيتتەيىنەن سۇيەككە ءسىڭىپ قالعان سەرگەك ۇيقى. باسىنداعى سۇر فۋراجكا اياز شىمشىلاعان قۇلاعىن قورعاي الماعان سوڭ، سۇر شينەلدىڭ جاعاسىن كوتەردى. كەشە ول مۇسىلمان كوممۋنيستەرىنىڭ III سەزىندە دەلەگاتتاردىڭ وتىنىشىمەن سۋرەتكە ءتۇستى. وندا دا ۇستىندە وسى سۇر شينەل، باسىندا سۇر فۋراجكا بار ەدى. جۇزگە تارتا دەلەگاتتار مۋسبيۋرو ءۇيىنىڭ الدىنا شىعىپ، فوتوگرافتىڭ ويماقتاي وبەكتيۆىنىڭ ىشىنە سىيىپ كەتتى. جالعىز ۇستەلدىڭ باسىندا رىسقۇلوۆ، تۇرسىنحودجايەۆ، نيزام حودجانوۆ، سانجار اسپاندياروۆ وتىردى دا، باسقالار سول تورتەۋىن توڭىرەكتەپ، الدىڭعى قاتارداعىلار جامباستاپ جاتىستى. باسقالارى ساتىلاردىڭ ەڭ بيىگىندە، ەكى دەلەگات «بارلىق ەلدەردىڭ پرولەتارلارى بىرىگىڭدەر!» دەپ اراپ ارپىمەن ۇران جازىلعان قىزىل ماتانى كەرىپ ۇستاپ تۇردى. ءبىر دەلەگات ماركستىڭ، ءبىر دەلەگات لەنيننىڭ، تاعى بىرەۋى زينوۆيەۆتىڭ پورترەتتەرىن كوتەرىپ العان. زينوۆيەۆ لەنينمەن جاۋلاسىپ، پارتياعا قارسى شىعارىن ولار ءالى بىلمەيدى. ۋاقىت نىشانىنىڭ ءبىرى وسى سۋرەتتە ساقتالعان. ادامداردىڭ كوپتىگىنە قاراماستان، سۋرەت تاس-تۇيىندەي جىپ-جيناقى بولىپ شىقتى.
مۇسىلمان كوممۋنيستەرىنىڭ اۋىزبىرلىگى وسى سۋرەتتەن اپ-ايقىن كورىنگەندەي. «نەگە مۇسىلمان كوممۋنيستەرى؟» — دەپ رىسقۇلوۆ سۇراق قويعالى قاشان. «حريستيان كوممۋنيستەرى دەگەن جوق قوي. كوممۋنيستەردى دىنىنە قاراپ ايدارلاي ما ەكەن؟ «ورىس كوممۋنيستەرى» ياكي «رەسەي كوممۋنيستەرى»، «نەمىس كوممۋنيستەرى» ياكي «گەرمانيا كوممۋنيستەرى» دەمەي مە؟ دەمەك، ءبىز «مۇسىلمان كوممۋنيستەرى» ەمەس، «تۇرىك كوممۋنيستەرى» بولۋىمىز كەرەك قوي. و باستا كۋشەكيندەر «مۇسىلمان كوممۋنيستەرى» اتاعان دا، سودان باسپا ءسوز قاعىپ الىپ، اۋىز ۇيرەنىپ كەتكەن.
ءيا، سول مۇسىلمان كوممۋنيستەرىنىڭ III سەزى كەشە ءبىراۋىزدان قارار قابىلدادى: «بۇدان بىلاي تۇركىستان كوممۋنيستىك پارتياسى — تۇرىك كوممۋنيستىك پارتياسى، تۇركىستان رەسپۋبليكاسى — تۇرىك كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى بولىپ اتالسىن».
Iءىى سەزدىڭ دەلەگاتتارى بۇگىن اشىلاتىن تۇركىستان كوممۋنيستەرىنىڭ V سەزىنە تۇگەلدەي دەلەگات. V سەزد «مۇسىلمان كوممۋنيستەرى» Iءىى سەزىنىڭ قارارىن بەكىتۋگە ءتيىس. مىنە، سىنعا تۇسەر ءسات وسى. V سەزد اتالعان قاراردى بەكىتە مە، بەكىتپەي تاستاي ما؟ داۋىسقا سالعاندا كىم جەڭەدى؟
سەزد بۇگىن تاڭعى ساعات توعىزدا اشىلدى. ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى بايانداماشى رىسقۇلوۆ. ونىڭ تەزيستەرىمەن تۇرككوميسسيا مۇشەلەرى تانىس. ەلياۆا كەلىسەتىن سياقتى. گولوششەكين مەن كۋيبىشيەۆ ەكىۇداي. اسىرەسە گولوششەكين قيپاقتاي بەرەدى. رىسقۇلوۆقا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولعان رۋدزۋتاك.
يان ەرنەۋستوۆيچ رۋدزۋتاك جاس جاعىنان رىسقۇلوۆتان ەداۋىر ۇلكەن. سويتە تۇرا، رىسقۇلوۆپەن قۇرداسشا قالجىڭداسىپ اشىق جارقىن جۇرەتىن، اعىنان جارىلىپ تۇراتىن دوسپەيىل ادام. ال ءىس مۇددەسىنە كەلگەندە — ىمىراسىز. بۇلتاڭبايعا سالماي، تۋراسىن ءبىر-اق ايتاتىن كىسى. كۋرليانديادا تۋعان لاتىش، بالا كۇنىنەن «سۇرقاي بارون» دەگەن بايعا جالشى بولعان. ون التى جاسىندا قالتاسىندا كوك تيىنسىز، جالشىلىقتان قاشىپ، ريگاعا كەلىپ، كوشەلەرگە تاس توسەپ كۇن كورگەن. باعبان دا بولعان. «وتتو ەربە» دەگەن زاۋىتتا جۇمىسشى دا بولعان. اتىشۋلى 1905 جىلدان باستاپ ريەۆوليۋسيا جولىنا ءبىرجولاتا تۇسكەن ەكەن. 1907 جىلى تۇتقىنعا الىنىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ تۇرعان جەرىنەن اۋپىرىممەن امان قالعان. قۋعىن-سۇرگىن، تۇتقىنداردىڭ نەشە الۋان قيامەتىنەن ءوتىپ، اقىرى وكپە اۋرۋىنا شالدىعىپتى.
— تۇركىستاننىڭ ىستىعى ماعان مايداي جاعادى، — دەپ ەدى ول رىسقۇلوۆقا.
— ءسىزدىڭ دەرتىڭىزدى ساپ تىياتىن ەم تابىلادى. كوكتەمگە دەيىن توساسىز، سوندا مەن ءسىزدى شىمعان، وگەم تاۋلارىنا جايلاۋعا الىپ شىعىپ، قىمىزبەن ەمدەتكىزەمىن. قۇلانتازا جازىلىپ كەتەسىز، — دەگەن رىسقۇلوۆ. ەكەۋى از كۇندە دوستاسىپ كەتكەن. ءبىراق سويتە تۇرا، رۋدزۋتاك بۇگىن سەزدە رىسقۇلوۆقا قارسى شىعاتىن ەڭ پارمەندى كۇش. ونىسىن جاسىرعان جوق.
— مەيلى، يان ەرنەستوۆيچ، سەزد قالاي شەشەدى، سولاي بولسىن، — دەپ رىسقۇلوۆ تا يلىككەن جوق.
جاراتىلىسىنان شالقاق بىتكەن كەڭ-قۇلاش كەۋدەسىندەگى جۇلىمىر جۇرەك جانىپ بارا جاتقانداي قىز-قىز قاينايدى. سول الاۋ وتتى سايابىرسىتپاق بولىپ، رىسقۇلوۆ اياز توڭازىتقان اۋانى سىمىرە جۇتادى.
سالقىن اۋا سەكسەۋىل شوعىن قوزعاعانداي، ويدى وياتىپ، كەنەت ويىنا وسىدان ءبىر جىل بۇرىنعى وسيپوۆ ويرانى ءتۇستى. ول دا وسىنداي قاڭتار تاڭى ەدى. تاشكەنت كوشەلەرى قانعا بويالعان. ون ءتورت كوميسساردىڭ قازاسى. ۆوتينسيەۆتىڭ ءولىمى... كۋشەكيننىڭ وكىمەت باسىنا كەلۋى. كۋشەكين-ۋسپەنسكيي ساياساتىمەن سايىس. «وتارشىل» كوممۋنيستەردىڭ ويسىراۋى. وكىمەت باسىنا رىسقۇلوۆتىڭ كەلۋى... رىسقۇلوۆقا بۇل قوس وكىمەت سياقتى كورىنەدى. تۇرككوميسسيا تۇركسيك-كە تىزگىن بەرگىسى كەلمەيدى. تۇركسيك تەك ءفورمالدى تۇردە قالقايىپ تۇرماق پا؟ ءبارىن ورتالىقتان كەلگەن تۇرككوميسسيا اتقارا بەرمەك پە؟ ال لەنيننىڭ تۇرككوميسسياعا بەرگەن نۇسقاۋى شە؟ تۇرككوميسسيا رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ، كەڭەس وكىمەتى مەن ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستانداعى وكىلى. ول راس. ول — كەڭەس بەرۋشى، اقىلشى ءارى دوس. ءبىراق تۇركسيك-تىڭ كۇنبە-كۇنگى جۇمىسىنا ارالاسا بەرسە، ءوز دەگەنىن عانا ورىنداتىپ وتىرسا، نە بولادى؟ ءتىپتى تۇركسيك-تىڭ سىرتىنان بيلىك جۇرگىزىپ، رەسپۋبليكا وكىمەتىن بەلدەن باسىپ جۇرە بەرسە، نە بولادى؟ ارينە، كەلەڭسىز كورىنىس. مىنە، بۇگىن سەزدە تۇبەگەيلى شەشىلەتىن ماسەلە وسى.
ەسىك جاي عانا اشىلعان، ءىش جاقتان قۇلاعى قالقايعان، جۇقالاڭ سارى بالا، اڭگەلەكتەي دوپ-دومالاق، تاقىر باسىن قىلقيتىپ:
— اعا، شاي قاينادى، — دەدى.
رىسقۇلوۆ الدەقايدا الىستان ورالىپ، بەيتانىس جەرگە توپ ەتە قالعانداي، سارى بالاعا «سەن كىمسىڭ» دەگەندەي سۇقتانا قاراپ قالدى. بۇرىن رىسقۇلوۆتىڭ مۇنشا سۇستى ءتۇرىن بايقاماعان بالا سەسكەنىپ، كەيىن شەگىنشەكتەيدى. رىسقۇلوۆتىڭ كوزىنە ءبىر مەزگىل، بىلتىر شاتقالدا شەيىت بولىپ كەتكەن ارمان ەلەستەدى. ەسەيىپ قالعان ارمان-ارتۋر ەسىك اشىپ تۇرعانداي كورىندى. «سونىڭ ءوزى ءوڭ بە ەدى، ءتۇس پە ەدى؟» — دەپ تە ءبىر ءشۇبالاندى.
ارمان-ارتۋردىڭ دۇنيەگە كەلۋى دە، كەتۋى دە جۇمباق. «مۇمكىن سول مەنىڭ ءوزىم شىعارمىن؟».
رىسقۇلوۆ سارى بالاعا:
— ءقازىر بارامىن. ەسىكتى جاپ، جاۋراپ قالاسىڭ، — دەدى. سارى بالا جىلتىڭ ەتىپ، ەسىكتى جابا قويدى.
بۇل رىسقۇلوۆتىڭ قولىنا وتكەن كۇزدە كەلگەن بەكەي بالا ەدى. ونىڭ تاشكەنتكە كەلۋى دە ءبىر جىر.
بىردە تاڭەرتەڭ داربازا تىقىلدادى. رىسقۇلوۆ ءالى قىزمەتكە كەتە قويماعان. جاڭا عانا جۋىنىپ، كيىنىپ، شايعا وتىرعان كەزى ەدى. سىرتقا قۇلاق ءتۇرىپ:
— كىم بولدى ەكەن؟ — دەدى.
— يي، قاھار سۇققان قايىرشى بيت، — تاتار كەمپىر مۇحسينا قولىن ءبىر-اق سىلتەدى. — بەر دە مازا بەرمي الار. حوداەم قارعاعان الارنى. تاڭ شاپاق اتپاعاش تارسىلداتار يڭدە.
مۇحسينا ورنىنان تۇرۋ قاپەرىنە كىرمەي، شاي قۇيىپ وتىرا بەردى. ءبىراق قاقپا بۇكىل سادوۆايا كوشەسىن جاڭعىرىقتىرا تارسىلداتتى.
— ۆوت ناحالدار! — دەپ كەمپىر اشۋلاندى.
— جوق، بۇل قايىرشى ەمەس. — تۇرار ورنىنان تۇردى.
— ءشايىن دە تىنىش ءىشتىرميلار، وتىر يندە، كيتا الار، — دەپ مۇحسينا شىر-پىر بولدى.
— قايىرشى ەسىكتى بۇلاي قاقپايدى، ولار جاسقانا ءجاي قاعادى، — دەپ تۇرار كونبەي سىرتقا بەتتەدى.
وتكەن جولى ۋسپەنسكييدىڭ شابارماندارى قاقپانى وسىلاي قاققانى ەسىنە ساپ ەتە قالعان. بىرەۋلەر تاعى دا ءوزىن تۇتقىنداي كەلگەندەي، شامالى ۇرەي بيلەگەن. «كۋشەكين — ۋسپەنسكيي قۇلاپ ەدى عوي. تۇركسيك ءتوراعاسىنىڭ ۇيىنە بۇلايشا باسىپ كەلەتىن كىم بولدى ەكەن؟» كۇنى كەشە ىشكى ىستەر كوميسسارى نىسانبايەۆ ۇيىڭىزگە ءبىر ميليسيونەر ءبولىپ، كۇزەت قويدىرايىن دەگەندە، رىسقۇلوۆ ۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالعان. ەندى سونىسىنا وپىق جەگەندەي دە سىڭايى بار. ۇيدەن شىعىپ، تەپكىشەكتەن تۇسە بەردى: «بۇل كىم؟» — دەپ داۋىستاماقشى ەدى، ايقايلاۋعا ارلاندى دا، اسىقپاي بارىپ، سىرعاۋىلدى تارتىپ، قاقپانىڭ ەسىگىن اشتى.
قايىرشى دەيىن دەسە، قايىرشىعا ۇقسامايدى. اق پولوتنوي كيمەشەك، اق كۇندىك سالعان، ۇستىندە بارقىت شاپانى، اياعىندا جاپ-جاڭا كەبىس-ماسىسى، يىعىندا تەڭكيگەن الا قورجىنى بار ايەل، جانىندا جاسى ون ءتورت شاماسىنداعى جىلتىڭ كوز، قالقان قۇلاق، قىزىل تاقيالى بالاسى بار. ناعىز قازاقى اۋىلدان ەكەنى كورىنىپ تۇر. بۇل ماڭايدىڭ ادامدارى ەمەس. كيمەشەكتى ايەل قاقپانىڭ ار جاعىنداعى رىسقۇلوۆقا قاراپ تۇرىپ-تۇرىپ، كەنەت اڭىراپ الا جونەلدى. ەسىكتەن بەرى ءوتىپ، قورجىندى جەرگە تاستاي سالىپ، تۇرارعا قۇشاعىن اشا ۇمتىلدى.
— و-و-و-ۋ، جالعىز باۋىرىم-وۋ! اكەدەن دە، شەشەدەن دە ەمشەكتەس جالعىزىم-وۋ! جالعاندا جالعىز جارىعىم-وۋ!
بۇل اڭىراتا كەلگەن تۇيمەتاي ەكەنىن رىسقۇلوۆ سوندا بارىپ ءبىلدى. ايتپەسە تانىماي قالعان. بۇلاردىڭ تالعار تاۋداعى ۇياسىن بۇزا كەلگەن مىڭ توعىز ءجۇز بەسىنشى جىلدان كەيىن تۇيمەتايدى كورگەنى وسى. ودان بەرى دە ون بەس جىلداي ۋاقىت ءوتىپ كەتىپتى. تۇيمەتاي ءۇش جاستاعى قىز ەدى، تۇرار اكەسىمەن بىرگە الماتىنىڭ تۇرمەسىندە وتىرعاندا، تۇيمەتاي وگەي شەشە ىزبايشامەن بىرگە مەركەگە كەتكەن. ال اكەسى ءسىبىر ايدالىپ، تۇرار مەركە بارعاندا، ءىزبايشا تۇيمەتايدى الىپ تۇلكىباس اسقان. سوندا قاينىسى مولدابەككە اعايىنى زورلاپ قوسقان.
قىز ون التىعا كەلگەندە، مەركە بوتپايلارىنىڭ ءبىرى ايتتىرىپ، ۇزاتىپ جىبەرگەن...
— و-و-و-ۋ، اكەسىز ارماندا وسكەن باۋىرىم-وۋ! شەشەسىز وسكەن شەرلى جۇرەك تۇرارىم-وۋ! سەنى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن عوي. سۇيەۋسىز وسكەن سۇلتانىم، تاياۋسىز وسكەن تۇلپارىم، تۇرارىم-وۋ! سەن مەنى تانىماي دا قالدىڭ-اۋ. مەن سەنىڭ جالعاندا جالعىز باۋىرىڭ، تۇيمەتاي دەگەن جەتىمىڭ، اركىمدەردىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ، كۇڭ بولىپ ءجۇرىپ جەتىلدىم. جاتقان جەرىڭ ءجانناتى بولعىر قاليپا انامىزدىڭ قۇرساعىنان شىققان جالعىز باۋىرىڭ تۇيمەتاي دەگەن مەن ەدىم. پەيىشتە نۇرى شالقىعىر قاليپا انامىزدىڭ ءتۇر-تۇسىن دە بىلمەيمىن، ەلەسىن دە بىلمەيمىن. اكەمنىڭ دە بەت-جۇزىن تانىماي قالدىم مەن بەيباق. الاشتان شىققان ارىسىم رىسقۇلداي اكەمنىڭ ديدارىن بىلسەڭ، سەن بىلەسىڭ، تۇرار-اۋ. سەنى كورىپ، سول سويقان تاۋداي اكەمدى كورگەندەي بولىپ مەن تۇرمىن... نەگە ۇندەمەي مەلشيىپ قالدىڭ، مەن تۇيمەتايمىن عوي. الدە تاعدىر سەنى تاسباۋىر ەتىپ جىبەردى مە؟ جالعىز باۋىرىڭ كەلگەندە نەگە جىبىمەيسىڭ؟ تۋىسىڭ ەمەسپىن بە؟
بۇل تۇيمەتايدىڭ كوكىرەگىندە كوپ جىلدان بەرى تەسىك تاپپاي بىتەلىپ جاتقان زار-مۇڭى، ساعىنىشى، ءارى اكە-شەشەسىن جوقتاۋى ەدى. داۋىس سالىپ اڭىراعانى تۇرارعا تۇرپىدەي تيگەنى دە راس. نە قوي دەمەدى، نە تۇيمەتايعا قوسىلىپ جىلامادى، بەزەردى دە قالدى. قايتا ۇيدەن شوشىپ شىققان مۇحسينا شار-شار ەتىپ، باسۋ ايتقان بولدى. اۋەلى نە سۇمدىق ەكەنىن تۇسىنبەي، الدەبىرەۋ وپات بولدى ما دەپ ويلاعان كەمپىر، كەيىن-كەيىن بۇل كەلگەندەر تۇراردىڭ تۋىسى ەكەنىن سەزگەن سوڭ:
— بۋلدى-بۋلدى، سابىر يتەگەز. قىشقىرارعا بۇلمي يندە، بۇل اۋىل تۇگەل، قال بيت. ايداگىز، ۇيگە كىرىڭىز، — دەپ تۇيمەتايدىڭ قۇشاعىن تۇراردان ارەڭ ايىرىپ، ۇيگە زورلاپ كىرگىزگەندەي بولدى.
سودان تۇيمەتاي ءبىر اپتاداي جاتىپ، ەندى ەلگە قايتارىندا تۇرارعا:
— مىنا بالا مەنىڭ قاينىم دەدىم عوي. ەلدەگىلەر ساعان امانات تاپسىردى. ەتى تۇراردىكى، سۇيەگى بىزدىكى دەيدى. وقۋعا ءتۇسىرسىن دەيدى. بىزدەن دە بىرەۋ-جارىم وقۋ وقىپ، كوزى اشىق بولسا، ەلگە سەپ شىعار دەيدى. بايعۇسقا قۇداي ءومىر بەرسىن، بەزىلدەپ تۇرعان پىسىق جۋارمەك. ءوزى ءتىلالعىش، ءبىر مىڭ بولعىر. وسى بالا بولماسا، مەن تاشكەنتتى سونوۋ مەركەدەن تاۋىپ كەلەد دەگەن قايدا... بالانى الىپ قال دا، مەنى ماسىل قىلماي ەلگە قايتار. تورە توركىنىنىڭ ۇيىنە بارىپ جاتىپ الدى دەگەن سوزگە قالارمىن، تىرشىلىك بار، — دەدى.
تۇيمەتايدىڭ قاينىسى بەكەي بالا تاشكەنتكە وسىلاي تاپ بولىپ ەدى.
رىسقۇلوۆ ونى وقۋعا ورنالاستىردى دا، جالعىزىلىك بولعان سوڭ، ءوز ۇيىندە قالدىردى. مەيلىنشە تىزىلداعان پىسىق بەكەي وقۋدى دا ۇلگەرەدى، زىر جۇگىرىپ بازارعا دا بارادى، ءۇيدىڭ ءىشىن سىپىرىپ، جيناپ قويادى.
تاڭعى اۋا بويىنا قۋات قۇيعانداي بولدى. تۇنگى قىسقا ۇيقىدا كورگەن شىم-شىتىرىق تۇستەرىن ەسىنە تۇسىرمەك ەدى، ءبارى بۇلىڭعىر ءبىر نارسە. تەك ابەكەڭ ەسىندە انىق ساقتالىپتى. ابەكەڭ ەكەۋى وگەم تاۋىنىڭ ءبىر بيىگىندە تۇر ەكەن. بۇل ارادان باسقا بيىكتەر تولقىن-تولقىن تەلەگەي تەڭىز بولىپ ايبىندانىپ جاتىر. شەتى، شەگى جوق. ابەكەڭ قۇشاعىن جايىپ جىبەرىپ، كەڭ دۇنيەنى سول قۇشاققا سىيدىرعىسى كەلگەندەي، ۇلى دۇنيەگە ۇمتىلىپ تۇر ەكەن. ونىڭ نە سويلەپ، نە ايتقانى رىسقۇلوۆتىڭ ەسىندە قالماپتى.
ال وڭىندە ابۋباكىر ديۆايەۆپەن كەزدەسكەنى تۇگەل جادىندا... وتكەن جىلدىڭ جازى بولاتىن. كرايمۋسبيۋرو ءتوراعاسى رىسقۇلوۆتىڭ قابىلداۋىن ءوتىنىپ، ديۆايەۆ دەگەن كىسى كەلەدى.
— شىنىمەن ابۋباكىر ديۆايەۆ پا؟ — دەپ انىقتاپ سۇرادى رىسقۇلوۆ كومەكشىسىنەن.
— ءيا، ءوزى.
— وندا كۇتتىرىپ قويعانىمىز ابەس بولدى عوي، — دەپ رىسقۇلوۆ ورنىنان تۇرىپ، كابينەتتىڭ تابالدىرىعىنان ايگىلى عالىم ابۋباكىر ديۆايەۆتى قارسى الدى. ۇستىنە تىك جاعالى كوكسۇر فرەنچ كيگەن، كەلىستى قاسقا ماڭداي، جارقاباقتىڭ استىندا قارشىعا كوزدەرى ءالى دە وت شاشىپ تۇرعان قىر مۇرىندى، سۇلۋ مۇرتتى، شوقشا ساقال، مەيلىنشە ينتەلليگەنت شال:
— ءسالاماتسىز با، جولداس رىسقۇلوۆ! — دەپ باسىن ءيىپ، قول ۇسىندى. — ءسىزدىڭ ۋاقىتىڭىز وتە قىمبات ەكەنىن بىلەمىن. ءسىز ءقازىر ءۇش بىردەي باسشىلىق قىزمەت اتقاراسىز: كرايكوم، تۋركسيك، كرايمۋسبيۋرو... مەن تاڭ قالامىن: قالاي ۇلگەرەسىز؟ سويتسەم، جاپ-جاس جىگىت ەكەنسىز عوي. ارينە، جاس ادام شارشامايدى. ءبىراق مەملەكەتتىك جۇمىس، ونىڭ ءجونى باسقا. عافۋ ەتىڭىز جاسىڭىز؟..
— جيىرما تورتكە جاڭا شىقتىم.
— ءا، بارەكەلدى! ءبىزدىڭ سالاۋات جيىرما ەكىسىندە گەنەرال بولعان. ءجون-جون.
رىسقۇلوۆ توسىلىپ قالدى. اڭگىمە بىردەن وسىلاي باستالىپ كەتەدى دەپ كۇتپەگەن. ديۆايەۆ ءسوزىن تاعى تاسقىنداتىپ الىپ كەتتى.
— مەن ءسىزدىڭ مۋسبيۋرودا بولاتىن كۇنىڭىزدى ادەيى اڭدىپ كەلدىم. كرايكومدا بولاتىن كۇنىڭىزدە بارا المايمىز. ويتكەنى كوممۋنيست ەمەسپىن. بولمايىن دەپ بولماعانىم جوق، جاسى تۇسكىر تىم ۇلعايىپ كەتتى، ءيا... مۋسبيۋرو دا پارتيالىق مەكەمە، ءبىراق ءسىز ءدال وسى قىزمەتتە، ءدال مىنا كرەسلودا مەنىڭ ءوتىنىشىمدى تىڭدايدى دەپ كەلدىم.
— ايتىڭىز، ابەكە، ايتىڭىز.
— ايتسام، ءقازىر ءبىزدىڭ تاشكەنتتە ءبىر-اق ينستيتۋت بار. ونىڭ ءوزى تولار-تولماس. بۇرىنعى ۋچيتەلسكايا سەميناريا عوي. ءقازىر مۇعالىمدەر ينستيتۋتى. تۇركىستان سياقتى ولكەگە ۋنيۆەرسيتەت كەرەك. ۋنيۆەرسيتەت! ول بۇكىل تۇركىستانعا ورتاق، كۇللى ورتا ازيانىڭ ءبىلىم اناسى بولۋعا كەرەك. ياعني — ساگۋ. وسىنداي يگىلىكتى ءىس ىستەپ، ۋنيۆەرسيتەت اشىپ بەرسەڭىز، حالقىمىز ريزا. حالىق سىزگە ءقازىردىڭ وزىندە قارىزدار. Fالامات جاقسىلىق جاساپ، ەلدى اشتىقتان قۇتقارىپ جاتىرسىز.
ءسىز ەندى حالىق ءۇشىن باسقا ەش نارسە ىستەمەسەڭىز دە، تەك اشتىق اجالىنان الىپ قالعانىڭىز ءۇشىن عانا ءميللات ءسىزدى قۇرمەتتەپ، توبەسىنە كوتەرىپ، تاريحقا التىن ارىپپەن جازىپ قويۋعا ءتيىس. مەن تورىمنەن كورىم جاقىن شاقتا تۇرعان كەزدە، سىزگە جاعىمپازدانىپ، جالپاڭدايتىن جاعدايىم جوق، يمان شىنىمدى ايتىپ وتىرمىن. حالىق مۇنى الدەقالاي ۇمىتىپ كەتسە، تاۋفيحسىزدىق بولار ەدى، ۇمىتپايدى، ءسىرا.
— راقمەت، ابەكە، — دەدى رىسقۇلوۆ سوزدەن تاعى دا توسىلىڭقىراپ قالىپ. — ۋنيۆەرسيتەت بولادى. ورتالىققا، لەنينگە جازامىز. ءبىراق ءدال بۇگىن اشىلمايدى. مۇمكىن، كەلەسى — جيىرماسىنشى جىلدان اشىلىپ قالۋى. ءقازىر اشارشىلىق، جان-جاقتا — مايدان.
— مەن ءدال ءقازىر اشىپ بەر دەمەيمىن. ءدال ءقازىر نەگىز دە جوق. اۋەلى نەگىز كەرەك، ماماندار كەرەك. ول ءبىزدىڭ تۇركىستاندا جوق. بۇگىنگى كۇننىڭ قيىن-قيىن جۇمىستارىن اتقارا ءجۇرىپ، ءبىر مەزگىل بولاشاقتى دا ويلاپ قويعان لازىم دەگەنىم عوي. شال ادام اقىلگوي كەلەدى. عافۋ ەتىڭىز، شارۋام ءبىتتى. ءسىزدىڭ ءاربىر سەكۋندىڭىز ءزارۋ، ۋاقىتىڭىزدى الۋعا حاقىم جوق، — دەپ ديۆايەۆ كرەسلودان تۇرا بەرىپ ەدى، رىسقۇلوۆ:
— اسىقپاڭىز، ابەكە، — دەدى. كومەكشىسىنە قوڭىراۋ قاعىپ شاقىرىپ، شاي سۇراتتى. — الگى تىلەگىڭىز ورىندالادى. مەن سىزگە وكىمەت اتىنان ۋادە بەرەمىن. ەندى ءوز جۇمىسىڭىز تۋرالى ايتىڭىز. وسى ءسىز عوي، قاتەلەسپەسەم، باشقۇرتسىز. ال قازاق ءتىلىن، ادەبيەتىن، كۇللى داستان، جىرلارىن قالاي يگەرىپ الدىڭىز؟ مەن تاڭعالامىن.
ديۆايەۆ رىسقۇلوۆقا كوزىن قىسىڭقىراپ، سىناي قاراپ قالدى دا:
— باشقۇرت، قازاق دەگەن ءبىر ەمەس پە؟ ءبىز تۇرىكپىز عوي، — دەدى. — ءسىز شىننان ۇلى تۇرىك مەملەكەتىنەن بەيحابارسىز با؟ ۇلى تۇرىك قاعاناتى مۇحيتتاي تاسىعان ءبىر داۋىردە. ال مۇحيتتىڭ تاسۋى بار دا، قايتۋى بار. تۇرىك قاعاناتى قايتقان كەزدە، ءار جەردە ويدىم-ويدىم كولدەر مەن كولشىكتەر قالعان. سونىڭ ءبىرى قازاق، ءبىرى باشقۇرت، ءبىرى وزبەك، ءبىرى قىرعىز، ءبىرى ساقا، ءبىرى نوعاي، ءبىرى تۇرىكمەن، ءبىرى مالقار، ءبىرى قۇمىق، تاعىسىن تاعىلار. ال نەگىز ءبىر، ءتىلدىڭ ۇياسى ءبىر. ءتىل دەگەنىمىز — انامىزدىڭ اق سۇتىندەي. مەن مۇنى نەسىنە ايتىپ وتىرمىن؟ عافۋ ەتىڭىز، مۇنىڭ ءبارىن ءسىز مەنەن گورى جاقسىراق ءبىلۋىڭىز مۇمكىن عوي.
— شىنىن ايتسام، كوپ بىلەتىنىم راس. ءبىراق سىزگە جەتۋ قايدا! اسىرەسە تاريح تەرەڭ عوي.
— وتكەنىڭدى ۇمىتساڭ، كەلەشەك سەنى دە ۇمىتادى. ايتپاقشى، تاعى ءبىر ءوتىنىش. مەن ەتنوگراف-فولكلوريستپىن عوي. حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتىن ءسىز باسقارىپ وتىرعان وكىمەتتىڭ گازەتى «يشترياكيۋن»، «ۇلۇع تۇركىستان»، «اقجول» تاعى باسقالارى جاريالاپ تۇرسا، ءتىپتى كىتاپ بولىپ شىقسا يگى ەدى. حالىقتىڭ ءوز قازىناسىن وزىنە قايتارۋعا ءتيىستى ەمەسپىز بە؟
— رەداكتورلارعا پارمان بەرىلەدى، ابەكە.
— ال ساۋ-سالاماتتىقتا بولىڭىز...
— توقتاڭىز، ابەكە! ون التىنشى جىل، شىلدە ايى. قارا كۇيمە. تاشكەنت، شىمكەنت، اۋليەاتا، مەركە جولى. اۋليەاتاداعى كەرۋەن-ساراي. روتميستر ەسىڭىزدە مە؟
— توقتاي تۇرىڭىز، توقتاي تۇرىڭىز. سونداعى جاپ-جاس جىگىت ءسىزسىز عوي، جولداس رىسقۇلوۆ.
— ءيا، مەن ەدىم. ەتنوگراف-جولاۋشى ءسىز ەدىڭىز عوي، ابەكە.
— ايشا ءبيبى كۇمبەزى. سول اۋىلدىڭ اتى الگى چەرنيايەۆتىڭ ءبىر وفيسەرىنىڭ اتىندا ەدى توي. گولو... گولو...
— گولوۆاچيەۆكا.
— ءيا، گولوۆاچيەۆكا. ءالى سولاي اتالا ما؟
— ءالى سولاي.
— قيانات قوي. ەندى ءسىز وزگەرتەرسىز.
— اۋەلى قازاقتارعا قازاقتىڭ شىن اتىن الىپ بەرەيىك، ابەكە. ءبىز ءالى، ۇيات بولعاندا، «كيرگيزبىز» عوي.
— ارادا نەبارى ءۇش-تورت-اق جىل. سوندا كۇيمەدەگى ورنىن روتميستر تارتىپ العان بالاڭ جىگىت ءۇش-تورت جىلدان كەيىن تۇركىستاندى باسقارىپ تۇرادى دەپ كىم ويلاعان؟! عاجاپ وزگەرىستەر. ريەۆوليۋسيا. ال cay تۇرىڭىز، مارتەبەڭىز وسە بەرسىن.
* * *
ابۋباكىر ديۆايەۆ سولاي دەپ كەتتى. «ءبىز تۇرىكپىز عوي» دەگەنى رىسقۇلوۆتىڭ قۇلاعىندا بۇزىلعان پاتەفوننىڭ تاباعىنداي قايتا-قايتا شىڭىلداپ تۇردى دا قالدى. پاتەفوننىڭ قۇلاعىن بۇراي سالساڭ، داۋىس وشەدى. ال مىنا ءۇندى وشىرەتىن ايلا تابىلار ەمەس. رىسقۇلوۆ ۇمىتۋعا تىرىسىپ ەدى، تۇك شىقپادى. ديۆايەۆ مۇنى كەرەمەت قاراپايىم، كەرەمەت سەنىممەن ايتقانى سونشا، رىسقۇلوۆتىڭ ميىنا قاشاپ تۇرىپ جازىپ قويعانداي جاتتالدى دا قالدى. تۇركىستاننىڭ پرەزيدەنتى وزىمەن-وزى ارپالىسقان كۇندەر ءوتىپ جاتتى. ديۆايەۆ ايتقان تۇرىك قاعاناتى قايتىپ كەلمەس. ول — ابسۋرد. ىرىلىك پەن بىرلىك جوق جەردە — ۇساقسىڭ. ال ۇساقتى اركىم ۇرىپ كەتە بەرەدى.
ال ەندى كەڭەس جاعدايىندا شە؟ — دەيدى رىسقۇلوۆ تىنىمسىز ويدىڭ تولقىنىنا تۇنشىعىپ. — ەندى ءبىز ەركىندىك الدىق ەمەس پە؟ دەكرەت بويىنشا تەڭدىك تە بار، ەركىندىك تە بار. دەكرەت بويىنشا. ال ءىس جۇزىندە سول دەكرەتتىڭ ساۋلەسىن الدەكىمدەر تۇركىستانعا تولىق تۇسىرمەي، ءالى تاسالاپ تۇرعان سياقتى. ونى تاسالاپ قالاتىن قارا قۇدىرەت بولماسا كەرەك ەدى. ءبىراق كۇننىڭ ءوزىن دە شالا بۇلت كەيدە كولەگەيلەپ قالادى. دەمەك، سول شالا بۇلتتى ىسىرىپ تاستاۋعا تىرىسۋ كەرەك، ونى قالاي ءبىلىپ، قالاي ىسىرارسىڭ؟
ونى رىسقۇلوۆتار بىلگەن دە، كۇرەسكەن دە. سول كۇرەستىڭ ارقاسىندا كۋشەكين توبى قۇلادى. ال سول كۋشەكين يدەياسىن قۋاتتايتىندار ماسكەۋدە دە وتىرماعانىنا كىم كەپىل؟ بۋحارين، مىسالى، نەگە ءبىزدى «قۋىرشاق رەسپۋبليكا» دەپ اشىقتان-اشىق كەكەتەدى؟ سول كەكەسىننىڭ ار جاعىندا ءبىر سۇمدىق جاتقان جوق پا؟ «قۋىرشاق رەسپۋبليكا»، ال رىسقۇلوۆ «قۋىرشاق رەسپۋبليكانىڭ»، «قۋىرشاق پرەزيدەنتى» بولماق پا سوندا؟ گولوششەكين كەلىپ: «بىلاي ىستە، بىلاي ىستە، اياعىڭدى قيا باسپا!» — دەپ جەلكەڭە ىستىك تەمىر پىسكىلەپ وتىرسا، ارينە «قۋىرشاق پرەزيدەنت» بولاسىڭ. «قۋىرشاق رەسپۋبليكا» اتانىپ، كۇلكى بولماس ءۇشىن، تۇرىك رەسپۋبليكاسى اتانۋ كەرەك، بولشەكتەنبەي، ىرىلەنۋ كەرەك.
ايتپەگەن كۇندە رىسقۇلوۆ «قۋىرشاق پرەزيدەنت» كۇيىندە قالادى دا، ونىڭ قول-اياعىن قيمىلداتىپ، باسىن بىلاي ءبىر بۇرىپ، ولاي ءبىر بۇرىپ وتىراتىن گولوششەكين بولادى. سوندىقتان بۇگىنگى كونفەرەنسيادا رىسقۇلوۆ جەڭىپ شىعۋعا ءتيىس. تەك سولاي!
رىسقۇلوۆ قورانىڭ تۇكپىرىنە تامان بارىپ، بەتى قاتقىلداۋ قاردى قوس قولىمەن كوسىپ-كوسىپ، تازاسىن قوس ۋىستاپ الىپ، اياز سۇيگەن بەتىن ىسقىلاپ-ىسقىلاپ جىبەردى. قاراتورى وڭىنە ىشتەن ءبىر جالىن تەۋىپ، ديدارى نۇرلانىپ سالا بەردى.
* * *
رىسقۇلوۆ ەكى-ۇش جاڭعاق شاعىپ، قانت ورنىنا تىستەلەپ وتىرىپ، شايدى قويۋ قۇيعىزىپ، ەكى شىنىسىن ءىشتى دە، ەكى قولىن ۇستەلگە تىرەپ، داستارقانداعى تاندىر نان، مۇزداعان ەت، پىسكەن جۇمىرتقاعا قادالا قاراپ، تۇنجىراپ ءبىر ءپاس وتىردى دا ورنىنان جۇلقىنا تۇرا بەردى.
بالا سەسكەنىپ قالدى: «ءبىر ءىسىم ۇناماي قالدى ما؟»
— تاماق المادىڭىز عوي، — دەپ سوستيدى.
— ە، قۇدا، شاباتىن اتتىڭ جاراۋى جاقسى. توق ات بارلىعىپ قالادى. وسى دا جەتەدى، — دەپ رىسقۇلوۆ سارى بالانىڭ تاقىر باسىن سيپادى. بالا سول الاقاننان شاقشاداي باسى بالقىپ بارا جاتقانداي ىرجيىپ كۇلدى:
— تۇسكى تاماققا مۇحسينا اپاي نە دايىنداسىن، اعا؟
— تۇسكى تاماق دەيسىڭ بە؟ اۋرە بولماڭدار. تۇسكى تاماققا ءبىر بۇيىرعانى بولار.
كونفەرەنسيا تۇپ-تۋرا ساعات توعىزدا باستالدى. ونى كرايكوم، تۋرككوميسسيا، مۋسبيۋرو، كرايينبيۋرو ۇسىنىستارى بويىنشا رىسقۇلوۆ اشتى. پرەزيديۋمگە رىسقۇلوۆ، شاكيروۆ، الييەۆ، ن.حودجايەۆ، دومبروۆسكيي، گولوششەكين جولداستار سايلانسىن دەگەن ۇسىنىس ءتۇستى. ەكىنشى جاقتان قارسى ۇسىنىس شىقتى. الگى ۇسىنىلعاندارعا قوسا تۇرسىنحودجايەۆتىڭ، ۆرويدونىڭ، ۆاكستىڭ، سولوۆيەۆتىڭ، كۋپەردىڭ، رۋدزۋتاكتىڭ اتتارى اتالدى.
نە كەرەك، ەداۋىر ايتىستان كەيىن، كوپشىلىك داۋىسپەن پرەزيديۋمعا رىسقۇلوۆ، دومبروۆسكيي، ن. حودجايەۆ، شاكيروۆ، الييەۆ، گولوششەكين ءوتتى.
رىسقۇلوۆ سايلانعان كىسىلەردى پرەزيديۋمعا شاقىردى.
زالدىڭ الدىڭعى قاتارىنان ۆالەريان كۋيبىشيەۆ، يان رۋدزۋتاك، شالۆا ەلياۆا ورىن الدى. ۇستەلدەر، ورىندىقتار ءالى سىقىر-سىقىر، ابىر-سابىر اڭگىمە ۇزىلە قويمادى. رىسقۇلوۆ زالعا قاسقايا قاراپ تۇرىپ قالىپ ەدى، ونىڭ ءۇنسىز تۇرعانىنىڭ ءوزىن ەسكەرتۋ دەپ تۇسىنگەن قاۋميەت لەزدە پىشاق كەسكەندەي ساپ تىيىلدى دا، ءلام-ميمسىز ءبىر تىلسىم تىنىشتىق، زىلدەي اۋىر سالماعىمەن ەڭسەنى باسىپ تۇرىپ الدى. شىبىن بولسا ىزىڭى ەستىلەر ەدى، قاڭتاردا قايدان شىبىن بولسىن، زىڭ ەتكەن دىبىس جوق. تۇماۋ تيگەندەردىڭ ءوزى جوتەلىپ-جوتكىرىنۋگە باتا الماي، بۋىنىپ بارا جاتقان ءبىر كەز ەدى.
رىسقۇلوۆ وسى ءبىر تىرسىلداعان تىنىشتىقتى ءبىراۋىق ادەيى شىم-شىم ۇستاپ تۇردى دا، ازالى دا قاھارلى ۇنمەن:
— وسىدان تۇپ-تۋرا ون بەس جىل بۇرىن، 1905 جىلى 9-قاڭتار كۇنى، ياعني جاڭاشا ستيلمەن 22-قانتار كۇنى پەتەربۋرگ، ياعني پەتروگراد كوشەلەرىندە پرولەتاريات قانى سۋداي توگىلدى، — دەپ ءبىر توقتادى. — وسىدان تۇپ-تۋرا ءبىر جىل بۇرىن، ياعني 1919 جىلدىڭ 20-قاڭتارىنا قاراعان تاڭدا وسيپوۆ ءبىزدىڭ ەڭ تاڭداۋلى ون ءتورت كوميسسارىمىزدى دۋالعا تۇرعىزىپ قويىپ، اتتىرىپ جىبەردى. قاسيەتتى تاشكەنت كوشەلەرى قانعا بويالدى. تۇرىڭىزدار ورىندارىڭىزدان! ريەۆوليۋسيا قۇرباندارىنىڭ قاسيەتتى رۋحىن قۇرمەتتەپ، ءبىر مينۋت ءۇن شىعارماي قالىڭىزدار! ولاردىڭ جارقىن بەينەسىن ءۇن-تۇنسىز ەسكە تۇسىرىڭىزدەر!
تۇرككوميسسيا مۇشەلەرى بىر-بىرىنە قارادى. كونفەرەنسيا جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن كۇنى بۇرىن دايارلانعان سەنارييدە بۇل ەلەمەنت جوق ەدى، رىسقۇلوۆ وزىنشە كەتتى. ءبىراق تۇرككوميسسيا بۇل تاپقىرلىققا ءتانتى بولدى.
نەبارى ءبىر-اق مينۋت. كەيدە سول ءبىر مينۋتتىڭ ىشىنە جىلدار سىيىپ كەتەدى. اركىم-اق ويعا شومدى. ريەۆوليۋسيا جولىنىڭ نەبىر سۇراپىل سوقپاقتارى كوز الدارىنا زىمىراپ-زىمىراپ كەلە قالدى. جەتىسۋ مەن ادايدان، اۋليەاتا مەن اشعابادتان، شىمكەنت پەن فەرعانادان، اقمەشىت پەن سامارقاننان، پىشپەك پەن وشتان، نۇكىس پەن شالقاردان كەلگەن دەلەگاتتار ريەۆوليۋسيا داۋىلىنان جاڭا عانا شىعىپ، كونفەرەنسيا زالىنا ەندى عانا ەنىپ تۇرعانداي اسەر كەشتى.
رىسقۇلوۆتىڭ يشاراسىمەن دەلەگاتتار ورىندارىنا وتىردى. كوبىنىڭ قيۋى قاشىڭقىراعان ەسكى ورىندىقتاردىڭ ءبىرازعا دەيىن سىقىر-سىقىرى باسىلمادى.
رىسقۇلوۆ ءبىرىنشى ءسوزدى مۇستافا سۋبحيگە بەردى. جاسى قىرىقتى القىمداپ قالعان، قاسقاباستاۋ، قالىڭ مۇرتتى، دوڭبەك مۇرىن، شىمىر دەنەلى، ءبىراق ءوڭى جۇدەۋ مۇستافا سۋبحي كومينتەرن اتىنان ماسكەۋدەن كەلگەن تۇركيا كوممۋنيسى ەدى. ول كەلگەن ەكى-ۇش ايدىڭ ىشىندە رىسقۇلوۆ ەكەۋى تالاي رەت كەزدەسىپ، كوپ اڭگىمە شەرتىسكەن. سودان بەرى ءبىرى الماتى ماڭىندا، ءبىرى انادولىدا تۋعانى بولماسا، ەكەۋى ءاعالى-ىنىلى ادامدارداي باۋىر باسىپ كەتىپ ەدى. تۇركيا كوممۋنيستەرىنىڭ ءحالى مۇشكىل-تىن. قاۋساعان وسمان يمپەرياسىنىڭ سوڭعى سۇلتانى كوممۋنيستەردىڭ سوڭىنا شىراق الىپ ءتۇسىپ، تۋعان ەلدەن تۇراق تاپتىرمادى. سونىڭ ءبىرى — مۇستافا سۋبحي دە، ءبىرى — اقيىق اقىن نازىم حيكمەت ەدى.
— تۇركىستاندىق قانى ءبىر، ءتىلى ءبىر، تىلەگى ءبىر باۋىرلارعا قازىرگى تاڭدا جالاڭاياق وت كەشىپ جۇرگەن تۇركيالىق تۋىسقان كوممۋنيستەردەن جالىندى سالەم! — مۇستافا سۋبحي زالعا، سونان سوڭ پرەزيديۋمگە باسىن ءيدى. زالدىڭ ءىشى شاپالاق داۋسىنان جارىلىپ كەتە جازدادى. — ماركسيزم يدەياسى تۇركيانى دا كەزىپ ءجۇر. وسمان تۇركياسى كۇيزەلىستىڭ شىڭىنا جەتتى. يمپەرياليزم مەن مونارحيا ەزگىسىنەن تۇركيا تۇرىكتەرى سانسىراپ بولدى. بۇل شىڭىراۋدان شىعۋ ءۇشىن تۇركيا كوممۋنيستەرى وت پەن سۋدى كەشىپ، حالىقتى قارۋلى كۇرەسكە كوتەرۋگە ارەكەت ۇستىندە. تۇركىستانداعى ريەۆوليۋسيا بىزگە ۇلگى. تۇركىستان ريەۆوليۋسياسىنىڭ ساۋلەسى تۇركيانى دا جارىق ەتپەك. ۇلى قازان ريەۆوليۋسياسىنىڭ شاپاعاتتى اسەرىمەن وندا ءقازىر مۇستافا كەمەل اتاتۇرىك باستاعان قوزعالىس مونارحيانى جويىپ، كونستيتۋسيالى رەسپۋبليكا ورناتۋ ءۇشىن قان توگىپ جاتىر. مۇستافا اتاتۇرىك ەرجۇرەك تۇرىك جاۋىنگەرلەرىن باستاپ، ءقازىر ستامبۇلدىڭ ىرگەسىندە تۇر. سوڭعى سۇلتاننىڭ قۇلايتىن كۇنى جاقىن. اعىلشىن وتارشىلارىن تۋعان ەلىمىزدەن ءتۇرىپ شىعاتىن كۇن تاياۋ. راس، مۇستافا كەمەل اتاتۇرىكتىڭ وكىمەتى — بۋرجۋازيالىق ءتارتىپتىڭ وكىمەتى. ءبىز، تۇركيا كوممۋنيستەرى، قاسىرەت كەشكەن تۇركياعا سوسياليزم ورناتۋ ءۇشىن كۇرەسەمىز. ءبىز سىزدەردەن ۇيرەنەمىز، تۋعاندار. سوسياليستىك ريەۆوليۋسيانىڭ شۇعىلاسى تۇنەك باسقان بۇكىل شىعىستى جارقىراتار ءالى! سىزدەردىڭ كونفەرەنسياڭىزعا زور تابىس تىلەيمىن، باۋىرلار!
دەلەگاتتار قول شاپالاقتاپ، ورىندارىنان تۇرىپ كەتتى. مۇستافا سۋبحي مىنبەدەن ءتۇسىپ بارىپ، رىسقۇلوۆتىڭ قولىن الىپ، قاپسىرا قۇشىپ، توسىنە ءتوس ءتۇيىستىردى. زال شاپالاقتان بۇرق-سارق قايناپ، جاڭعىرىعى دالاعا دا ەستىلىپ تۇردى.
رىسقۇلوۆ دەلەگاتتار اتىنان سۋبحيگە راقمەت ايتىپ، تۇركيا كوممۋنيستەرىنە ادىلەت جولىندا تابىس تىلەدى. «مۇستافا كەمەل اتاتۇرىككە سالەم ايتىڭىز»، — دەيىن دەپ تۇردى دا، ايتپادى. مۇستافا اتاتۇرىكتىڭ تۇركيانى جاۋلاردان تازارتىپ، حالىق كوسەمى بولعانى رىسقۇلوۆقا ۇنايدى-اق. قيىن-قىستاۋ جاعدايدا كەڭەس ەلىنە قول سوزىپ، كوممۋنيستەردەن، لەنيننەن كومەك سۇراعانى دا اقىلدىلىق ەكەنىن رىسقۇلوۆ تۇسىنەدى. ءبىراق اتاتۇرىك ءوز ەلىندەگى كوممۋنيستەرگە ەمەشەگى ەزىلە قويمايتىن. ول مونارحياعا، وتارشىلارعا تۇسكەن نايزاعاي دا، سۋبحيلەرگە دە جايسىز.
ءتوراعالىق تىزگىن نيزامەددين حودجايەۆتىڭ قولىنا ءتيدى دە، ول:
— ۇلت ماسەلەسى جانە ۇلتتار سەكسيالارى جونىندە بايانداما جاساۋ ءۇشىن ءسوز تۇرار رىسقۇلوۆقا بەرىلدى! — دەپ ايقايلاپ ايتتى. دەلەگاتتار قول سوعىپ، ورىندارىنان تۇرىپ كەتىپ ەدى، پرەزيديۋمدا وتىرعان گولوششەكين جان-جاعىنا قاراپ، جالعىز ءوزى قالعانىنا ىڭعايسىزدانىپ، كىرجىڭ ەتە تۇسكەندەي بولدى دا، ىرعاتىلىپ بارىپ ءوزى دە تۇرەگەلدى.
بۇل ەكى ارادا رىسقۇلوۆ مىنبەگە شىعىپ، اپپاق باتەس ورامالمەن كوزىلدىرىگىن مۇقيات ءسۇرتىپ، تازالاپ تۇردى. اقىرى زال تىنىشتالعان كەزدە، مىنبە تۇبىندەگى تۇكپىردە وتىرعان ستەنوگرافيستكالارعا بۇرىلىپ:
— مۇمكىندىگىنشە دالمە-دال جازىپ وتىرۋعا تىرىسىڭىزدار. مەنىڭ قولىمداعى قاعازعا سەنىپ قالماڭىزدار، — دەپ ەسكەرتىپ الدى.
سونىڭ وزىنەن-اق دەلەگاتتار: «نە ايتار ەكەن؟ — دەپ ىنتىعا ءتۇستى. بىرەۋ-مىرەۋ سىبىرلاپ-كۇبىرلەسە «تىنىش!» — دەپ كوز الارتا زەكىپ تاستاپ، ەسىل-دەرتى مىنبەگە اۋدى.
ايتسا-ايتقانداي، رىسقۇلوۆ قاعازعا قاراپ شۇقشيماي، ادامداردى ارباپ العىسى كەلگەندەي، زالعا جانارىن قاداپ، اۋەلى تەكىرەكتەگەندەي جاي باستاپ، بىرتە-بىرتە باۋىرىن جازىپ، ارىنداپ الا جونەلدى.
تۇركىستان حالقىنىڭ باسىنان وتكەن اۋىر حالدەر، پاتشا وتارشىلدىعى، ۇستەم تاپ تەپكىنى، حالىقتىڭ ازاتتىق ارمانى، اقىرى... قازان ريەۆوليۋسياسىنىڭ تاڭى — رىسقۇلوۆ بايانداماسىنىڭ جولباسى ەدى.
ءبىراق حالىق تاريحي ءبىر فورماسيادان ەكىنشى فورماسياعا ءبىر كۇننىڭ ىشىندە كوشە سالمايدى. كەڭەس وكىمەتى ورناعانمەن، بۇرىنعى ەزىلگەن حالىق بىردەن جىلى سۋعا قولىن مالا قويعان جوق. جوقشىلىق، جورىقشىلىق، اشارشىلىق ازاپتارىن باستان كەشىرىپ جاتىر. تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن باسقارعان العاشقى كوممۋنيستەر، سولشىل ەسەرلەر بايىرعى تۇركىستاننىڭ ءتول حالقىنىڭ قامىن ويلامايدى. ءتول حالىق كەشەگى پاتشا شەنەۋنىكتەرى مەن بۇگىنگى كەڭەس بەلسەندىلەرىنىڭ اراسىن العاشقى كەزدە اجىراتا الماي سورلادى. ونداي كەلەڭسىز كورىنىس ءالى دە قىلاڭ بەرىپ قالادى. ۇلت ساياساتى تۇركىستاندا ورەسكەل بۇرمالانىپ ءجۇر. باسقانى ايتپاعاندا، ۇلت ماسەلەسى جونىندە رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ راديوگرامماسىن كۋشەكين مەن ۋسپەنسكيي كەزىندە جاريالاماستان، جاسىرىپ قويىپ وتىردى. مۇنداي سۇمدىققا قارسى شىققان رىسقۇلوۆ پەن كوبوزيەۆتى «كونترا» دەپ تريبۋنال ارقىلى اتقىزىپ تاستاي جازدادى. اقىرى كۋشەكين مەن ۋسپەنسكيي تۇركىستاننان قۋىلدى. ولارعا قوسا شوۆينيستىك ءيىسى مۇڭكىپ تۇرعان ءبىراز قىزمەتكەرلەر الاستاتىلدى.
رىسقۇلوۆ تاماعى قۇرعاپ بارا جاتقانىن سەزدى. تاماعى قۇرىسىپ قۇرعاسا-اق بولدى، «ر» ورنىنا «ل» ءتۇسىپ كەتىپ، ءتىلى كىبىرتىكتەي باستايدى. «مەنى سۇلتانبەككە ۇقسادى دەمەسىن» دەپ رىسقۇلوۆ مۇندايدا ستاقانداعى شايعا قول سوزادى... قىزىل جەبەنىڭ شابىسىنان جەل ىزىڭداپ، جەر سولقىلداپ جاتقان ساتتە، قىزىنىپ، ىشتەي قيقۋلاپ وتىرعان جۇرت، سول جۇيرىكتىڭ كەنەت كىلت توقتاعانىن كورىپ، اڭىرايىپ اڭ-تاڭ قالعان ءبىر ءسات ەدى.
بالا كەزىندە تۇراردىڭ تاماعىندا باسپاسى بار بولاتىن. ءسال سۋىق تيسە، دەنەسى قىزىپ، تاماعى قىرىلداپ شىعا كەلەتىن. احات اتاسى ءبىر كۇنى بالانىڭ باسىن ەكى تىزەسىنىڭ اراسىنا قىسىپ الىپ، اۋزىن اشىپ، ساۋساعىن كومەيىنە تىعىپ جىبەرىپ، بارلىعىپ تۇرعان باسپانى مىجىپ-مىجىپ تاستاعان. اۋزىنان ءىرىڭ ارالاس قان اققان. احات ونىڭ تاماعىن كوكەمارال قايناعىمەن قايتا-قايتا شايعىزعان. ءبىراق بالا كەزىندە ءبىرتوعا، كوپ سويلەمەيتىن رىسقۇلوۆ، ەسەيە كەلە كوپشىلىك الدىنا شىعىپ، سارناي-سارناي ءسوز سويلەۋگە ءماجبۇر بولدى دا (تاعدىر شىعار)، سوندايدا تاماعى كەنەت كەۋىپ قالا بەرەتىندى شىعاردى. ادام جاراتىلىسىندا ونىڭ دەنەسىندە ارتىق-اۋىس مۇشە بولماسا كەرەك، تاماق بەزىنىڭ دە اتقاراتىن ءوز قىزمەتى بولادى ەكەن، ول تاماق قۇرعاتپاي، ىلعالداپ تۇرادى ەكەن. رىسقۇلوۆتا ول جوق...
— مۇنىڭ ءبىر سەبەبى، — دەدى رىسقۇلوۆ ءسوزىن ساباقتاپ، — تۇركىستان كومپارتياسى كرايكومنىڭ وسالدىعى. كرايكوم دارمەنسىز. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، كرايكوم ءۇش تارماقتى: «كرايكومنىڭ ءوزى، مۇسىلمان بيۋروسى، شەتەل كوممۋنيستەرىنىڭ (چەح، ۆەنگەر، نەمىس ت.ب.) بيۋروسى. مۋسبيۋروعا كۇللى تۇركىستانداعى مۇسىلمان قاۋىمىنان شىققان كوممۋنيستەر قارايدى. بۇل — تۇركىستانداعى كوممۋنيستەردىڭ توقسان بەس پايىزى. سوندىقتان دا سول توقسان بەس پايىز كرايكومدى ەمەس، مۋسبيۋرونى تانيدى. مۇنى ءبىزدىڭ ورتالىقتان كەلگەن كەيبىر جولداستار، ياعني تۇرككوميسسيا: مۋسبيۋرو كرايكومعا باعىنباي كەتكەن، ءوزىنىڭ وكىلەتتىگىن ارتتىرىپ جىبەرگەن دەپ ايىپقا بالايدى. ال مۋسبيۋرونى مەن باسقارامىن، دەمەك مەنى ايىپتايدى. ءسويتىپ، تۇركىستاندا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ءۇش ورتالىعى، ءۇش كوميتەتى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ءفورمالدى تۇردە باسشىلىق كرايكومدا بولعانىمەن، ءۇش كوميتەت دەربەس تۇرىپ جاتىر. بۇل، ارينە، دۇرىس ەمەس. بۇل قىرسىقتى ءبىرجولا جويۋ ءۇشىن، ءۇش تارماقتى بىرىكتىرىپ، پارمەندى ءبىرتۇتاس كرايكوم قۇرۋ كەرەك. ءبىرتۇتاس كوممۋنيستىك پارتيا بولسىن!..
ەلياۆا الدىمەن قول سوعىپ جىبەردى. ونى باسقالار دا قوستاپ الا جونەلدى. گولوششەكين ءتىپتى سەكسەۋىلدىڭ جىگەرىندەي قولدارىن تۇڭعىش رەت اياماي شاپالاقتادى.
پارتيالىق ءبىرتۇتاستىق جولىندا رىسقۇلوۆ ءوزى باسقارىپ وتىرعان وتە پارمەندى كوميتەتى — ولكەلىك مۇسىلمان بيۋروسىن — مۋسبيۋرونى قۇربان ەتۋگە دايىن. مۋسبيۋرونى جويىپ، كرايكومدى كۇشەيتۋ يدەياسى گولوششەكينگە دە، كۋيبىشيەۆكە دە، ەلياۆاعا دا، رۋدزۋتاكقا دا قاتتى ۇنادى.
ءبىراق كەلەسى ءبىر ساتتە بۇلار ەپتەپ سەكەم الا باستادى. رىسقۇلوۆ ءبىرتۇتاس كوممۋنيستىك ورتالىق بولۋىن تالاپ ەتتى دە، ىزىنشە ول پارتيانىڭ اتىن «تۇرىك كوممۋنيستىك پارتياسى» بولسىن دەپ ۇران تاستادى. «تۇركىستان — تۇرىك كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى» دەپ اتالسىن دەدى.
— تۇركىستاننىڭ ءوزى «تۇرىك ەلى» دەگەن ءسوز ەمەس پە؟» «تۇركىستان» سىزگە نەسىمەن ۇنامايدى؟ — دەپ ايقاي سالدى الدەكىم.
رىسقۇلوۆ بۇل سۇراقتى كۇتكەن. ءبىراق كىم قويارىن بىلمەپ ەدى؟ باياعى «دوسى» كليەۆەنسوۆ ەكەن. جاۋاپ بەرۋگە دايىن بولسا دا، باياندامانى بەلورتاسىنان ءۇزىپ تاستاپ، بەيمەزگىل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ كەرەك پە، جوق پا؟ — دەگەندەي پرەزيديۋمعا قارادى.
— سۇراققا جاۋاپ سوڭىنان بەرىلەدى! — دەپ نيزامەددين حودجايەۆ كليەۆەنسوۆتى تىيىپ تاستادى.
تەگى، كليەۆەنسوۆ شوشاڭداماي تۇرا تۇرعاندا دا بولاتىن ەدى. ايتپەسە، باياندامانىڭ ارعى جاعى الگى سۇراققا ەگجەي-تەگجەيلى، نەگىزدەلگەن جاۋاپ ەدى عوي.
«تۇركىستان» دەگەن ۇعىم بىزگە وتارشىلدىقپەن بىرگە كەلگەن. قازىرگى شەكاراسىنداعى تۇركىستاندى گەنەرال-گۋبەرناتور فون كاۋفمان قۇرعان. تۇركىستان ولكەسى فون كاۋفماننىڭ، ودان كەيىن بيلىك قۇرعان ون ەكى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ پاتشالىعى. ونىڭ شەكاراسىنان تىسقارى جەردە كوپتەگەن تۇركى حالىقتارى تۇرادى. باسقالارىن ايتپاعاندا، مىنا ىرگەلەس جاتقان «كيرگيزسكيي كراي» دەگەنىمىز — قازاقستان. وندا قازاقتار تۇرادى. پاتشا زامانىندا دا، ۇياتىمىزعا وراي، ءالى دە «كيرگيزى» دەپ جۇرگەنىمىز — قازاقتار. ال سول قازاقتاردىڭ جارتىسىنا جۋىعى تۇركىستاندا دا، جارتىسىنان كوبى «كيرگيزسكيي كرايدا». ۇياتىمىزعا وراي، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن سول حالىققا پاتشا تارتىپ العان ءتول اتىن دا قايتارىپ بەرە الماي ءجۇرمىز. ال ەندى سوندا قالاي بولادى؟ الگى قازاقتار جارىمى تۇركىستاندا، جارىمى «كيرگيزسكيي كرايدا» جۇرە بەرە مە؟
جوق، بىرىگۋى ءتيىس. ول ءۇشىن تۇركىستان ەمەس، تۇرىك رەسپۋبليكاسى كەرەك. قازاقتار دا — تۇرىكتەر.
سول «كيرگيزسكيي كرايدا» تۇراتىن قازاقتار تۋرالى ءتىپتى مىنا ءبىزدىڭ كەڭەس داۋىرىندە كەڭەس گازەتى نە دەپ جازعانىن بىلەسىزدەر مس؟ سىزدەر «يزۆەستيا تۇركسيك-ا» دەگەن گازەتتى وقيتىن بولارسىزدار؟ ارينە، وقيسىزدار. ال ەندى، الدەكىم ەمەس، سول گازەتتىڭ باس رەداكتورى، سۆەشنيكوۆ نە دەپ جازادى؟ تىڭداڭىزدار، وتە قىزىق ءام قايعىلى: «كيرگيز دالاسىن العاشقى قوعام داۋىرىندەگىدەي جابايى كيرگيزدار مەكەندەيدى. سوڭعى ستاتيستيكالىق ەسەپ بويىنشا، ولاردىڭ سانى 12-15 ميلليوننىڭ اراسىندا اۋىتقىپ تۇرادى... ساحارالى، كوشپەندى، مال باعىپ، ەگىن ەككەن كيرگيز پرولەتارياتى ناعىز جابايىنىڭ ءوزى. ولاردىڭ ءتىل قۇرامىندا مال شارۋاشىلىعىنا نەمەسە اۋىلشارۋاشىلىعىنا بايلانىستى ءبىر ءجۇز نەمەسە ەكى ءجۇز عانا ءسوز بار». («يزۆەستيا تۇركسيك-ا»، سارسەنبى، 30ء-ساۋىر 1919 جىل.).
مىنەكي، ەۋروپاشا مادەنيەت العان، جوعارى ءبىلىمدى، بىلگىر سۆەشنيكوۆتىڭ ءسوزى. بۇل تەك سۆەشنيكوۆتىڭ ءسوزى ەمەس. سۆەشنيكوۆ رەداكتور بولىپ تۇرعان كەزدەگى تۇركىستان باسشىلارى كۋشەكين مەن ۋسپەنسكييلەردىڭ، گەرجوتتاردىڭ ءسوزى.
— ماسقارا! — دەدى زالدان سۇلتانبەك حودجانوۆ ايقاي سالىپ.
— ماسقارا بولسا، سول «تىلىندە ءجۇز-اق ءسوزى بار جابايى كيرگيزداردىڭ»، ياعني تۇركى تۇقىمداس تۋىسقاندارىڭىزدىڭ تۇركىستانداعى تۋىستارىمەن بىرىگۋىنە نەگە قارسى بولاسىز؟ — دەپ سۇلتانبەكتىڭ ارىنىن ءبىر باسىپ تاستاپ، رىسقۇلوۆ ءسوزىن ءارى قاراي جالعادى. — «ءتىلى جوق» سول «كيرگيزدار» دۇنيە الەمىندە تەڭدەسى از اۋىز ادەبيەتىن تۋعىزدى، دۇنيە جۇزىندە تەڭدەسى از مۋزىكالىق مۇرا قالدىردى. سەنبەسەڭىز، بوتەن حالىقتاردىڭ وكىلدەرى، وقىمىستى-عالىمدار زاتايەۆيچ پەن ديۆايەۆتان، ورىس زيالىلارى پوتانين مەن دالدەن سۇراڭىزدار. سوڭعى ەكەۋى قازاقتار تۋرالى جازىپ قالدىرعان تاريحي ەڭبەكتەرىنەن سۇراڭىزدار! قازاقتار حاقىندا، جالپى تۇركى تۇقىمداس حالىقتار حاقىندا ويى تۇزىكتەر كۋشەكيندەر، ۋسپەنسكييلەر، سۆەشنيكوۆتار ەمەس؛ دالدەر، پوتانيندەر. ءتىل قۇرامىندا ءجۇز-اق ءسوزى بار حالىقتان سيسەروندار، دەموسفەندەر شىعار ما ەدى؟! بۇل مەنىڭ ويدان شىعارىپ تۇرعان قيسىنىم ەمەس، قازاق حالقى اسا دارىندى، ولاردىڭ اراسىندا ناعىز سيسەروندار، دەموسفەندەر ءجيى كەزدەسەدى دەپ وتكەن عاسىردا جازىپ كەتكەن پولياك يانۋشكيەۆيچ.
ال بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن سۆەشنيكوۆتىڭ سارىنىمەن سوعاتىن، سۆەشنيكوۆشە پايىمداعىش قايراتكەرلەر از ەمەس. مىنە، بۇل ناعىز ماسقارا!
سايىپ كەلگەندە بۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ تۇرمىن؟ ءبىز كوپ زامان بويى زورلىق، قورلىق كورگەن حالىقپىز. ەندى ەڭسەمىزدى كوتەرىپ، ەل قاتارىنا قوسىلاتىن كۇن تۋدى. ءبىزدىڭ تۇركىستان كومپارتياسىنىڭ كوپشىلىك مۇشەلەرى — ءتول حالىقتىڭ وكىلدەرى. ولار تەك مۋسبيۋرونى بىلەدى. مۋسبيۋرونى بۇگىنەن باستاپ جاۋىپ وتىرمىز. ءالى سانا-سەزىمى ماركستىك بيىك ءىلىم دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ جەتىلمەگەن مۇسىلمان كوممۋنيستەرىن، جالپى قاۋىمدى مۋسبيۋرو جويىلدى دەپ ۇركىتىپ الماس ءۇشىن، تۇرىك كومپارتياسى دەگەنىمىز وتە ءتيىمدى بولادى. ءارى دەسە، شەتەلدىك شىعىس حالىقتارى ءبىزدىڭ شىن مانىندە تەڭدىك الاتىنىمىزعا سەنەدى. ءسويتىپ، ولار دا، ءتىپتى مىنا ىرگەمىزدەگى بۇحارالىقتار مەن حيۋالىقتار دا ءوز ەلدەرىندە كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋعا اسىعادى. جالاڭ مىڭ ناسيحاتتان وسىنداي ناقتى كورنەكتى ءبىر ناسيحات ارتىق. ەستەرىڭىزدە بولسىن، ءبىز كەڭەستىك رەسەيدىڭ ءىرى ءبىر بولىگىمىز. ءبىراق استە «قۋىرشاق رەسپۋبليكا» بولعىمىز كەلمەيتىنىن ورتالىق وكىلدەرى ادامگەرشىلىكپەن، گۋمانيستىكپەن تۇسىنەدى جانە قولدايدى دەپ سەنەمىز...
رۋدزۋتاك شىعىپ سويلەپ، رىسقۇلوۆ يدەياسىنا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىقتى.
— كوممۋنيستىك پارتياعا ۇلتشىلدىقتى ەندىرۋگە بولمايدى، — دەدى. — حالىقتار ۇلتتىق بايلانىسىنا قاراپ ەمەس، تاپتىق تۋىستىعىنا قاراپ وداقتاسۋى كەرەك. مىسالى، ورىستار شىعىپ الىپ: «كۇللى سلاۆياندار، بىرىگىڭدەر!» — دەپ جاتسا، جاراسا ما؟ ارينە، ول ۇلتشىلدىق، سلاۆيانوفيلدىك بولار ەدى. ال ماركسشىلدەردىڭ تۋىندا: «بارلىق ەلدەردىڭ پرولەتارلارى بىرىگىڭدەر!» — دەپ جازىلعان. وسى تۇرعىدان العاندا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ۇرانى — ۇلتشىلدىق ۇران. ءبىز بۇل قاعيدامەن كەلىسە المايمىز.
ايتىس ايقاسقا بەرگىسىز بولدى. رىسقۇلوۆ تاڭەرتەڭ قوس جاڭعاقتىڭ دانەگى مەن قوس پيالا شاي ءىشىپ، تىم سىپايى شىققانىنا وكىندى. جارعاق قۇلاق، تاقىر باس سارى بالانى ەسىنە الدى. كونفەرەنسيانىڭ بۇرق-سارق قايناپ، قىزعانى سونشا، ءۇزىلىس جاريالاۋعا دا مۇرشا كەلمەي كەتتى. اقىرى ماسەلە داۋىسقا كەلىپ تىرەلدى.
ماسەلەنى داۋىسقا سالعاندا، باسىم كوپشىلىك رىسقۇلوۆتىڭ ۇرانىن قولداپ، قول كوتەردى دە، رىسقۇلوۆ اپ-ايقىن جەڭىپ شىقتى. ەلياۆا، كۋيبىشيەۆ، ءتىپتى گولوششەكين دە، كوپشىلىككە قوسىلدى. تەك گولوششەكين رىسقۇلوۆتىڭ ۇرانىنا قول كوتەرە تۇرا، ۇسىنىس ايتتى.
— تۇركىستان كومپارتياسى V كونفەرەنسياسىنىڭ رىسقۇلوۆ جوباسى بويىنشا قابىلداعان قاۋلىسىن رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى مەن ۆسيك بەكىتكەنشە، رەسپۋبليكا جالاۋىنا «تۇرىك كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى» دەپ جازىلماي قويا تۇرسىن، — دەدى.
رۋدزۋتاك يلىكپەي قويدى. ءبىراق كونفەرەنسيا جابىلعاندا، رۋدزۋتاك رىسقۇلوۆتى كوپ داۋىس الۋىمەن قۇتتىقتاپ:
— كانە، تۇرار، بىر-ەكى پارتيا بيليارد ويناساق قايتەدى؟ — دەدى.
— ماقۇل، يان ەرنەستوۆيچ، — دەپ رىسقۇلوۆ جارقىلداپ كەلىپ، ەڭگەزەردەي رۋدزۋتاكتىڭ قولىن الدى.
* * *
تۇركىستاننىڭ كىندىك قالاسى — تاشكەنتكە فرۋنزەنىڭ وزىنەن بۇرىن جەر جارىپ داڭقى جەتكەن. سول داڭقتىڭ ءىزىن الا اتىشۋلى قولباسشىنىڭ ءوزى كەلە جاتقان. كولچاكتىڭ بەل ومىرتقاسىن سىندىرعان فرۋنزە. دۋتوۆتىڭ تۇمسىعىن تالقانداعان فرۋنزە. بۇزىلىق پەن بۇگىرسلان، بۇگىلمە مەن بەلەباي، وڭتۇستىك ورال تاۋلارى، اق ەدىل تولقىندارى — قولباسشىنىڭ جۇلدىزى جانعان جەرلەر ارتتا بەلەس-بەلەس داڭق ساتىلارى بولىپ قالدى.
پويىز تۇركىستان شاھارىنان ءوتىپ، ارىسقا جاقىنداعاندا، فرۋنزە تەرەزەدەن ارقىراپ شاپقان اشاڭ جاسىل دالانى كوردى. تەمىر جولدىڭ جارلاۋىت جاعاسىندا ءالى كىر باسقان قار جاتىر. قارى كەتكەن جەردەن شوق-شوق بولىپ كۇلگىن تاڭداي بايشەشەك كورىنەدى. فرۋنزەنىڭ كەۋدەسى دۇرسىلدەپ الا جونەلدى. كۇمبىر-كۇمبىر كۇي ەستىلگەندەي بولدى. دالانىڭ ءتوسىن دۇبىرلەتىپ، قالىڭ قول شاۋىپ بارا جاتقانداي اسەر شالىقتاپ ءوتتى. ءبىر توپ بالا قىردا بايشەشەك ۋىستاعان قولدارىن كوتەرىپ تۇر ەكەن. سولاردىڭ اراسىنان فرۋنزە ءوزىن، ءوزىنىڭ بالالىق شاعىن ىزدەگەندەي تەرەزەدەن باسىن شىعارىپ، قول بۇلعادى.
«بايشەشەك تەرگەن بالا كەزىم سەندەردىڭ ارالارىڭدا جۇرگەن جوق پا؟» — دەپ ايقايلاعىسى كەلدى. اتى الەمگە ايگىلى قولباسشى ەكەنىن ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى. ول ءدال ءقازىر قيان-كەسكى مايدان سۇراپىلىن، دۇشپاننىڭ وزبىرلىعىن، سوعىس كوميسسارى تروسكييدىڭ قياناتىن — ءبارىن-بارىن ۇمىتقان.
— ءتۇسىڭىز ءبىر ءتۇرلى نۇرلانىپ كەتتىڭىز عوي، ميحايل ۆاسيليەۆيچ، — دەپ فۋرمانوۆ فرۋنزەنىڭ بەتىنە تاڭدانا قاراپ قالدى.
— بۇل تۇركىستان عوي. ميتياي، مەنى دۇنيەگە كەلتىرگەن ولكە عوي، — دەپ فرۋنزە ايقايلاپ جىبەردى.
قىرقادا قول بۇلعاپ، بايشەشەك تەرگەن بالالار قالدى. كيىمدەرى جۇدەۋ-جۇقا، جالاڭاياق بالاقايلار. ولار فرۋنزە كەلە جاتقانىن بىلگەن جوق. ءبىراق پويىز كورسە، الىستان قول بۇلعاپ، قوش الاتىن ادەتتەرى. پاروۆوز ولارعا سالەمدەسكەندەي ۇزاق ايقايلايدى.
پويىزدىڭ بۇل كەلۋى تۇركىستاندى قىلعىندىرىپ تۇرعان قۇرساۋدى ءۇزىپ جىبەرگەندەي بولدى. «تۇركىستانعا فرۋنزە كەلە جاتىر» دەگەندى ەستىگەن سوڭ، فەرعاناداعى باسماشىلار، اشعابادتاعى اعىلشىندار، جەتىسۋداعى اننەنكوۆ بانداسى ءبىر-بىر قالشىلداپ قالىپ ەدى. پويىزدىڭ بۇل كەلۋىن تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارى، تۇرككوميسسيا مۇشەلەرى، كوميسسارلار، كۇللى تاشكەنت كۇتىپ تۇرعان.
ۆوكزالعا پويىز تايانا بەرە، وركەستر گۇرس ەتتى. ۆاگوننىڭ باسپالداعىندا تۇرىپ، فرۋنزە ەڭ الدىمەن كۋيبىشيەۆتى تانىدى. باسى ەرەكشە ۇلكەن، شاشى تولقىن-تولقىن ەڭگەزەردەي ۆالەريان ۆلاديميروۆيچ سونادايدان كوزگە ءتۇستى. دوڭگەلەك ساقال قوياتىن، شاقپاق دەنەلى شالۆا ەلياۆا دا كوزگە وتتاي باسىلدى. كوز تانىستاردىڭ ىشىنەن قانشىرداي قاتىپ، تەكە ساقال فيليپپ گولوششەكين دە كورىنىپ قالدى. بۇلار لەنين مانداتىمەن كەلگەن تۇرككوميسسيانىڭ مۇشەلەرى ەدى.
پەرروندا كۇتۋشىلەردىڭ بارىنەن ءبىر ادىم ىلگەرى تۇرعانىنا قاراعاندا، كومىردەي قارا شاشتى، قارا مۇرتتى، التىن جيەك، دوپ-دوڭگەلەك كوزىلدىرىك كيگەن، ارىستان جال باسى ءسال كەگجيىڭكىرەگەن، كەۋدەسى كەرىڭكى، تاكاپپارلاۋ قاراتورى كىسىنى، ءسىرا، رىسقۇلوۆ-اۋ دەپ شامالادى.
فرۋنزە رىسقۇلوۆتى بۇرىن كورمەپ ەدى. ءبىراق ول تۋراسىندا جاقسى دا، جامان دا لەبىزدەر ەستىگەن. كەيبىر «دەرەكتەرگە» قاراعاندا، رىسقۇلوۆ «تاقىر باس، جىلماڭداپ تۇرعان جىلپوس، ازازىلدەي ايلاكەر، قولىن كەۋدەسىنە باسىپ بۇك ءتۇسىپ، ءيىلىپ تۇراتىن ءمۇتتايىم» بولۋ كەرەك ەدى. مىناۋ وعان ۇقسامايدى. الىستان جەتكەن سيپاتتامالارعا قاراپ فرۋنزە تۋركسيك ءتوراعاسى جونىندە ءبىر ۇداي پىكىرگە كەلە الماي، نە دە بولسا، «ءجۇز رەت ەستىگەننەن، ءبىر رەت كورگەن ارتىق» دەپ ءتۇيىپ ەدى.
ەندى، مىنە، كورىستى. ءبىر-بىرىنىڭ قولىن قاتتى قىستى. بويى فرۋنزەدەن ءسال الاسالاۋ بولعانمەن، رىسقۇلوۆتىڭ دەنەسى شىمىر، قولى قارۋلى ەكەن.
ميحايل ۆاسيليەۆيچ ءوزىنىڭ ەسكى دوستارى كۋيبىشيەۆپەن، ەلياۆامەن قۇشاقتاسىپ كورىستى. گولوششەكيننىڭ تەك قولىن الدى دا، تەز رىسقۇلوۆقا بۇرىلىپ:
— مىنە، مەن تۋعان تۇركىستانىمدامىن! — دەپ قولدارىن شاتتانا جايىپ جىبەردى. سول قۇشاققا تۇركىستاندى تۇگەل سىيدىرىپ، قۇشاقتاعان ءتارىزدى.
— جولدان شارشاعان شىعارسىز، جۇرە سويلەسەيىك، ميحايل ۆاسيليەۆيچ، — دەپ رىسقۇلوۆ پەرروننىڭ ىرگەسىندە ءتىزىلىپ تۇرعان اۆتوموبيلدەردىڭ الدىڭعىسىن مەڭزەدى.
ماشينالار ورنىنان قوزعالا بەرگەندە، وركەستر ءۇنى ءۇزىلدى. ەكىنشى ماشينادا كەلە جاتقان فيليپپ گولوششەكين قاتارىنداعى كۋيبىشيەۆكە شاپشاڭ بۇرىلدى:
— رىسقۇلوۆ بۇل جەردە دە الدىمىزدى وراپ كەتتى، — دەپ تىجىرىندى.
— فيليپپ يسايەۆيچ، ەندى قالاي ويلايسىز؟ سىزدىڭشە، فرۋنزە بىزبەن بىرگە ءبىر ماشينادا بولىپ، رىسقۇلوۆ جالعىز قايتۋى كەرەك پە ەدى؟ — دەپ الدىدا وتىرعان شالۆا ەلياۆا ارتىنا بۇرىلىپ قارادى. گولوشەكيننىڭ شوقىرايىپ تۇرعان تىزەسىن سول قولىمەن باسىپ-باسىپ قويدى. — قورىقپاڭىز، فرۋنزەنى پانتيۋركيستكە اينالدىرۋ قيىن. ءارى دەسە، رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى دە ءسىز ويلاعانداي، قىزىلكوز پانتيۋركيست ەمەس.
— ول مۇمكىن ەمەس، — دەپ ەلياۆانى كۋيبىشيەۆ قولدادى. — مۇسىلمان كوممۋنيستەرىنىڭ ىشىندە اسا تالانتتىسى رىسقۇلوۆ. مۇنى كورمەۋگە بولمايدى. راس، ۇلتتىق موتيۆتەرگە كوبىرەك دەن قويىپ كەتەتىن وسالدىعى دا بار.
— وندا كەشەگى پارتكونفەرەنسيادا ونىڭ جاقتاستارى بەلەڭ الىپ كەتكەنىن نەمەن تۇسىندىرەسىز؟ — دەپ گولوششەكين ماشينانىڭ ىرگەسىنە تىعىلا ءتۇستى. ەلياۆاعا دا، كۋيبىشيەۆكە دە وكپەلەگەن ءتۇرى بار.
— ول ءالى شەشىلەتىن ماسەلە. فرۋنزە كەلدى. ءبارىمىز باس قوسىپ، اقىلداسىپ شەشەتىن ماسەلە، — دەپ ەلياۆا گولوششەكيننىڭ تىزەسىن تاعى دا باسىپ قويماكشى ەدى، اناۋ ۇزىن اياقتارىن تاس شەگىرتكەنىڭ اياعىنداي سارت ەتكىزىپ، جيىپ الا قويدى. ەلياۆا كۇلىپ جىبەردى:
— بالا سياقتىسىز، فيليپپ يسايەۆيچ، تەز وكپەلەيسىز. وت پەن سۋدان وتكەن ريەۆوليۋسيونەر دە سويتە مە ەكەن؟ ۋاقىت ءسىزدى تىم قاتالداندىرىپ، تىم سەزىكتەنگىش ەتىپ جىبەرگەن.
— ءيا، ءيا، ايتا ءتۇسىڭىز شالۆا زۋباروۆيچ، — دەپ گولوششەكين ساقالى سەلكىلدەدى. — مەن سەزىكتەنگىش بولماسام، ەكىنشى نيكولاي ەندىگى تۇتقىننان قۇتىلىپ، ءوزىنىڭ تىلەۋلەستەرىنىڭ ورتاسىندا وتىرار ەدى. ال ەكىنشى نيكولايدىڭ تىلەۋلەستەرى جوق دەپ ويلايسىز با؟
— ونىڭ راس، فيليپپ يسايەۆيچ، نيكولاي پاتشا دەسە، ءالى ەتەگى جاسقا تولىپ ەڭىرەيتىندەر بار. ال تۇركىستان جاعدايى ءبىر باسقا. تۇركىستان باسشىلارىمەن ءتىل تابىسا ءبىلۋ كەرەك دەگەن لەنين قاعيداسىن ۇمىتپاعان ءجون، جولداس گولوششەكين، — دەپ ەلياۆا قاتقىلداۋ قايتارىپ تاستادى.
* * *
— ءسويتىپ، ەكەۋمىز تىپتەن جاقىن جەرلەس بولىپ شىقتىق-اۋ، تۇرار. مەن پىشپەكتە تۋىپ، ۆەرنىيدا ءوستىم. — فرۋنزە رىسقۇلوۆقا جىميا قاراعاندا كوزدەرىنىڭ اينالاسى قوبىزشا جيىرىلىپ، قايراتتى قىسقا شاشى تىكىرەيە ءتۇستى. — مەن گيمنازيادا وقىپ جۇرگەن كەزدە، تۇرار، سەن تالعاردا بولدىڭ-اۋ، سوندا. جاڭاعى اڭگىمەڭە قاراعاندا، ۆەرنىي تۇرمەسىنە 1905 جىلدىڭ باسىندا تۇسكەنسىڭ. ول كەزدە مەن پەتەربۋرگتە ەدىم.
— ارينە، «قاندى جەكسەنبىنى» كوردىڭىز...
— كورگەندە قانداي! سول سويقاننىڭ اراسىنان ءوزىم امان شىققانمەن، جانىم جارالى ەدى. جاتاقحاناعا كەلە سالا الىستاعى اناما حات جازعانىم ەسىمدە: «ماما، سەنىڭ مەنەن باسقا كوستيا سىندى ۇلىڭ جانە قىزدارىڭ بار. توعىزىنشى قاڭتاردا اققان قاننىڭ اقىسى بار. تاۋەكەلگە بەل بايلادىم. ماقسات ايقىن. جان-تانىممەن ريەۆوليۋسياعا بەرىلدىم. مەن تۋرالى قانداي حابار ەستىسەڭ دە تاڭعالما. مەن تاڭداپ العان جولدىڭ سوقپاعى كوپ...» — دەپ جازعانىم ەسىمدە.
— ال ءدال سول كەزدە مەنىڭ اكەم سايماساي بولىستى اتىپ ءولتىرىپ، تۇرمەگە ءتۇستى، — دەپ رىسقۇلوۆ ۇلكەن ۇستەلدى اينالىپ، فرۋنزەنىڭ قارسىسىنا كەلىپ وتىردى. — سايماساي بولىس ءوزىڭىز بىلەتىن گۋبەرناتور فون تاۋبەنىڭ ەڭ جاقىن دوسى ەدى.
فرۋنزە كەنەت رىسقۇلوۆقا باعجيا قاراپ قالدى.
— فون تاۋبە دەدىڭ بە؟! — دەپ داۋسى وقىس شىعىپ كەتتى. — ارينە، بىلەم! فون تاۋبە. ول سەنىڭ اكەڭدى ساحالينگە ايداسا، مەنىڭ اكەمدى اسا الىسقا ايداماعان. بىلەسىڭ بە قاي جەر ەكەنىن؟ ال تاپشى كانە؟
رىسقۇلوۆ ويلانىپ قالدى. قابىرعاعا ءىلۋلى تۇرعان تۇركىستاننىڭ كارتاسىنا قارادى. كارتا ەسكى ەدى. گەنەرال-گۋبەرناتور كۋروپاتكيننەن قالعان كارتا بولاتىن. رىسقۇلوۆتىڭ ەندىرگەن وزگەرىسى — تۇركىستاندى قىزىل قارىنداشپەن قولدان بوياپ قويعان ەدى.
— اكەڭىز پىشپەكتە تۇرسا، ءارى دەسە فون تاۋبە ونى الىسقا ايداماسا... ۆەرنىي ما؟ اۋليەاتا ما؟
رىسقۇلوۆ بۇل جۇمباقتىڭ شەشۋىن تاپپاي، تەك يىعىن قوزعاپ قويدى.
— تاپپادىڭ، تۇرار، تاپپادىڭ! — دەپ فرۋنزە جاس بالاشا ءماز بولدى. — الگىدە ءوزىڭ ايتقان مەركە شە؟
— مەركە؟!
— ءيا، مەركە. سونىڭ ءدال ءوزى.
— اپىر-اي، مەركەگە دە جەر اۋدارادى ەكەن-اۋ. — رىسقۇلوۆ جالما-جان ايداي جازىق ماڭدايىن الاقانىمەن باسا قويدى، — مەن نە دەپ وتىرمىن؟ ارينە، جەر اۋدارادى! مەنىڭ ءمۇعالىمىم اندرەيەۆ دەگەن كىسى پەتەربۋرگتەن مەركەگە جەر اۋدارىلعان.
— ءا-ا، كوردىڭ بە؟ پەتەربۋرگتەن! ال پىشپەك دەگەن مەركەگە ءتيىپ تۇر عوي...
— قىزىق ەكەن.
— قىزىعى شامالى، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، — دەپ فرۋنزە ءسال مۇڭايىپ قالدى. كوكشىل كوزدەرىن مۇنار باستى. جاساۋراعان دا سياقتى. ورنىنان تۇرىپ كەتىپ، تەرەزە جاققا باردى. ءنال قاققان ەتىگىنەن كابينەتتىڭ ەدەنى سىقىرلادى. گيمناستەركاسىن قىناي بۋعان جالپاق بەلدىككە ساۋساقتارىن سۇعىپ جىبەرىپ، ۇستەلدەن ەسىككە دەيىن، ەسىكتەن ۇستەلگە دەيىن تەڭسەلىپ ءجۇردى دە قويدى. ەدەن سىقىرلايدى. گەنەرال-گۋبەرناتور كۋروپاتكين داۋىرىندە بۇل ەدەندە كىلەم جاتۋشى ەدى. رىسقۇلوۆ ونى دەتدومعا بەرگىزىپ جىبەرگەن.
فرۋنزە تەڭسەلىپ جۇرە بەرەدى، كىلەمسىز ەدەن سىقىرلايدى. ورنىنان رىسقۇلوۆ تا تۇردى. ءدال ءقازىر تاشكەنتتە، تۋركسيك ءتوراعاسىنىڭ كابينەتىندە تۇرعانى بولماسا، وي-ساناسى بالا تۇراردىڭ استاناسى — مەركە شاھارىن ارالاپ كەتىپ ەدى.
فرۋنزە رىسقۇلوۆقا بەتپە-بەت كەلىپ:
— مەنىڭ اكەمنىڭ ءقابىرى مەركەدە جاتىر، — دەپ سىبىرلادى.
— ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن، ميحايل ۆاسيليەۆيچ...
— ارينە، ءبىرىنشى رەت ەستيسىڭ. ونى كىم بىلەدى؟ مەركەنىڭ ىرگەسىندەگى زيراتتا بەلگىسىز جاتقان ءبىر ءقابىر. باسىنداعى اعاش كرەسى دە توزعان شىعار. «ۆاسيليي ميحايلوۆيچ فرۋنزە» دەگەن جازۋى دا ءوشىپ قالماسا نەتسىن.
رىسقۇلوۆتىڭ جۇرەگى بۇلك ەتە قالدى. تۇلا بويىن ءبىر دۇلەي سوعىپ وتە شىققانداي بولدى. «تالاس بويىندا، ويىق دالاسىندا مەنىڭ اكەم رىسقۇل دا بەلگىسىز ءبىر مولادا جاتىر-اۋ... باسىنا بەلگى قويا الماعان جالعىز ۇلدان نە قايىر؟!»
رىسقۇلوۆتىڭ رەڭى وزگەرگەنىن بايقاعان فرۋنزە ونى وزىنشە ءتۇسىندى.
— ارينە، ءبىرىنشى رەت ەستىدىڭ. مەن ەشكىمدى دە كىنالامايمىن. اكەلەر رۋحى ءبىزدى كەشىرەدى. ويتكەنى ءبىز ريەۆوليۋسيانىڭ ادىلەت جولىندا جۇردىك.
— اكەلەر رۋحى ازالانباسا جارار ەدى، — دەپ رىسقۇلوۆ ارقاسىنان ءزىلماۋىر جۇك تۇسكەندەي جەڭىلەيىپ قالدى.
— ءبارى دە الگى فون تاۋبەدەن شىعىپ كەتتى عوي، — دەپ فرۋنزە جايدارى قالپىنا تۇسە باستادى. — سول فون تاۋبە جەتىسۋدىڭ گۋبەرناتورى بولىپ تۇرعان زامانىندا، ءبىر كۇنى پىشپەككە كەلەدى كۇيمەسىن قوڭىراۋلاتىپ. قالانى ارالاپ ءجۇرىپ، اۋرۋحاناعا كوز سالادى. قاراسا، كەيبىر كويكالاردا ورىستارمەن ارالاس قىرعىزدار دا جاتىر ەكەن. گۋبەرناتور قاسقىر كورگەن ەشكىدەي ەجىرەيىپ، شوشىپ كەتەدى.
— مىنالار كىم؟ — دەپ ايقايدى سالادى.
اۋرۋحانانىڭ دارىگەرى مەنىڭ اكەم بولاتىن.
— بۇلار قىرعىزدار، جوعارى مارتەبەلى مىرزا، — دەيدى ول. — اۋرۋ قىرعىزدار.
— جوعالت كوزدەرىن! — دەپ اقىردى گۋبەرناتور. — اۋرۋحانانى مالقوراعا اينالدىرىپ جىبەرگەنسىڭدەر!
— ولار دا ادام عوي، جوعارى مارتەبەلى مىرزا، — دەيدى اكەم.
— ەندەشە، ءوزىڭ جوعال!
ءسويتىپ، مەركەگە ايداپ جىبەرەدى. ال مەركەنىڭ ول كەزدە قانداي ەكەنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ، تۇرار رىسقۇلوۆيچ. كوردىڭ بە، ءسويتىپ ەكەۋمىزدىڭ اكەمىز دە گۋبەرناتوردىڭ تەپكىسىنەن جاپا شەككەن. تەگىندە گۋبەرناتوردىڭ قىرىنا وڭاي ادام ىلىكپەيدى عوي.
— راس ايتاسىز، ميحايل ۆاسيليەۆيچ، پاناسىز قىرعىزدارعا جانى اشىپ، ارا ءتۇسۋ دە ەرلىك. ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ كەيبىر كوممۋنيست جولداستاردىڭ قولىنان كەلمەيتىن ەرلىك.
ەكەۋى دە ءۇنسىز. ەكەۋى دە اكەلەرىن كوز الدارىنا كەلتىرىپ، الىسقا، ارتتا قالعان جىلداردىڭ ار جاعىنا كوز تىگىپ وتىرعان سياقتى.
سالدەن سوڭ فرۋنزە ءتىل قاتتى:
— تالاي مايداندا بولدىم. ءبىر رەت اكەم ۆاسيليي ميحايلوۆيچ كوز الدىما تۇرىپ الدى. ۋفانى الار الدىنداعى جانتالاس. اقتاردىڭ سامولەتى ءتۇيىلىپ كەلىپ، بومبا تاستاپ وتكەندە، استىمداعى اتىمنىڭ كۇل-تالقانى شىعىپ، ءوزىم سونىڭ استىندا قالدىم، قۇلاعىمنان قان كەتتى. سول قولىمنان جان كەتتى. سوندا اكەمدى كوردىم...
— ءسىز تاڭ قالماڭىز، ميحايل ۆاسيليەۆيچ، وسىنداي حال مەنىڭ باسىمنان دا ءوتىپ ەدى. راس، سىزدىكىندەي 1919 جىلى ەمەس، 1916 جىلى مەركە تۇبىندە، پاتشاعا قارسى كوتەرىلىس كەزىندە. اتىما وق ءتيىپ، اياعىم استىندا قالىپ، قولعا ءتۇستىم...
فرۋنزە ايتتى:
— مەركە تۇبىندە... مەركە تۇبىندە مەنىڭ اكەم قالدى. بەلگىسىز جاتسا سول جامان.
رىسقۇلوۆتىڭ كەۋدەسى بۇلك ەتتى:
— «بەلگىسىز جاتسا، سول جامان. تالاس بويى، ويىق دالاسى...»
رىسقۇلوۆتىڭ دا كوڭىلسىز ويعا كەتكەنىن بايقاعان فرۋنزە كەنەت جايدارىلاندى:
— ءيا، جەرلەس، — دەدى قازاقشا-قىرعىزشانى ارالاستىرىپ. — Meن ءالى قازاق پەن قىرعىز ءتىلىن مۇلدە ۇمىتقان جوقپىن. سونىمەن، ارۋاقتاردىڭ قۇلاعىن ءبىراز شۋلاتتىق. وسى دا جەتەر. ال ەندى قازىرگى تىرشىلىككە كەلەلىك. گولوششەكيننىڭ ايتىپ جۇرگەنى نە؟
— كەلسەك، كەلەيىك! — دەپ رىسقۇلوۆ تۋركسيك ءتوراعاسىنىڭ كرەسلوسىنا بارىپ شالقاقتاي وتىردى دا، فرۋنزەنىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ، مۇلدە سالماقتانا، سازارا ءتۇستى.
رىسقۇلوۆتىڭ ءبىر قاسيەتى دە، ءبىر قاسىرەتى دە وسى تاكاپپار تىكتىگىندە ەدى.
— ءسىزدىڭ «تۇرىك حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى»، «تۇرىك كەڭەستىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى» دەگەنىڭىز، مەنىمشە، قاتە اتاۋلار، تۇرار رىسقۇلوۆيچ.
فرۋنزەنىڭ ماڭدايى جيىرىلىپ، قىسقا قىرقىلعان قايسار شاشى تىكىرەيە ءتۇستى. كوكشىلدەۋ كوزىندە ىزعار بولماسا دا، وڭمەننەن ءوتىپ، تەسىرەيە قارادى. رىسقۇلوۆ ءمىز باقپاعان سوڭ، كوزدەرىن باسقا جاققا اۋدارىپ اكەتتى. «جاڭا عانا ەكەۋمىز ەگىز تۋعان بالالارلارداي ەمىرەنىپ وتىر ەدىك، لەزدە جاۋىققانداي بولدىق-اۋ. مىناۋ قيىن ادام عوي»، — دەدى ىشىنەن فرۋنزە.
— ارينە، ريەۆوليۋسيونەرلەر دە قاتەلەسەدى، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، اڭگىمە سول قاتەنى مويىنداپ، تەز تۇزەتۋدە عوي. قاتەلەسپەيتىن ادام جوق. مىسالى، مەن ءوز باسىم... ءتىپتى ەسكە الۋدىڭ ءوزى ۇيات، — فرۋنزەنىڭ ەكى بەتىنە لىپ-لىپ ەتىپ قىزىل رەڭ جۇگىرىپ، تىكەن شاشتى باسىن شايقاپ-شايقاپ قويدى. — نەمەسە ۆالەريان كۋيبىشيەۆتى الايىق. برەست شارتى جونىندە لەنيننىڭ وزىنە قارسى شىقتى-اۋ... ەندى ويلاسام، وسى كۇنگە دەيىن كوڭىلىم الەم-جالەم بۇزىلىپ، بەتىم دۋىلداپ قويا بەرەدى. وسى ۆالەريان كۋيبىشيەۆ برەست شارتىنا قارسى «سولشىل كوممۋنيستەردىڭ» قولىن قويدىرىپ، قۇجات جينادى عوي. قىزدى-قىزدىمەن قولىمدى مەن دە قويىپ جىبەردىم. ۇيات-اي! لەنيننىڭ ساياساتىن تۇسىنبەي، جالعان نامىس جەتەگىندە جەلىگىپ كەتىپپىز دە. ءبىزدىڭ پارتيانىڭ ەڭ قارت مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى گولوششەكيننىڭ ءوزى دە وڭباي ءسۇرىندى عوي. VIII سەزد كەزىندە تروسكيي «ۆوەننايا وپپوزيسيا» دەگەندى دومبازداپ، لەنينگە قارسى شىققانى ەسىڭىزدە مە؟ بۇل «وپپوزيسيانىڭ» جوسپارى بويىنشا، ءبىرتۇتاس ۋستاۆى بار ارميا ۇستاپ كەرەگى جوق ەدى. كوردىڭىز بە، سۇمدىقتىڭ توركىنى قايدا جاتقانىن؟ ۋستاۆقا باعىنعان ءبىرتۇتاس ارميا بولماسا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءحالى نە بولار ەدى؟ ال تروسكييدىڭ وسى «ۆوەننايا وپپوزيسياسىن» گولوششەكين جاقتاپ، جاعاسى جىرتىلعان جوق پا؟ قاتەسىن كەيىن، ارينە، مويىندادى. كورىپ وتىرسىز، جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق ەكەن. ماسەلە قاتەنى دەر كەزىندە تۇزەتۋدە. سولاي، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، ويلانىڭىز. دوستىق نيەتپەن، سىر بۇكپەي شىنىمدى ايتىپ وتىرمىن.
— ميحايل ۆاسيليەۆيچ، مەن دە سىر بۇكپەي، شىنىمدى ايتايىن، تەك تۇسىنۋگە تىرىسىڭىز. مەن قاتەلەسكەن جوقپىن. الگى ايتىپ وتىرعان تەرمين ماسەلەسى — جالعىز مەن ەمەس، مۋسبيۋرونىڭ ءۇشىنشى كونفەرەنسياسى قابىلداعان شەشىم، تۇرككوميسسيا مۇشەلەرى ماقۇلداعان، كەلىسكەن شەشىم. ال ەندى فرۋنزە كەلىپ، سونىڭ ءبارىن جوققا شىعارعانى قالاي بولار ەكەن؟
ەندى فرۋنزەگە رىسقۇلوۆ تەسىلە قارادى. فرۋنزە مىرس ەتىپ، باسىن شايقاپ قويدى. ءتىپتى كرەسلودان تۇرىپ كەتىپ، ارى-بەرى جۇرە باستادى.
— ول راس، — دەدى فرۋنزە سالدەن سوڭ. — ەكى بىردەي كونفەرەنسيا ءسىزدى قۋاتتاپ شىققانى راس. دەگەنمەن، قارسى شىققاندار دا جوق ەمەس ەكەن. تۇرككوميسسيانىڭ مۇشەلەرى دە كونگەن، كەلىسكەن. ەلياۆا ءسىزدى تولىق قۋاتتاپتى. كۋيبىشيەۆ تە كەلىسىپتى. گولوششەكين ءبىراز قيپاقتاسا كەرەك. ءبىراق اقىرىنا دەيىن شىداس بەرە الماپتى. ال رۋدزۋتاك قاسارىسا قارسى بولىپتى. ەگەر رۋدزۋتاك ەكەۋىڭىز دوس ەكەنىڭىزدى ەسكە الساق، ونىڭ قارسى بولۋى مۇلدە تەگىن ەمەس. مىنە، كوردىڭىز بە، بۇل ماسەلەدە سىزبەن كەلىسپەيتىن جالعىز فرۋنزە عانا ەمەس ەكەن. شىنىنا كەلسەك، — دەپ فرۋنزە ءبىر كوزىن قىسىڭقىراپ، قۋاقىلانا سويلەدى. — شىنىنا كەلسەك، رىسقۇلوۆتىڭ مىسى باسىپ كەتكەن. جو-جوق، دۇرىس ءتۇسىنىڭىز. فرۋنزە باسقالاردىڭ بارىنەن اقىلدىراق، ياكي باتىلىراق بولعاننان سىزگە قارسى شىعىپ وتىرعان جوق. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءسىز مەنى دۇرىس تۇسىنەسىز دەگەن ءبىر ءتۇرلى سەنىمىم بار. الدە جەرلەستىگىمىزدەن بە ەكەن. الدە تاعدىرلاس بولعاندىقتان با؟.. سىزگە شىندىقتى ايتۋعا باتىلىم جەتىپ وتىر. باسقا جولداستارعا وسى جاقىندىق، سىرشىلدىق جەتىسپەگەن-اۋ دەيمىن. كەيبىر ماسەلەلەردى تەك كونفەرەنسيالاردىڭ مىنبەسى ارقىلى ەمەس، وسىلاي وڭاشا سىرلاسۋ ارقىلى دا شەشۋگە بولادى. سونىمەن، «تۇرىك» دەگەن تەرمين نەگە كەرەك؟
رىسقۇلوۆ ءبىر ءتۇرلى مۇڭايعانداي كۇرسىنىپ سالدى. «مۇنىڭ دا بوساڭسيتىن كەزى بولادى ەكەن-اۋ؟» — دەپ قويدى فرۋنزە.
— ءسىز مەنىڭ ورنىمدا بولساڭىز، تۇسىنەر ەدىڭىز، ميحايل ۆاسيليەۆيچ، — دەدى رىسقۇلوۆ قايتادان قاتايىپ الىپ. — «تۇرىك» دەگەن ءسوزدىڭ كەيبىر جولداستارعا نەگە تۇرپىدەي ەستىلەتىنى تۇسىنىكتى دە، تۇسىنىكسىز دە. وسى ءسوز جۇرگەن جەردە پانتيۋركيزم ءتىرىلىپ كەتەتىندەي كورىنەدى كەيبىرەۋلەرگە. ال بايىبىندا مۇلدە ولاي ەمەس قوي. تۇركىستان جەرىن تۇركى حالىقتارى مەكەندەيدى. ول تاريحي شىندىق. قازىرگى وزبەك، قازاق، قىرعىز، تۇرىكمەن، باشقۇرت، تاتار، ءازىربايجان، ۇيعىر دەپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ ءبارى تۇپتەپ كەلگەندە — تۇرىكتەر. ەپتەگەن جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەرى بولماسا، ءتىل دە ءبىر. ءتىل ءبىر جەردە ۇلتتىق سانا دا ءبىر. ال ۇلتتىق سانا جۇرگەن جەردە، تەڭدىك سەزىمى دەگەن دە بىرگە جۇرەدى. مۇنى لەنين «ۇلتتار جانە اۆتونوميزاسيا» تۋرالى ماسەلەگە» دەگەن حاتىندا ءادىل ايتقان. ماسەلەن، ونداعان جىلدار بويى پاتشا وتارشىلدىعىنىڭ تەپكىسىندە كەلگەن ۇلتتىق تەڭدىك تۋرالى سەزىمىنىڭ، ارمانىنىڭ قانداي بولاتىنىن وتارلىق قاناۋ كورمەگەن ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى مىنا بىزدەرشە سەزىنبەيدى. ءبىزدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن قان جىلاپ، قاناۋدا ءجۇرىپ كورۋ كەرەك. ءبىز باسقا ءىرى-ىرى ۇلتتارمەن تەرەزەمىز تەڭ بولعانىن ارماندايمىز. يىق تىرەستىرىپ، كۇش سالىستىرۋ ءۇشىن ەمەس، ارينە. ءبىزدى كۇشتىلەر ۇنەمى كەمسىتىپ كەلدى. ۇلتتىق كەمسىنۋ سەزىمىنىڭ قانداي قورلىق سەزىم ەكەنىن ءسىز بىلەسىز بە؟ وسىدان ءتورت-اق جىل بۇرىن تۇركىستاننىڭ سوڭعى گەنەرال-گۋبەرناتورى كۋروپاتكين زاڭ جاريالادى. ول زاڭ بويىنشا، جەرگىلىكتى تۇركى حالىقتارىنىڭ ادامدارى ورىستىڭ اكىمىن كورگەندە باسى جەرگە جەتكەنشە يىلۋگە ءتيىس بولدى. كۇيمەدە، ياكي باسقا كولىكتە ول بايعۇستار ورىس ادامىنا ۇشىپ تۇرىپ، ورىن بەرۋگە ءتيىس بولدى. ەگەر ورىس ادامى ول بايعۇستاردى جابىرلەپ، ۇرىپ-سوعىپ جاتسا، قارسىلاسپاۋعا ءتيىس بولدى. باسساۋعالاپ، بۇگەجەكتەگەن، جالتاق بولعان، قارعىس تاڭباسى باسىلعان، قاسام اتقان قۋ ءومىر! انە، ميحايل ۆاسيليەۆيچ، سول سورلىلىق سەزىمنەن بۇل حالىقتار ءالى دە ارىلىپ بولعان جوق. سول قورلىق، بۇگەجەك سەزىمنەن ارىلۋ ءۇشىن دە ءبىز ءىرى-ىرى ۇلتتارمەن تەڭ تۇرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن قازاق، قىرعىز، وزبەك تاعىسىن تاعىلار بولماي، بۇكىل تۇركى تىلدەستەر ءبىرتۇتاس بولۋىمىز كەرەك. ازعانتاي ەلدىڭ ماڭدايىندا ىرىس تۇرمايدى، ازعانتاي ەل الىسقا قۇلاش ۇرا المايدى. قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەيدى. بۇل ماسەلەنىڭ ءبىر جاعى، — دەپ رىسقۇلوۆ فرۋنزەگە بارلاي كوز تاستادى. الگى ايتقانىنىڭ وعان قانداي اسەر ەتكەنىن بايقاعىسى كەلگەن بولار. فرۋنزە سىر بەرمەي سازاردى. تەك:
— ەكىنشى جاعى نە؟ — دەپ قالدى.
— ەكىنشى جاعى بۇدان دا كۇردەلىرەك، ءارى ماڭىزدىراق. تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋى اسا ەرەكشە. بۇل بۇكىل شىعىستىڭ قاقپاسى ءتارىزدى. ەۋروپاعا «تەرەزە» اشىپ العاننان كەيىن I پەتر شىعىسقا دا «تەرەزە» ويۋدى ويلاعان عوي. سوندىقتان دا ورتا ازياعا ەكسپەديسيا جىبەرگەن. ءيا، مۇنىڭ ءبارى سىزگە بەلگىلى، ميحايل ۆاسيليەۆيچ. ءبا-ا-ارى دە سى-ى-ىزگە بەل-گىلى. ال ەندى شىعىستىڭ اۋزىندا تۇرعان تۇركىستان باسىنا كوممۋنيستەر كەلدى. بۇكىل شىعىس قولىنا ءدۇربى الىپ قاراپ وتىر. كوممۋنيستەر نە ىستەر ەكەن دەپ. بۇكىل شىعىستىڭ بەتىن بەرى قاراتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
— نە ىستەۋ كەرەك؟ — فرۋنزەنىڭ باسى ەرىكسىز كەگجەڭ ەتە قالدى.
— شىعىستى ۇركىتىپ الماۋ كەرەك. ال ءبىزدىڭ كەيبىر كوممۋنيستەر — «ماكسيماليستەر» العاشقى كەزەڭدە ويسىراعان ولقىلىقتار جىبەرىپ الدى. ونى ءسىز بىلەسىز. سوندىقتان قايتالاپ ايتىپ جاتپايمىن. تەك ايتارىم: تۇرىك كەڭەس رەسپۋبليكاسى بولىپ تۇرسا، شىعىس شىنىمەن بىزگە ءىش بۇرادى. ال مۇنىڭ ءوزى كوپ جەڭىس. ءارى دەسە، ءبىز ءقازىر مۋسبيۋرونى جاپتىق. ال شىعىس بۇرىن مۋسبيۋرونى تانيتىن. مۋسبيۋرونىڭ جابىلۋىن شىعىس تەرىس تۇسىنبەس ءۇشىن دە، ەندى تۇركىستاندا كەڭەستەردىڭ ءادىل ءىسىن دۇنيە-الەم تانۋ ءۇشىن دە تۇرىك رەسپۋبليكاسى كەرەك. ءسوز جوق، رسفسر قۇرامىندا. تەك سولاي! ءبىز اۋەلى دەربەس ءبولىنىپ كەتۋگە دەيىن ۇلتتار ەركىندىگىن جاريالادىق. مەن ونىڭ قاي كەزەڭ، قاي جاعدايدا ءتيىمدى-تيىمسىز ەكەنىن جاقسى بىلەمىن. ال سويتە تۇرا، ءستاليننىڭ «اۆتونوميزاسياسىنا» دەيىن شەگىنۋ، ارينە، كەلەڭسىز جاعداي بولار ەدى. كوردىڭىز بە، ميحايل ۆاسيليەۆيچ، ۇلت ماسەلەسىنىڭ تەورەتيگى سانالىپ جۇرگەن ءستاليننىڭ ءوزى قالاي قاتەلەسەدى؟ ءبىزدىڭ دە قاتەلەسۋىمىز مۇمكىن. ءبىراق قازىرگى كەزەڭدە ەڭ دۇرىسى — تۇرىك كەڭەس رەسپۋبليكاسى. بۇدان شوشىماۋ كەرەك. مەن ءبىر كەزدە كۇننىڭ باتىسىنان كۇننىڭ شىعىسىنا دەيىن وركەن جايعان تۇرىك قاعاناتتىعىن استە ارمانداپ وتىرعان جوقپىن. «تۇرار تۇران ءداۋىرىن اڭسايدى»، — دەپ كەيبىر جولداستار بەكەر ايتادى. ءار ءداۋىردىڭ كەلبەتى باسقا-باسقا، ونى تۇسىنبەيتىن مەن ەمەس. ۇلى تۇرىك قاعاناتتىعى دا، تۇران ءداۋىرى دە كەلمەسكە كەتكەن تاريحي ءبىر كەزەڭدەر. ءبىراق تۇركى حالىقتارى توز-توز بولىپ، باسى بىرىكپەي كەتسىن دەۋ دە قاتە.
فرۋنزە قاباعىن ءتۇيىپ، تۇنجىراپ، جۇدىرىقتارىن قوساقتاپ، ۇستەلدى جاي عانا قويعىلاپ-قويعىلاپ قويىپ وتىر ەكەن.
رىسقۇلوۆ بارلاپ الدى دا:
— نەمەنە، ۇناماي ما؟ — دەدى. فرۋنزە جۇدىرىقتارىن جازىپ، جايدارىلانا كۇلدى.
— جوق، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، تەك ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى تۇسىنبەيمىز-اۋ دەپ قورقامىن.
— وتە وكىنىشتى. تۇركى حالىقتارىنىڭ ءحالىن تۇركىستاندا تۋىپ-وسكەن ءسىز تۇسىنبەگەندە، ۆيتەبسك گۋبەرنياسىندا تۋعان گولوششەكين تۇسىنەدى دەپ مۇلدە ويلامايمىن. ونىڭ ۇستىنە ءسىز وتارشى وتباسىندا ەمەس، پاتشادان قۋعىن كورگەن كەدەي وتباسىندا تۋدىڭىز، قانالعان، قيانات كورگەن، قىرسىق شالعان حالىقتىڭ پسيحولوگياسىن، ارمان-تىلەگىن ءسىز قالايشا ۇقپايسىز؟ ءبىز دە ەڭسەمىزدى كوتەرىپ، ەل بولعىمىز كەلەدى، وزىق ەلدەرمەن تەرەزەمىز تەڭ بولعىمىز كەلەدى. وسى دا قاتە مە؟ ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزگە وتارشىلدىقتىڭ تىكەنى قادالعان. ءسىز قىزىل تىكەندى، شەڭگەلدى دالادا جالاڭاياق ءجۇرىپ كوردىڭىز بە؟ كوردىڭىز. تابانعا تىكەن كىرگەندە، كەيدە سۋىرايىن دەسەڭ، ۇشى الىنىپ، ءتۇبىرى قالىپ قويادى. ءسويتىپ ول ءشىرىپ، ىرىڭدەيدى. كەڭەس وكىمەتى ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدەگى تىكەندى سۋىرماق بولدى. ءبىراق تۇقىلى الىنىپ، ءتۇبىرى قالىپ قويدى. ءالى تۇگەل تازالاپ بولعان جوق. وتارشىلدىق وزبىرلىعىن كەشكەن ءبىزدىڭ جۇرەگىمىز ءالى سىزدايدى. ءسىز وسىنى دا سەزبەيسىز بە؟
— مەن تۇركىستاندا تۋعانىم راس. وسى ولكەنىڭ اۋاسىن جۇتىپ، سۋىن ءىشىپ وسكەنىم دە راس. ءبىراق تۇركىستانداعى تۇركى دەيتىن حالىقتى مەن بىلمەيمىن. مەن قىرعىزداردى، قازاقتاردى، وزبەكتەردى، تۇرىكمەندەردى، تاجىكتەردى بىلەمىن. ايتپاقشى، تاجىكتەر تۇركى تىلىندە سويلەمەيدى عوي.
رىسقۇلوۆ كوزىلدىرىگى جالت ەتىپ، باسىن شالت كوتەرىپ الدى. توسىن سۇراق ەدى. ءسال كىدىردى. ىلە:
— ونىڭىز راس، ميحايل ۆاسيليەۆيچ. تاجىكتەر — پارسى تىلدەس حالىق. تۇرىك رەسپۋبليكاسى كولەمىندە ولارعا اۆتونوميالىق وبلىس بەرۋگە ءبىز دايىنبىز.
ەندى فرۋنزە باسىن كەگجەڭ ەتكىزدى:
— ال تاجىكتەر اۆتونوميالى وبلىس ەمەس، جەكە رەسپۋبليكا بولعىسى كەلسە شە؟
— تۇرىك رەسپۋبليكاسىنان ءبولىنىپ شىعامىز دەۋشىلەرگە قارسىلىق جوق. ال ءبىراق كەشە مۋسبيۋرو كونفەرەنسياسىندا دا، ولكەلىك V كونفەرەنسيادا دا تاجىك وكىلدەرى مۇنداي ماسەلە كوتەرگەن جوق، قايتا ءبىزدىڭ پروگراممانى تولىق قۋاتتادى.
فرۋنزە قوس قولىمەن شۇيدەلى باسىن قىسىپ ۇستاپ، تۇنجىراپ وتىرىپ قالدى. بۇل كىم، الدىندا وتىرعان ادام؟ شىننان نيەتى بۇزىق ادام با؟ شىننان ءقاۋىپتى مە؟ ولاي بولسا، ريەۆوليۋسيانىڭ، تاپتىڭ قاس جاۋى رەتىندە نەگە كوزىن جويماسقا؟ تەڭىز تولقىنىنا بىلق ەتپەي قاسقايىپ تۇرا بەرەتىن قارا جارتاس سياقتى نەتكەن دۇلەي كۇش، نەتكەن شىدامى بەرىك، جىگەرى شاربولات قايسار جان؟ اقىلسىز، قۇر دۇلەي دەپ ايتا المايسىڭ. قايتا اقىلى اسقاق. بۇل شىننان جاۋ بولسا، وتە قيىن-اق. ال ريەۆوليۋسيا ءپارۋاناسى بولسا، ونداي ريەۆوليۋسيا باقىتتى. «تۇركىستاندا تۋىپ-وسكەن ءسىز تۇسىنبەگەندە...» — دەدى-اۋ. ول راس. مەن مۇنى تۇسىنۋگە ءتيىسپىن. قالاي، قاي جاعىنان؟ كەنەت فرۋنزەنىڭ كوز الدىنا سونوۋ الىس ۆەرنىيدىڭ گۋبەرناتور كوشەسىندە كورگەن ءبىر سۇمدىعى كەلە قالدى. ەرلەر گيمنازياسى گۋبەرناتور كوشەسىندە بولاتىن. ءدال گيمنازيا قارسىسىندا گۋبەرناتور باعى بار ەدى. تاكاپپار جاسىل ەمەندەرى اسقاقتاعان سول ب ا ق جان-جاعىنان بيىك شويىن شارباقپەن قورشاۋلى تۇرار ەدى. جاي عانا شارباق ەمەس، ءاربىر قارىس سايىن سوياۋداي-سوياۋداي ىستىك تەمىرلەرى اسپانعا شانشىلىپ تۇراتىن. ءتورت جاعىندا ءتورت قاقپاسى بار بولاتىن. ءار قاقپانىڭ ماڭدايشاسىندا: «يتتەر مەن كيرگيزدارعا كىرۋگە رۇقسات جوق» دەگەن جازۋى بار تاقتالار قاعۋلى تۇراتىن.
ءبىر كۇنى ساباقتان شىعىپ، ەندى قايدا بارساق ەكەن، الماتينكا وزەنىنە كەتسەك پە، الدە تاۋعا تارتساق پا ەكەن دەپ، فرۋنزە ءوزىنىڭ دوستارىمەن پاركتىڭ الدىندا تۇرعاندا، كوشەدەن ساق-ساق ەتكەن دىبىس ەستىلدى. قاراسا، بوركىن شەكەسىنە كيگەن سالت اتتى قازاق، تاس توسەلگەن گۋبەرناتور كوشەسىنىڭ قاق ورتاسىمەن، تاعالى اتتىڭ تۇياعىن تارسىلداتىپ، سالىپ ۇرىپ كەلەدى ەكەن. پاركتىڭ قاقپاسى اشىق تۇرعانىن كورىپ قالىپ، تىزگىندى تارتىپ الىپ، اتىنىڭ باسىن كەگجەڭ ەتكىزىپ، ب ا ق ىشىنە ارىنداتا كىرە بەرگەندە، ار جاعىنان مىلتىعىن كەزەنىپ، قاباساقال ءداۋ كازاك شىعا كەلدى.
— پوستوي، سكوتينا! قايدا؟
— وي، تامىر، پىشەن بازارعا بارامىن.
— سەن بىلمەيدى، چتو-لي، بۇل پارك تۇرماق، گۋبەرناتور كوشەسىمەن ات مىنگەن، تۇيە مىنگەن، ەسەك مىنگەن كيرگيزداردىڭ جۇرۋىنە بولمايتىنىن.
— ە، قايدان بىلەيىن، ءبارى قۇدايدىڭ جەرى ەمەس پە؟
— كورسەتەمىن مەن ساعان قۇدايدىڭ جەرىن!
قاباساقال ۇسكىرىك شالىپ كەپ قالدى. شىركەۋ جاقتان قىلىشى سالپاڭداپ، سانىن سوعىپ، ەدىرەڭ مۇرت ۋريادنيك جەتىپ كەلدى. اتتىڭ شاۋجايىنان ۇستاپ تۇرعان قاباساقالدان ءىستىڭ ءمان-جايىن سۇراپ جاتپاي-اق، ۋريادنيك ناگانىنىڭ قابىن سيپالاي:
— ءتۇس اتتان، وڭباعان! — دەپ اقىردى سالت اتتىعا.
— وۋ، مەن سەنىڭ قۇداڭ ەمەسپىن اتتان تۇسەتىن، اسىعىس شارۋام بار، ە بۇ جەرمەن جۇرۋگە بولماسا، باسقا جولعا تۇسەيىن، جىبەر، — دەپ سالت اتتى شىلبىردى قاباساقالدىڭ قولىنان جۇلقىپ قالىپ ەدى، ءداۋ نەمە بوساتپادى.
ارى تارت، بەرى تارتتان اتتىڭ باسى كەگجەڭ-كەگجەڭ ەتىپ، كوزى وقشيا باستادى.
— ا، سەن ءالى وكىمەتتىڭ وكىلىن تىڭداعىڭ كەلمەيدى! — دەپ ۋريادنيك ناگاندى قابىنان سۋىرىپ الدى. ءبىر قولىمەن سالت اتتىنىڭ شالعايىنا جارماسىپ، جۇلقىپ-جۇلقىپ قالدى. سالت اتتى قوزعالا قويمادى. قايتا قامشىسىن ىڭعايلاپ ۇستاپ:
— قويا بەر! — دەپ ايبات شەكتى.
سالت اتتى ۋريادنيكپەن الەك بولىپ جاتقاندا، قاباساقال باكىمەن تارتپانى قىرقىپ جىبەردى دە ۋريادنيككە:
— تارت! — دەپ سالت اتتىنىڭ تۋ سىرتىنان ەر-توقىمىمەن قوسا قوپارا يتەرىپ تاستادى. ەكەۋلەگەن كۇشكە شىداي الماي، سالت اتتى جەرگە سۇيرەتىلە قۇلادى. جەردە جاتقان «كيرگيزدى» ەسىن جيدىرماي انا ەكەۋى بەت-اۋزىنا قاراماي تەپكىلەي باستادى.
— جۇرىڭدەر، مىناۋ سۇمدىق قوي! — دەدى سوندا فرۋنزە جولداستارىنا. ءبىر توپ گيمنازيستەردىڭ جۇگىرىپ جەتكەنىنەن سەسكەنگەن ۋريادنيك:
— مىرزالار، ءارى جۇرىڭىزدەر، بۇل جەردە ەشقانداي قىزىق جوق، — دەپ «كيرگيزدى» تەپكىلەۋىن قويا تۇردى.
— وكىمەت ادامىنىڭ ءبۇيتىپ جابايىلىققا بارعانى ۇيات ەمەس پە، مۇنىڭىز قالاي؟ بوساتىڭىز ونى. مۇمكىن، ول قالا ءتارتىبىن بىلمەيتىن شىعار، قىردان كەلعەن شىعار. ءبىر جولعا ءتۇسىندىرىپ، ۇرماي-سوقپاي-اق بوساتىپ جىبەرمەيسىز بە؟ — دەدى فرۋنزە.
اۋزى-باسى قاناپ، ورنىنان تۇرىپ، ەتەگىن قاققىلادى. اناداي جەرگە ۇشىپ تۇسكەن بوركىن الىپ، باسىنا كيدى.
— مىرزالار، گيمنازيست ەكەندەرىڭدى كورىپ تۇرمىن. باسبۇزار كيرگيزعا ارا تۇسكەندەرىڭ ءۇشىن باسشىلارىڭ باستارىڭنان سيپاي قويماس، اۋلاق جۇرىڭدەر! — ۋريادنيك قوقيلانا قالدى. سالت اتتى ەر-توقىمىن كوتەرىپ، قاباساقالدىڭ قولىنداعى شىلبىردى تارتىپ ەدى، قاباساقال:
— اتتى بەرمەيمىن، ايىپ تولەيسىڭ، سونان سوڭ الاسىڭ اتتى، — دەدى. كۇيىپ كەتكەن جولاۋشى ەر-توقىمدى اتتىڭ ۇستىنە لاقتىرا سالىپ، قامشىمەن قاباساقالدى باستان الا تارتىپ كەپ جىبەردى. قاباساقالدىڭ شەكەسىنەن قارا قان بۇرق ەتە ءتۇستى.
— مىنە، بۇل سوتتىڭ ءىسى! ەندى تۇرمەدە ءشىريسىڭ، ايۋان! — دەپ ۋريادنيك ناگانىن كەزەندى...
ءقازىر رىسقۇلوۆتىڭ الدىندا وتىرىپ، فرۋنزە وسى ءبىر جايدى ەسكە الدى. ءبىراق ول زورلىق-زومبىلىق كەلمەسكە كەتتى عوي دەدى وزىنە-وزى. كەڭەس وكىمەتى ەندى ونداي قياناتقا جول بەرمەيدى. مۇنى رىسقۇلوۆ تا تۇسىنەدى. ءبىراق پسيحولوگيانى جاڭا زامانعا بىردەن ىڭعايلاۋ وڭاي ەمەس. قارعىس اتقىر ەسكىنىڭ ەلەسى رىسقۇلوۆتىڭ ەسىنەن شىقپاي تۇرعانى سوندىقتان. مۇنى مەن، ارينە، تۇسىنەمىن. ءبىراق ۇلت ماسەلەسى بۇل جولمەن شەشىلمەيتىنىن بۇل تۇسىنبەسە امال نە؟ ايتەۋىر، تۇركى تۇقىمداستار ىرىلەنىپ، كۇشتى بولسا ەكەن دەگەنىنە كونە قويۋ قاتە عوي. بۇل پانتيۋركيزمگە تارتاتىن جول عوي. وعان ۇلكەن توسقاۋىل كەرەك.
رىسقۇلوۆ ءدال ءقازىر فرۋنزەنىڭ سونوۋ الىس الماتىنى ويمەن ارالاپ قايتقانىن بىلگەن جوق. ءبىراق قولباسشىنىڭ كەكشىل كوزدەرىن مۇڭ شالعانىن بايقادى. رىسقۇلوۆ تاعى ءبىراز قاسارىسسا، فرۋنزە يلىگەتىن سياقتى كورىندى.
— ال ءتۇپتىڭ تۇبىنە كەلسەك، ءتىپتى ۇلتقا ءبولىپ جاتۋدىڭ كەرەگى جوق، — دەدى رىسقۇلوۆ ءۇنىن جۇمسارتىپ. — بىزگە بىرلىك، بىرلىك ارقىلى ىرىلىك كەرەك. ءوزىڭىز بىلەسىز، كۇنى كەشەگە دەيىن رەسپۋبليكادا كوممۋنيستەر پارتياسى ءۇش ۇداي بولىپ كەلدى: مۋسبيۋرو (ونى مەن باسقاردىم)، كرايكوم، شەتەلدىك كوممۋنيستەر سەكسياسى. كرايكوم ۇيتقى بولا المادى. بەدەلى قالمادى. كوپشىلىك، ءتىپتى شىعىس ەلدەرى دە مۋسبيۋرونى مويىنداپ، تەك سونى عانا تانىدى. ال بۇل كەلەڭسىز جايت ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ءۇش تارماقتى بىرىكتىرىپ، كرايكوم بەدەلىن كوتەرۋ جونىندە ماسەلەنى ءبىرىنشى كوتەرگەن مەن بولاتىنمىن. اقىرى سولاي بولدى دا. كەشەگى V كونفەرەنسيا سولاي شەشتى. دەمەك ءبىرتۇتاس پارتيا بار، ونى وزبەكتىكى دەپ، قىرعىزدىكى، قازاقتىكى دەپ بولشەكتەمەيمىز عوي.
— سوندىقتان دا «تۇرىك» دەگەنىڭىز تۇسىنىكسىز. ۇساق ۇلتتاردان بەزىپ، ءىرى ۇلت بولۋعا ۇمتىلۋىڭىز جۇمباق. — فرۋنزەنىڭ كوزى قايتادان قاتۋلانا باستادى.
— ونى مەن الگىندە عانا ءتۇسىندىردىم عوي. — ەندى رىسقۇلوۆتىڭ داۋسى قاتايا ءتۇستى. — بۇكىل شىعىس الدىندا «تۇرىك» دەگەنىمىز — جارناما. شىعىستى ءسىز سوسياليزمگە مىلتىقپەن ايداپ اكەلە المايسىز. شىعىستى سوسياليزمگە، كەڭەسكە قاراي يكەمدەيتىن تۇركىستان، ونداعى تۇركى حالىقتارى. ەگەر ءسىز سول تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرىگۋىنە جول بەرىپ، وزگە ءىرى حالىقتارمەن تەرەزەسىن تەڭ ەتسەڭىز، شىعىس، ءسوز جوق، سىزگە ءتانتى بولادى. ءتانتى بولادى دا كەڭەسكە قاراي قول سوزادى.
— ول راس تا شىعار. ءبىراق مەن «تۇرىك» ياكي «تۇركى» دەگەن حالىقتى تۇركىستاندا بار دەپ بىلمەيمىن. مەن بالا كەزدەن قىرعىزدى، قازاقتى، وزبەكتى بىلەمىن.
— سول ايتىپ وتىرعاندارىڭىزدىڭ ءبارى دە تۇرىك دەيتىن ۇلتتىڭ جاڭقالارى ەكەنىن تۇسىنگىڭىز كەلمەيتىنى وكىنىشتى. تاريحتى تۇسىنگىڭىز كەلمەيتىنى قالاي، فرۋنزە جولداس؟ تاريح سىزگە كولچاك ەمەس قوي تاس-تالقانىن شىعارىپ جۇرە بەرەتىن.
فرۋنزە كۇلىپ جىبەردى. كوزدەرىنەن ساۋلە شاشىراپ، جانارىنىڭ اينالاسىن ۇساق ءاجىم تۇتا قالدى. ورنىنان تۇرىپ كەلىپ، رىسقۇلوۆتىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
— ال ءبىراق، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، ءسىزدىڭ ءنازىر تورەقۇلوۆ تۋىسقانىڭىز وزبەك، قازاق، قىرعىز، تۇرىكمەن، تاجىكتى وسى ءدال بۇگىن جەكە-جەكە رەسپۋبليكا ەتىپ، شەكارالارىن ءبولۋدى تالاپ ەتەدى. بۇعان قالاي قارايسىز؟
— كۇدىكپەن قارايمىن. نازىرلەر ءبىر كۇندىك ۇراننىڭ ادامدارى. تىز ەتپە جۇيرىكتەر. ءسىز ايتىپ وتىرعان ءنازىر 1917 جىلدىڭ كۇزى مەن 1918 جىلدىڭ باسىندا ورىنبوردا «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكسياسىندا ىستەدى. «قازاق» گازەتى «الاشوردا» پارتياسىنىڭ تىلىنە اينالعان. سوندا ءنازىر بۇكىل قازاقستانداعى قازاقتارعا «ءتۇسى بىرگە تۇركىستانعا قوسىلايىق» دەپ ۇران تاستاعانداردىڭ قاتارىندا ەدى. ەندى كەلىپ، ءدال ءقازىر تۇركىستاندى بولشەكتەپ، جەكە-جەكە رەسپۋبليكالار بولۋىن تالاپ ەتەدى. ءبىر كۇندىك ۇران دەگەن وسى... ماسەلەنىڭ توركىنى ارىدە-ە-ە جاتىر... جارار، ميحايل ۆاسيليەۆيچ، ءسىز مەنى، مەن ءسىزدى يلاندىرا المادىق. ءبىراق مەن ءوز پىكىرىمدە قالامىن. ال ءسىز قالاساڭىز، تاعى دا كونفەرەنسيا شاقىرتايىق. كوپشىلىك شەشسىن. كوپشىلىك ماعان:
— رىسقۇلوۆ، سەنىكى قاتە! — دەسە، مەن كوندىم.
— ە، جوق! ون كۇندە ءبىر كونفەرەنسيا شاقىرىپ وتىرۋعا جاعداي كوتەرمەيدى. گولوششەكين دۇرىس ىستەگەن: سىزبەن كەلىسۋىن كەلىسكەن دە اقىرعى شەشىمدى، ياعني ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىزدىڭ بەكىتىلۋىن رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ، ۆسيك-تەن كۇتكەن. سونى ءبىز دە كۇتەيىك. ورتالىق نە دەر ەكەن...
— كۇتسەك — كۇتەيىك! ەڭ دۇرىسى: لەنينمەن كوزبە-كوز وتىرىپ شەشكەن ابزال. لەنين نە ايتسا، سوعان توقتاۋ كەرەك. ال ەندى، ميحايل ۆاسيليەۆيچ، تۇركى حالىقتارىنىڭ ونەرىن تاماشالاڭىز. وسىنداعى ستۋدەنتتەر كونسەرت بەرىپ، تۇسكەن قارجىنى اش حالىقتى اسىراۋعا بەرمەكشى. ءجۇرىڭىز، ميحايل ۆاسيليەۆيچ...
* * *
ناۋرىز ءالى شىعا قويماي، ءساۋىر ءالى تۋا قويماي تۇرسا دا، تاشكەنت كوكتەم قۇشاعىندا ەدى. شىمعان تاۋىنان كەشكە قاراي سالقىن سامال لەكىلدەپ، كۇندىزگى قاپىرىقتى سىپىرىپ-سيىرىپ الىپ كەتىپ، تىنىس كەڭەيگەن كەز. تەرەك، قايىنداردىڭ سىرعالارى سالبىراپ، ءماجنۇن تالدار ءيىلىپ، اشاڭ جاسىل جاپىراعى زۇمىرەتتەي جايناپ، ءبىر قۋانىش، ءبىر مۇڭنىڭ اراسىندا ءۇن-تۇنسىز تەربەلەدى. گۋبەرناتور پاركىندەگى زاۋ شىنارلار ارا-تۇرا بوتەن داراقتاردىڭ اراسىنان بۇتاقتارىن وتكىزىپ جىبەرىپ، بۇكىل پاركتى، ءتىپتى كۇللى اسپاندى قاۋسىرعىسى كەلگەندەي، قۇلاشىن كەڭگە جايىپ، الىپتىعىن تانىتىپ تۇر.
پارك تورىندەگى اشىق ەسترادا جاقتان كەرنەي داۋسى تىمىق كەشتى جاڭعىرىقتىرىپ، قالا حالقىن مازاسىز حالگە سالدى. «الدەكىم ۇيلەندى مە؟ كوپتەن بەرى ءۇزىلىپ قالعان كەرنەي ءۇنى قايتا شىقتى عوي»، — دەپ كوشە-كوشەمەن جۇرت اعىلىپ، گۋبەرناتور باعىنا جەتكەنشە اسىققان.
اششى كەرنەي ۇنىنەن پاركتىڭ اعاشتارىنا قوناقتاپ ۇيرەنگەن ۇزاق-قارعالار دا مازاسىزداندى. پار-پار ەتىپ، ۇدەرە كوتەرىلىپ، ءىڭىر قاراڭعىلىعىندا قايدا بارارىن بىلمەي ۋلاپ-شۋلاپ، ۋدا شۋ بولدى.
پارك قاقپاسىنىڭ الدىندا رىسقۇلوۆ پەن فرۋنزەنى سارعىشتاۋ تولقىن شاشى ماڭدايىنا تۇسكەن، اشاڭ ءجۇزدى، ادەمى جىگىت كۇتىپ الدى.
— عاني مۇراتبايەۆ — تۇركىستان كومسومولىنىڭ جەتەكشىسى، — دەپ تانىستىردى رىسقۇلوۆ جىگىتتى فرۋنزەگە. — بۇگىنگى كەشتى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن وسى عاني.
ءورىم جىگىت جالت ەتىپ قاراپ، فرۋنزەنىڭ قولىن الدى.
— جۇرىڭىزدەر، — دەپ مۇراتبايەۆ اتالارىن ەسترادا جاققا باستاپ ءجۇردى. — كانە، جول بەرىڭىزدەر!
مۇراتبايەۆتىڭ ەسكەرتۋىمەن قاق جارىلىپ، جول اشقان حالىق رىسقۇلوۆ پەن فرۋنزەنى ءبىرى تانىپ، ءبىرى تانىمادى. سىبىر-سىبىر كوبەيدى.
— رىسقۇلوۆ! رىسقۇلوۆ!
— كانە، كانە!
— قاسىنداعى كىم؟
— ول اتاقتى باتىر فرۋنزە.
— فرۋنزە؟ راس پا؟
بۇلار ەسترادا الدىنا جەتكەنشە شىجانداي ادام رىسقۇلوۆ پەن فرۋنزەنىڭ كەلگەنىنەن ءبارى حاباردار بولىپ، كورگىسى كەلىپ، مويىندارىن سوزىپ، العا كيمەلەپ، ءبىرىن-بىرى تاپتاپ كەتە جازداپ، مازا كەتە باستادى. الدەكىم:
— جاساسىن فرۋنزە!
— جاساسىن رىسقۇلوۆ! — دەپ ايقاي سالدى.
ايقاي-شۋ، ۇران كوبەيدى.
فرۋنزە ءسال قىسىلىڭقىراپ:
— قايدان ءبىلىپ قويدى؟ الدە ءبىزدىڭ كەلەتىنىمىزدى كۇنى بۇرىن حابارلاپ پا ەدى؟ — دەدى.
— جاقسىنىڭ اتى ەلگە وزىنەن بۇرىن جەتەدى. حالىق ارنايى حابارسىز-اق تانىپ، قۇرمەتتەپ تۇر عوي، — دەدى رىسقۇلوۆ. ىلە مۇراتبايەۆقا قاراپ:
— باستاڭدار، — دەدى.
مۇراتبايەۆ باستىرمالى ەستراداعا تەز كوتەرىلىپ، ءالى دە ۇرانداپ تۇرعان حالىققا قولىن سوزدى. ايقاي-شۋ باسىلا قويمادى. مۇراتبايەۆ داۋىستاپ:
— مەملەكەتىمىزدىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرلەرى فرۋنزە مەن رىسقۇلوۆ جولداستارعا جالىندى سالەم! — دەدى.
— سالەم! سالەم! — دەگەن ءۇن تاشكەنتتى ءدۇر سىلكىندىرىپ ءوتتى.
ورىندىق جەتكەندەرى وتىرىپ، جەتپەگەندەرى يىنتىرەسىپ تۇرەگەپ تۇر.
— سىزدەردىڭ الدارىڭىزعا ءقازىر تۇركىستاننىڭ ونەرلى ستۋدەنت جاستارى شىعادى، — دەدى مۇراتبايەۆ. — سونىمەن قاتار، تۇركىستاندا گاسترولدە جۇرگەن تۋىسقان قازان تاتارلارىنىڭ «ءسايار» ءانسامبلىنىڭ ونەرىن تاماشالايسىزدار. بۇل ينتەرناسيونالدىق كونسەرتتەن تۇسكەن قارجى اشتىققا ۇشىراعان حالىققا كومەككە بەرىلەدى...
ءبىرىنشى بولىپ وزبەكتەر بيلەدى. جىگىتى مەن قىزى. جىگىتى الا تاقيا، بەلىن كۇلدارىمەن بۋعان بيقاساپ شاپان، قىزى سارى الا اتلاس كويلەك، تىلەرسەگىنە جەتكەنشە قىزىل الا اتلاس شتان كيگەن. داعاراشى مۋزىكانى تاڭقىلداتا بەرگەندە-اق قىز بەن جىگىت مىڭ بۇرالىپ، لىپىلداي جونەلگەن.
رىسقۇلوۆ فرۋنزەگە سىبىرلاپ:
— قىز بولىپ بيلەپ جۇرگەنگە زەر سالىڭىز، — دەدى.
فرۋنزە قادالا قاراپ، وتىرىپ-وتىرىپ:
— نەسى بار، وتە ادەمى، بيازى بيلەيدى، — دەدى.
— قىز بولىپ بيلەپ جۇرگەن جىگىت قوي.
— ءا، سولاي ما؟ ايتپاساڭىز، ويىما دا كەلمەس ەدى. وي، قۋ-اي، اۋمايدى عوي قىزدان!
— ەستراداعا ناعىز وزبەك قىزى شىقسا، جاقسى-اق بولار ەدى. ءبىراق ازىرشە قيىن. پارانجاعا قارسى كۇرەس جۇرگىزىپ جاتىرمىز. ءدىن، ەسكى ادەت پارمەنى ءالى كۇشتى.
كەلەسى توپ تاجىك ءبيىن بيلەدى.
— ءسىز تۇركى تۇقىمعا جاتقىزبايتىن تاجىكتەر وسىلار. الگى وزبەكتەر بيىنەن نە ايىرماشىلىعى بار؟
فرۋنزە ۇندەگەن جوق. تەك بي بىتكەندە قولىن قاتتى سوقتى.
ءجۇنىن كوزىنە تۇسىرە سەڭسەڭ بورىك كيگەن تۇرىكمەندەر دە بيگە باستى. تەك اپپاق ايىر قالپاقتى قىرعىز جىگىتى قۇيقىلجىتىپ قومۇز تارتتى.
— مىنە، بۇل مەنىڭ ناعىز جەرلەسىم، — دەپ فرۋنزە قومدانىپ قويدى. قومۇزشى جىگىت جۇرتقا قاراپ، تاعزىم ەتىپ، يىلگەندە فرۋنزە قولىن بۇرىنعىدان دا قاتتىراق سوقتى.
قىرعىز كەتكەن سوڭ شىمىلدىق جابىلىپ قالىپ، سالدەن سوڭ قايتا شىلدى. ساحنادا مولاعا ۇقساس تومپەشىك پايدا بولىپتى. جۇرت «مۇنىسى نەسى؟» — دەپ تۇسىنە الماي، اڭ-تاڭ بولىپ تۇرعاندا، ەسترادانىڭ ارعى بەتىنەن اڭىراعان اششى دا زور داۋىس كەرنەيدەن دە قاتتى ەستىلىپ، اقبوز اتتى بىرەۋ ساحناعا شاۋىپ شىقتى.
حالىق گۋ ەتتى. اساۋ اقبوز ۇركە جازداپ، تىرسەكتەرى ءدىر-دىر ەتىپ، اۋىزدىقپەن الىسىپ، شىر اينالا بەرگەندە، ساحنا قاپتالىنان ەكى جىگىت جۇگىرىپ شىعىپ، اتتى تىزگىنىنەن، شىلبىرىنان الا بەردى. ال اڭىراعان سالت اتتى ەر ۇستىنىنەن اۋناي ءتۇسىپ، ساحنا ورتاسىنداعى ءتىلسىز تومپەشىكتى قۇشاقتاپ قۇلاپ، تۇڭعيىق تەرەڭ، جۇرەك جۇلقىر قۇدىرەتتى انگە باستى.
و، زاۋرەش، سەنىڭ ءۇشىن ەلدەن كەلدىم،
باياعى ءوزىڭ كورگەن جەردەن كەلدىم.
سەن نەگە مەن كەلگەندە تەبىرەنبەيسىڭ؟
يىسكەپ ءبىر سۇيەيىن-اۋ دەگەن ەدىم... اي...
رىسقۇلوۆ فرۋنزەگە تۇسىندىرمەك بولىپ، ءان مازمۇنىن ورىسشالاي باستاپ ەدى، فرۋنزە:
— بىلەمىن، بىلەمىن، تۇسىنەمىن، — دەدى. رىسقۇلوۆقا فرۋنزەنىڭ داۋسى دىرىلدەگەندەي بولىپ ەستىلدى.
نە كەرەك الماس قىلىش قىن بولماسا،
وتىرىك نەگە كەرەك شىن بولماسا.
سەن قالعان وتىز ۇلدان ەدىڭ زاۋرەش،
باسىڭدى ءبىر كوتەرشى-اي تىم بولماسا...
تىلەرسەكتەن قان كەشىپ، ءولىمنىڭ نەشە ءتۇرىن كورگەن ۇلى قولباسشى گاليفە قالتاسىنان ورامال الىپ، مۇرتىن سيپاعان بولىپ، بىلدىرتپەگەنسىپ، كوزىن ءسۇرتتى.
رىسقۇلوۆ ويلادى: «مەنىڭ جينالىستا، ايتىستا قىزىلكەڭىردەك بولىپ، ءجۇز رەت سويلەگەنىمنەن، مىنا جۇرەك جەگەن ءبىر-اق ءان الدەقايدا قۇدىرەتتى-اۋ».
شەكسىز، شەتسىز ءۇن تاشكەنت اسپانىنىڭ استىن تىتىرەنتىپ، دەمى تاۋسىلماستاي، ءارى ەلجىرەپ، ءارى ەڭىرەپ، ءار جۇرەكتى تىلىمدەپ تۇرىپ الدى.
— وي، باۋىر-ەم! — دەپ الدەكىم قالىڭنىڭ ىشىنەن ىشقىنا ايقايلاپ جىبەردى. بۇكىل حالىق ىشىنەن تىنىپ، تىعىلىپ-تىعىلىپ، ءۇنسىز جىلاپ تۇردى.
الدەن ۋاقىتتا بارىپ، ءانشى باۋىرىن كوتەرىپ، ورنىنان تۇرىپ، حالىققا قاراپ ءتاجىم ەتتى. ساڭق-ساڭق ەتىپ سويلەپ كەتتى:
— مەن وسى «زاۋرەشتى» اشتىقتان، وبادان، سۇزەكتەن قىرىلعaن باۋىرلار رۋحىنا باعىشتادىم. ەندى بىزگە اشتىق، وبا، سۇزەك سياقتى تاجالدار جولامايدى. ويتكەنى كەڭەس وكىمەتى حالىقتى قورعايتىن بولادى. ەندىگى جەردە مەن سىزدەرگە تەك قۋانىش ءانىن، عاشىقتار ءانىن عانا ايتاتىن بولامىن.
جاپ-جاس جىگىتتىڭ تۇلا بويىنان شوق شاشىراپ تۇرعانداي ەدى. جاڭا عانا ءدۇيىم جۇرتتى جىلاتىپ الىپ، ەندى بىرتە-بىرتە سول بەيباقتىڭ ءجۇزىن جادىراتتى.
اۋىلدان مەن شىقتىم، كۇن دە باتتى
بوزجورعا ات، جامانداتقىر، ءىشىن تارتتى.
بولارىن ءبىر سۇمدىقتىڭ ءبىلىپ ەدىم،
اۋىلى قالقاتايدىڭ قاشىقتاپتى...
الا شاپاندار، بيقاساپ شاپاندار، سىرمالى قارا شاپاندار، تۇرىكمەن سەڭسەڭ بورىكتەر، الا تاقيالار، ايىر اق قالپاقتار، دوڭگەلەك بۇيرا بورىكتەر، اق سالدە، كوك سالدەلىلەر جاپىرىلا قول سوقتى. كيرپروستىڭ شاكىرتى قۇرمانبەك جانداربەكوۆتىڭ «زاۋرەش» پەن «بوزجورعا اتىنان» سوڭ ءسوز «ءسايارعا» بەرىلدى.
«ءسايار» ءانسامبلىنىڭ جەتەكشىسى يسماعۇل ءرامي دوڭگەلەك قارا تاقيا كيىپ شىعىپ، كوپشىلىككە تاعزىم ەتىپ، تاتار ارتىستەرىن تانىستىردى: گۇلسىم بولگارسكايا، عابدەلباري فايزۋللين-بولگارسكيي، ءمارفۋعا مۇرتازينا، ۆاليۋللا مۇرتازين، كوريم تينچۋرين، عابدوللا كامال، عابدوللا كاريم، سارا بايكينا، زاكي بايازيتوۆ، عابدراحمان مانگۋشيەۆ.
— شوقىنعان تاتارلار ما؟ بولگارسكييى قالاي؟ — دەپ سىبىرلادى فرۋنزە.
— جوق، ميحايل ۆاسيليەۆيچ، بۇلار دا ءوز تاريحىن ۇمىتپاۋدى ويلايدى. بولگار، ياعني بۇلعار مەملەكەتى بولعان باياعىدا. ەدىل بويىن جايلاعان. سونى مەڭزەپ تۇرعان فاميليا عوي، — دەدى رىسقۇلوۆ. — ءىرى بولۋدى كىم اڭسامايدى؟ بۇلعار — كەزىندە كەمەل مەملەكەت بولعان.
«وسى ءبىر دەتالدىڭ وزىمەن دە ءوز يدەياسىن شەگەلەپ جاتىر. نە دەگەن باس؟» — دەدى ىشىنەن فرۋنزە.
بۇل ارادا «ءسايار» تاشكەنت ءتۇنىن ءان مەن بيگە بولەدى. «عاليا-بانۋ»، «ساعىنۋ»،«سارمان»، «ءتافتيلياۋ»، «ءومىرزايا»، «گۇلجامال»، «ءمارفۋعا» بىرىنەن ءبىرى وتەردەي، وزەكتى ورتەپ، جاندى جالىنعا وراپ، دۇنيەنىڭ ۋايىمىن ۇمىتتىرىپ، ارمان الەمىنە، سۇيىسپەنشىلىك، ماحاببات ەلىنە شاقىرادى. يىنتىرەسكەن، وزگە ءومىردى ۇمىتىپ، تەك ساحناعا مويىن سوزعان جۇزدەگەن جان تاتار ونەر شەبەرلەرىن شەتىنەن قايتا-قايتا شاقىرىپ، وسى ءبىر ءتاتتى كەزەڭ تاۋسىلىپ قالماسا ەكەن دەپ ۇزدىگىپ، مەيمانداردى جىبەرمەۋگە تىرىستى.
ءبىراق ءلاززاتتىڭ دا شەگى بار، ءارى دەسە سيرەك تە كەلتە كەزدەسەتىن باقىتتى شاق قوجىرار شاق تا تۋدى. يسماعۇل ءرامي شىعىپ، تۇركىستان، تاشكەنت حالقىنا راقمەت ايتتى. «ءسايار» تۇگەل قوسىلىپ، «سالاعىش» انىنە سالىپ، حالىقپەن قوشتاستى:
«سالاعىش، سالاعىش!
مين كيتام جىراقلارعا،
باعىرەم، حۋش! باعىرەم، حۋش!»
— تۇسىنىكتى مە؟ — دەدى رىسقۇلوۆ فرۋنزەگە.
— تۇسىنىكتى. ءوزىمىزدىڭ «حوش» قوي. تەك «باعىرەم» نە؟
— باۋىرىم، ياعني تۋىسقانىم، ءبىر تۋىسقانىم، قارىنداسىم، قارداشىم، ەمشەكتەسىم...
فرۋنزە: «تاعى دا ءوز يدەياسىن شەگەلەدى»، — دەدى ىشىنەن.
كونسەرت ءبىتىپ، رىسقۇلوۆ پەن فرۋنزە قوشتاساردا، فرۋنزە:
— ايتىڭىزشى، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، قازاقتاردىڭ كوپ قىرىلعانى راس پا؟ — دەدى.
— راس، ميحايل ۆاسيليەۆيچ، وتىرىقشى ەل ءويتىپ-بۇيتىپ جەر ساۋادى، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسادى. ال مال باققان قازاق ەكى جىل قاتارىنان سوققان اشارشىلىق سوعىسىنان سانسىراپ كەتتى. ءبىر عانا پەروۆسك ۋەزىندە گەرجوت ميلليونعا جۋىق قازاقتى قىردى.
فرۋنزە رىسقۇلوۆقا كوڭىل ايتقانداي، ءۇنسىز عانا قوس قولداپ يىعىنان قۇشاقتاپ، تەز بۇرىلدى دا قايتا-قايتا جوتكىرىنىپ كەتە باردى. سوڭىنان قاراۋىل سولدات قاراڭدايدى.
* * *
فرۋنزە جاڭا عانا كورىپ-تىڭداعان كونسەرتتىڭ اسەرىنەن ءالى ايىعا الماي كەلىپ، ۇستەل باسىنا وتىردى. قولىنا قالامۇش الىپ، شىنى داۋىتتەگى سياعا ءبىر باتىرىپ، نەدەن باستارىن ويلاپ، اق قاعازعا تەسىلە قارادى. اق قاعازعا تەسىلە بەرسەڭ، نە جازارىڭدى سول سىبىرلاپ ايتاتىن سياقتى. قالامۇش اۋەلى كىبىرتىكتەپ بارىپ، كوسىلىپ جۇرە بەردى.
«قىمباتتى ۆلاديمير يليچ! — دەپ باستادى فرۋنزە لەنينگە ارناعان وسى حاتىن. — ورالدان تاشكەنتكە كەلگەنىمە دە ءبىرشاما ۋاقىت بولىپ قالىپتى. مەنەن بۇرىن مۇندا تۇرككوميسسيانىڭ باسقا مۇشەلەرى كەلگەنىن ءوزىڭىز بىلەسىز. ەلياۆا، رۋدزۋتاك، كۋيبىشيەۆ، گولوششەكين جولداستار ەداۋىر جۇمىس اتقارىپ ۇلگەرىپتى. تۋركىستانداعى جاعداي كۇردەلى دە ءارقيلى. اعىلشىنداردىڭ تىمىسكى ارەكەتى، باسماشىلاردىڭ وزبىرلىعى، جەتىسۋداعى كۋلاكتار مەن اقتاردىڭ سويقانى تۇركىستانداعى تىرشىلىكتى قيىنداتىپ تۇر. ءبىراق ءبىز بۇل قيىندىقتى كوپ كەشىكپەي جەڭىپ شىعاتىنىمىزعا سەنىمىم مول.
بۇدان گورى كۇردەلىرەك قيىندىق — تۇركىستانداعى مۇسىلمان قاۋىمىنان شىققان كوممۋنيست باسشىلارمەن ءتىل تابىسۋ. بۇل رەتتە ءبىز تىعىرىققا تىرەلىپ تۇرمىز...
مۇنداعى، تۇركىستانداعى، مۇسىلمان كوممۋنيستەرىنىڭ ىشىنەن ەكەۋىن ايرىقشا اتاۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى — وزبەكتەردەن تۇرسىنحودجايەۆ، ەكىنشىسى — قازاقتاردان رىسقۇلوۆ. رىسقۇلوۆ اقىلدىلىعىمەن قوسا، اسا ءىرى دە باي مىنەزدىڭ ادامى. مۇندا رىسقۇلوۆ جانە ونىڭ توبى وتە بەلگىلى. باسقالاردىڭ بارىنەن دە رىسقۇلوۆ ەرەكشە اقىلدى. ونىڭ توبىندا ىسكەر ادام كوپ. رىسقۇلوۆ حالىققا ابدەن تانىمال، ال بۇلاي دەپ اتابايەۆ پەن تورەقۇلوۆ جونىندە ايتۋعا بولماس ەدى.
تۇرار رىسقۇلوۆ — پارتيا قايراتكەرلەرىنىڭ ىشىندە اسا ۇزدىكتەرىنىڭ ءبىرى. تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتى مەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ دامۋ تاريحىنداعى تۇتاس ءبىر ءداۋىر رىسقۇلوۆتىڭ ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى. رىسقۇلوۆ جولداستىڭ ەسىمى — توڭىرەگىنە پارتيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ بەلگىلى بولىگى توپتاسقان جالاۋ، تۋ سياقتى. قاجىماس قايرات-جىگەرى، اسا ءىرى ۇيىمداستىرۋشىلىق دارىنى بار، پرينسيپتەرىنە مەيلىنشە بەرىك، بىربەتكەي رىسقۇلوۆ حالىق اراسىندا مول بەدەلگە يە بولىپ، اتى اڭىزعا اينالدى. ماركسيزمدى ءتاپ-تاۋىر مەڭگەرگەن، ءبىلىمدى دەسەڭ ءبىلىمدى، شەشەن دەسەڭ شەشەن.
سويتە تۇرا، ۇلتتىق موتيۆتەرگە ءىشى بۇرا بەرەدى. مىنە، ماعان قولىما قالام الدىرىپ، سىزگە حات جازدىرىپ وتىرعان دا وسى جاعداي. تاياۋدا بولىپ وتكەن تۇركىستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ بەسىنشى كونفەرەنسياسىندا (ول كەزدە مەن تۇركىستانعا ءالى كەلمەگەن ەدىم) رىسقۇلوۆ ءبىزدىڭ ىسىمىزگە زياندى ۇسىنىس جاساپ، ول ۇسىنىسىن كونفەرەنسيا ارقىلى وتكىزىپ جىبەرگەن.
ەڭ قيىنى — رىسقۇلوۆتىڭ سول ءقاۋىپتى ۇسىنىسىن كونفەرەنسيا تۇگەلگە جۋىق قولداپ، قۋاتتاعان. ءتىپتى ءبىزدىڭ تۇرككوميسسيانىڭ مۇشەلەرى دە، رۋدزۋتاكتان باسقاسى، رىسقۇلوۆتىڭ جەتەگىندە كەتكەن. ەگەر ءبىزدىڭ ريەۆوليۋسيا وت-جالىنىندا شىنىققان اسا بەلگىلى قايراتكەرلەرىمىز ەلياۆا، كۋيبىشيەۆ، گولوششەكين جولداستار رىسقۇلوۆتىڭ ايتقانىنا باس شۇلعي بەرگەن بولسا، وندا رىسقۇلوۆتىڭ قانداي پارمەندى، سەستى، لوگيكاسى تەمىردەي بەرىك، بەتقاراتپاس قايراتكەر ەكەنىن ءوزىڭىز دە تۇسىنە بەرەسىز.
ال ونىڭ «ۇسىنىسى» دەگەننىڭ مانىنە كەلەتىن بولساق، وسىنداي ءداتى بەرىك، اقىلدى ادامنىڭ، ىشتەي ادال كوممۋنيست باسشىنىڭ كوپە-كورنەۋ قاتەسىنە قىنجىلماسقا بولمايدى. ول تۇركىستان ورنىنا «تۇرىك كەڭەستىك پارتياسى»، «تۇرىك كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى» دەگەندى شىعارىپ، ۇلتشىلدىق، بالكىم، ءتىپتى پانتۇرىكتىك جولعا ءتۇسىپ وتىر. رىسقۇلوۆتىڭ يمانداي سەنىمىنە قاراعاندا، وزبەك، قازاق، قىرعىز، تۇرىكمەن ت. ب. تۇركى تۇقىمداس حالىقتاردىڭ ءبارى ءبىر-اق ۇلت، ياعني تۇرىك... مۇنىڭ ار جاعى نەگە اپارىپ سوعارىن ءوزىڭىز بىلەسىز. مەن رىسقۇلوۆتىڭ بۇل قاتەسىن بەتىنە ايتىپ، تۇسىندىرگەن بولدىم. ءبىراق ول يلىكپەدى. ونى سوزبەن جەڭۋ قيىننىڭ قيىنى. ەندى مىنە، بىزبەن كەلىسپەگەن سوڭ، ماسكەۋگە اتتانىپ، سىزبەن جۇزدەسىپ، ءوز يدەيالارىن سارابىڭىزعا سالماقشى. ەندىگى ماسەلە وزىڭىزگە بايلانىستى، ۆلاديمير يليچ!
كوممۋنيستىك سالەممەن فرۋنزە».
* * *
پەررونعا رىسقۇلوۆ، نيزام حودجايەۆ الدىمەن شىقتى. ولاردى شىعارىپ سالۋعا ساعدۋللا تۇرسىنحودجايەۆ، سانجار اسفاندياروۆ، فايزوللا حودجايەۆ، اكمال يكراموۆ، قابىلبەك سارىمولدايەۆ كەلگەن ەكەن. رىسقۇلوۆ پەررونعا شىققان سوڭ، شىعارىپ سالا كەلۋشىلەردىڭ اراسىنان ءنازىر تورەقۇلوۆتى، سۇلتەكەڭدى — سۇلتانبەك حودجانوۆتى ىزدەپ ەدى، ولار كورىنبەدى.
بۇلاردىڭ سوڭىن الا ماسكەۋگە جۇرەتىندەردىڭ ەكىنشى توبى كەلىپ جەتتى. ولار ەلياۆا مەن رۋدزۋتاك ەدى. اتتاندىرىپ سالۋعا فرۋنزە، كۋيبىشيەۆ، گولوششەكين كەلىپتى.
— دەمەك، جۇرەتىن بولدىڭىزدار عوي، — دەدى فرۋنزە رىسقۇلوۆتىڭ قولىن الىپ تۇرىپ.
— سولاي بولدى.
— مەنىمشە، ەلياۆا، رۋدزۋتاك ءبارىڭىز ءبىر ۆاگوندا بولعاندارىڭىز دۇرىس ەدى-اۋ.
— ءوزى دە سولاي. ەگەر ولار قالاسا، ءبىر ۆاگوندامىز، — دەدى رىسقۇلوۆ.
— باسە، ءوزىم دە سولاي سەنىپ ەدىم، — دەپ فرۋنزە رىسقۇلوۆ پەن رۋدزۋتاكتى قوسا قۇشاقتاپ تۇردى. — ەكەۋىڭىز — ەكى پوليۋس سياقتى بولىپ تۇرعاندارىڭىزبەن ارالارىڭىزدى اجىراتپاس ارقاۋ بارىنا سەنەمىن.
رىسقۇلوۆ فرۋنزەنى زەيىنمەن تىڭداي تۇرسا دا، كوزى باسقا ءبىر جاققا قادالعانداي بولدى. ازدان سوڭ:
— كەشىرىڭىز، — دەپ فرۋنزەنىڭ قۇشاعىنان سىتىلىپ شىعىپ، پەرروننىڭ شەتىنە قاراي كەتە باردى. پەرروننىڭ تاقتاي توسەگەن ەدەنى بىتەر جەردەن ارىرەك، قاراعاي باعاناعا بايلاۋلى ەر-توقىمدى، ابزەلدى ءبىر سۇلۋ ات تۇر ەكەن، رىسقۇلوۆ سوعان جاقىنداپ بارىپ، جۇگەنىن ۇستاي بەرگەندە، ات باسىن كەگجەڭ ەتكىزىپ، تىپىرشي بەردى. رىسقۇلوۆ اتتىڭ موينىن شاپاتتاپ، جالىنان سيپاعان سوڭ، جانۋار تىنشىعانداي بولدى. رىسقۇلوۆ ونىڭ ءجۇنىن قاسىلاپ، تۇمسىعىنان سيپالادى. اتتىڭ موينى سالبىراپ، كوزىن جۇمدى. تۇمسىعىن رىسقۇلوۆتىڭ ومىراۋىنا ۇيكەگەندەي بولدى. سول كەزدە رىسقۇلوۆ اتتىڭ موينىنا بەتىن باسىپ، مەلشيىپ تۇردى دا قالدى.
پەررونداعىلار اڭ-تاڭ. پويىز جۇرەتىن ۋاقىت بولدى. رىسقۇلوۆ اتتىڭ موينىنان بەتىن اجىراتار ەمەس.
— مىنە، ناعىز كيرگيز، بۇلار اتتىڭ ۇستىندە تۋعان عوي، — دەپ ىرجيدى گولوششەكين. — راس ايتام، ءبىر جەردە وقىعانىم بار.
— ءسىزدىڭ وقىعانىڭىز بار، ال مەنىڭ كورگەنىم بار، — دەپ فرۋنزە جاقتىرماي قالدى. — بىرىنشىدەن، فيليپپ يسايەۆيچ، كيرگيز ەمەس، قازاق. ەكىنشىدەن، وسى قازاق، مەن بىلسەم، بۇل اتتى تانىپ تۇر. اكەسى تۋرالى ماعان ايتقان ءبىر اڭگىمەسىندە تۇرار سۋرەتتەگەن ات وسىنداي سۇلۋ، سۇلىكتەي مال بولاتىن. بۇل، ءسىرا، سونى تانىدى.
— و-و، — دەپ گولوششەكين ەسەسىن قايتارماق بولدى، — رىسقۇلوۆتىڭ اكەسىنىڭ زامانىنداعى جۇيرىك ات ءالى ءتىرى دەپ ويلايسىز با؟ ءسىز دە قىزىق ەكەنسىز، ميحايل ۆاسيليەۆيچ.
— گولوششەكين جولداس، — دەدى فرۋنزە رەسمي ماقامعا ءتۇسىپ. — ناعىز ەرەۋىل، قازاناتتار تۇقىمسىز كەتپەيدى. تۇرار رىسقۇلدىڭ بالاسى ەكەنى راس بولسا، سول رىسقۇل مىنگەن تۇلپار اتتىڭ تۇقىمى نەگە بولماۋعا ءتيىس؟
وسى كەزدە ۆوكزالدىڭ رەستورانىنان قۇندىز بورىك، شيبارقىت كامزول، شوقايما كوك ەتىك كيگەن ءبىر قازاق قونىشىن قامشىلاي شىعىپ، ءوزىنىڭ اتىنا جابىسىپ تۇرعان بوتەن ادامدى كورىپ:
— ءاي، بۇل قايسىڭ؟ — دەپ العا تەڭسەلە باسىپ ۇمتىلعان. قامشىسىن سىعىمداپ ۇستاي ۇمتىلعان. جاقىنداپ بارىپ، الگى ادامنىڭ ۇرى ەمەس ەكەنىنە كوزى جەتكەندەي بولعان سوڭ:
— ساعان نە كەرەك؟ — دەگەن.
رىسقۇلوۆ اتتىڭ يەسىنە قاراپ تۇرىپ:
— ايتىڭىزشى، بۇل اتتىڭ تەگىن بىلەسىز بە؟ — دەدى.
ماساڭ ادام ويلانىپ قالدى.
— بىلمەيمىن، ايتەۋىر اۋليەاتادان با، مەركەدەن بە، جوق-جوق، الماتىدان، ءيا، ءيا، الماتىدان. ناعاشىلارىمىزدان قالاپ اكەلگەن. ءاي، ونى نەگە سۇرادىڭ؟ مال ۇرلاتىپ پا ەدىڭ؟
— ءيا، — دەدى رىسقۇلوۆ ءبىر كۇرسىنىپ. — باياعىدا قىزىل جەبە دەگەن كەرەمەت ات بولعان. سول ما دەپ قالدىم. بالكىم، سونىڭ تۇقىمى شىعار، كىم بىلەدى؟
— جولداس رىسقۇلوۆ! جولداس رىسقۇلوۆ! پويىز، پويىز! — دەپ ايقايلادى پەررونداعىلار.
ماساڭ قازاق «رىسقۇلوۆ، رىسقۇلوۆ» دەگەندى ەستىپ:
— ويباي، باۋىرىم، سەن شىننان تۇرارسىڭ با؟ — دەدى.
— ءيا، مەن تۇرارمىن. اكەم رىسقۇلدىڭ تۇلپارى قىزىل جەبە ەدى. قوش-ساۋ بول.
ماساڭ قازاق اۋزى اڭقايىپ تۇرىپ-تۇرىپ، ءبىر ۋاقىت رىسقۇلوۆتىڭ سوڭىنان ءبىر ءسۇرىنىپ، ءبىر قابىنىپ تۇرا جۇگىردى.
— توقتا، تۇرار! مىنە كەت قىزىل جەبەڭدى، مىنە كەت، باۋىرىم.
بۇل كەزدە رىسقۇلوۆ كوك ۆاگوننىڭ ۇزەڭگىسىنە اياعىن سالا بەرگەن. ارتىنا بۇرىلىپ، الگى قازاققا:
— قاي اۋىلدانسىڭ؟ — دەپ ايقايلادى.
پاروۆوز وكىرىپ-وكىرىپ جىبەردى.
الگىنىڭ نە ايتقانىن رىسقۇلوۆ ەسىتە المادى...
پويىز تاشكەنتتەن سىتىلىپ، قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنا شىعىپ، كوسىلىپ الا جونەلگەندە، تەرەزە الدىندا تۇرعان رىسقۇلوۆتىڭ جانىنا ەلياۆا كەلدى.
— تۇرار رىسقۇلوۆيچ، ءسىز بۇرىن بۇل جولمەن جولاۋشى ءجۇرىپ پە ەدىڭىز؟
رىسقۇلوۆ باسقا دۇنيەدەن ورالعانداي، ەلياۆانىڭ بەتىنە باعدارلاڭقىراي قاراپ:
— ءيا، ءجۇردىم. العاش 1915 جىلى وسى جولمەن ساماراعا باردىم. وقۋ ىزدەپ... سونداعى اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا تۇسپەكشى ەدىم.
— ءتۇستىڭىز بە؟
— جوق. ەمتيحاننىڭ ءبارىن ۇزدىك تاپسىردىم. پىشپەك ورمان تەحنيكۋمىن بىتىرگەنىم تۋرالى اتتەستات تا كىلەڭ ۇزدىك باعا ەدى. ينستيتۋتقا قابىلدانۋ جونىندە بۇيرىق بەرۋگە كەلگەندە، رەكتور مەنىڭ قۇجاتىمنىڭ شەكەسىنە: «مال باققان نوماد بالاسىنا ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋدىڭ كەرەگى جوق»، — دەپ جازىپ جىبەرىپتى.
— ءيا، سودان؟ — ەلياۆا رىسقۇلوۆتى ەندى تانىعانداي ەنتەلەي ءتۇستى.
— سودان نە بولۋشى ەدى، رەكتورعا كوزبە-كوز جولىقپاقشى بولىپ، قابىلداۋىن ءۇش كۇن كۇتتىم — قابىلدامادى. اقىرى كابينەتىنەن شىعاتىن كەزدى اڭدىدىم. دالىزدە الدىن وراپ:
— مەن ءوزىڭىز ايتقان نوماد بالاسىمىن. سونوۋ جەردىڭ تۇبىنەن ساماراعا ارەڭ جەتىپ ەدىم. وقۋعا قابىلداڭىز، — دەدىم.
رەكتور التىن شىنجىر باۋلى كوزىلدىرىگىن اق قولعاپتى قولىمەن تۇزەپ كيىپ، بەتىمە ۇڭىلە قاراپ تۇرىپ:
— ەلىڭە قايت، جىگىتىم، سەنىڭ حالقىڭ ەگىن سالمايدى، مال باعادى. مالىڭدى باعىپ جۇرە بەر، — دەدى.
— كەشىرىڭىز، ءقازىر ءبىزدىڭ ەلدە دە ەگىنشىلىكپەن اينالىسادى. بىلمەۋشى مە ەدىڭىز؟ ستولىپين رەاكسياسىنان كەيىن جەرگە ەگىن سالۋ بىزدە دە جانداندى.
— ە، جىگىتىم، ونداعى ەگىن سالۋشىلار — رەسەيدەن بارعاندار. ەندەشە، سولار اينالىسا بەرسىن. سەن مالىڭا بار، — دەپ سىپايى عانا ارقامنان قاقتى دا، جۇرە بەردى. ءجۇرىپ بارا جاتىپ، اق قولعابىن ەكىنشى قولىمەن قاعىپ-قاعىپ قويدى. اڭگىمە سونىمەن ءتامام بولدى، شالۆا زۋباروۆيچ.
ەلياۆا كۇرسىندى.
— سونىمەن كەرى قايتىپ كەتتىڭىز بە؟
— قايتايىن دەسەم، قالتادا سوقىر تيىن جوق. ورىس تىلىنەن مەنەن ەمتيحان العان ءمۇعالىم، ءالى اتىن ۇمىتقان جوقپىن، ۆيكتور ۆاسيليەۆيچ بولوتنيكوۆ دەگەن كىسى رەكتوردىڭ قىلىعىنا قاتتى اشۋلاندى. سويتسەم، ورىستىڭ ۇلىعى ورىستاردىڭ ءوزىن دە تىڭدامايدى ەكەن، بولوتنيكوۆ رەكتورعا ءسوزىن وتكىزە المادى. اقىرى اقىلىن ايتتى:
— قارجىڭ جوق بولسا، پريستانعا بار دا جۇكشى بول. جارتى اي، ءبىر ايدا قارجى جيناپ، ەلىڭە قايت، — دەدى.
اقمار دەيتىن باشقۇرت جىگىتى ەكەۋىمىز، و دا نوماد رەتىندە وقۋعا قابىلدانباعان، پريستانعا بارىپ، ەدىل كەمەلەرىندە جۇك ءتۇسىرىپ، جۇك تيەپ، ءبىر اي شاماسىندا جۇمىس ىستەپ، سودان تۇسكەن تيىنعا بيلەت الىپ، تاشكەنتكە ارەڭ جەتكەنمىن... — رىسقۇلوۆ ءسوزىن ايتىپ بىتىرمەي:
— انانى قاراڭىز! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى.
— و نە؟ — ەلياۆا رىسقۇلوۆ نۇسقاعان دالاعا جالت قارادى.
الگىدە تاشكەنت ۆوكزالىندا جولىققان قۇندىز بورىكتى قازاق قىزىل ايعىردى كوسىلتىپ، پويىزبەن جارىسىپ كەلەدى ەكەن. قىزىلدىڭ جال-قۇيرىعى تۇلپاردىڭ تۇرقىمەن بىردەي شانشىلىپ، ۇستىندەگى ادام جال قۇشىپ، سوڭىندا بۇرق-بۇرق ەتكەن شۇبالاڭقى شاڭ قالىپ، اتقان وقتاي زىمىرايدى. شاباندوز قۇندىز بوركىن قولىنا الىپ، پويىز جاققا قولىن بۇلعايدى. جۇرتتىڭ ۋ-شۋىنا كۋپەدەن رۋدزۋتاك تا شىعىپ، سالت اتتىنى كورىپ:
— مىناۋ باعاناعى ۆوكزال باسىنداعى ادام عوي، — دەدى.
— ءاي، راقمەت، باۋىرىم، ەر ەكەن، ەندى ءتۇسىندىم، — دەپ ەلياۆا ءسۇيسىندى. پويىزبەن جارىسقان قازاقتى ماشينيست تە بايقاعان ەكەن، وزاڭداتىپ، پاروۆوزدان ۇزاق گۋدوك بەردى.
قۇرىعاندا ون كيلومەتردەي وقشا زۋلاعان قىزىل ايعىر بىرتە-بىرتە قالىڭقىراي بەردى. سالت اتتى قۇندىز بوركىن وزىپ بارا جاتقان پويىزعا سوزدى.
— تۇرار رىسقۇلوۆيچ، ءسىز باقىتتىسىز، — دەدى رۋدزۋتاك. — مىنا قازاق ءسىزدى وسىنشا جەرگە دەيىن شىعارىپ سالدى عوي.
رىسقۇلوۆ ماساتتانۋدىڭ ورنىنا ءبىرتۇرلى مۇڭايعان سىڭاي تانىتتى:
— قىزىل جەبەدەن تاعى دا كوز جازدىم، يان ەرنەستوۆيچ.
— قىزىل جەبە ءسىز ءوزىڭىز عوي. جاڭاعى قالىپ قويعان تەك ءسىزدىڭ كولەڭكەڭىز عانا. تۇركىستاننان شىعىپ، ماسكەۋگە زاۋلاپ بارا جاتقان قىزىل جەبە — مىنە، ءسىز... ءالى بيىككە اتىلاسىز.
— ونى ءسىز بەن ءبىزدىڭ لەنين الدىندا كەزدەسەتىن ءساتىمىز شەشەدى. بيىككە اتىلۋ، ياكي قۇلديلاپ قۇزعا قۇلاۋ — ءبارى دە لەنين الدىندا بەلگىلى بولادى.
— ونىڭىز راس، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، لەنين ءبىزدىڭ ايتىسىمىزدى ءادىل انىقتارى حاق.
— جولداستار، شاي دايىن، كۋپەگە كىرەيىك، — دەپ شالۆا ەلياۆا رىسقۇلوۆ پەن رۋدزۋتاكتى قۇشاعى جەتكەنشە قاپسىرىپ، داستارقان باسىنا قاراي يكەمدەدى...
(ءۇشىنشى كىتاپتىڭ سوڭى)
مازمۇنى
جۇلدىز كوپىر (ءۇشىنشى كىتاپ) 2
You Might Also Like
-
قالانىڭ قاق ورتاسىندا شاعالالار ۇشىپ ءجۇر. مىڭداعان ماشينادان شىققان ساسىق ءيىس، شاھار ءۇستىن تۇمشالاپ تۇرعان ءتۇتىن...
