قورشاعان ورتانى قورعاۋ - يگىلىكتى ءىس
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «قورشاعان ورتانى قورعاۋ - يگىلىكتى ءىس»
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا كاسپيي بويى ويپاتى توڭىرەگىندەگى ەكولوگيالىق جاعداي، تەڭىز كەنىشى مەن قاراشىعاناق كەن ورنى ماڭىنداعى ەلدى مەكەندەرگە، جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر الەمىنە كاسىپورىنداردان شىعاتىن ۋىتتى زاتتەكتەردىڭ زالالى مەن كەسەلىنىڭ قانداي دارەجەدە ەكەندىگىنەن ماعلۇمات بەرۋ.
ساباقتىڭ تانىمدىق مىندەتى: وقۋشىلارعا باتىس ولكەدە اشىلىپ جاتقان كەن ورىندارىنىڭ پايداسى مەن زيان كەلتىرەتىن جاعدايلارىنا دالەلدەر كەلتىرىپ ءتۇسىندىرۋ، ەكولوگيالىق جاعدايلارعا ءمان بەرۋ، فلورا مەن فاۋنانىڭ تابيعاتتاعى تارالىمىنا توقتالۋ، وندىرىستىك قالدىقتاردىڭ جويىلۋ جولدارى مەن اتموسفەرا اۋاسى تازالىعى مونيتورينگى جونىندە سالىستىرمالى تۇردە تۇسىنىك بەرۋ.
ساباقتىڭ تاربيەلىك مىندەتى: وقۋشىلاردى ولكەدەگى الىناتىن ونىمدەرمەن، جانۋارلار مەن قۇستار تارالىمىمەن، وسىمدىكتەر الەمىمەن، ولكەدەگى ەكولوگيالىق جاعداي جانە قويىلاتىن تالاپتار جونىندە تانىستىرۋ.
ساباقتىڭ دامىتۋشىلىق مىندەتى: وقۋشىلارعا ولكەمىزدەگى كاسىپورىندار، ولاردان شىعاتىن ءونىم، تارالىمى، پايداسى مەن زياندى جاقتارى، ولاردى شەكتەۋ مەن جويۋ ماقساتىندا جاسالىپ جاتقان جوسپارلى جۇمىستار، تالاپتار مەن مونيتورينگ، شەكتەۋلەرمەن جالپى تانىستىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس.
ساباقتىڭ ءادىسى: مۋلتيمەديا جابدىقتارى، باسپا ءسوز ماتەريالدارى، ينتەرنەتتى پايدالانۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، حيميا، ەكولوگيا، ولكەتانۋ، تاريح، ماتەماتيكا.
قولدانىلاتىن قۇرال - جابدىقتار:
مۋلتيمەديا جابدىقتارى، سلايدتار مەن فوتوسۋرەتتەر، بەينەكامەرا نەمەسە فوتواپپارات، باسپا ءسوز بەن ينتەرنەت ماتەريالدارى.
ساباقتىڭ جوسپارى:
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
2. جاڭا تاقىرىپپەن تانىستىرۋ
3. جاڭا تاقىرىپ بويىنشا باعىتتاۋىش سۇراقتار بەرۋ.
4. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
5. جاڭا تاقىرىپتى وقۋشىلاردىڭ بەرگەن سۇراقتارىمەن پىسىقتاۋ.
6. وقۋشىلاردى بەرىلگەن تاپسىرما بويىنشا باعالاۋ.
7. جاڭا تاقىرىپتى قورىتىپ قايتالاۋ،
8. تاپسىرمالار بەرۋ.
9. ساباقتى قورىتىندىلاۋ. ۆيدەو
ساباقتىڭ ءوتۋ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى:
وقۋشىلارمەن امانداسىپ بولىپ ولاردى تۇگەندەۋ. كەلمەگەن وقۋشىلاردىڭ سەبەبىن انىقتاۋ.
2. ساباقتىڭ تاقىرىبىنا توقتالۋ، تانىستىرۋ.
3. جاڭا تاقىرىپ بويىنشا باعىتتاۋىش سۇراقتار:
باتىس ولكەدەگى ءىرى ماڭىزدى كاسىپورىنداردى اتاۋ. اشىلعان كەن ورىندارى جونىندە ايتۋ. باتىس ولكەنىڭ پايدالى قازبا بايلىقتارىنا توقتالۋ. مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ونىمدەر تۇرىنە توقتالۋ.
4. جاڭا تاقىرىپ ماتەريالىن ءتۇسىندىرۋ.
5. پىسىقتاۋ. وقۋشىلار سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋ.
6. تاپسىرما بويىنشا باعالاۋ.
7. جاڭا تاقىرىپتى قورىتىپ ايتۋ.
8. تاپسىرمالار بەرۋ.
9. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
ساباقتىڭ تەوريالىق ماتەريالىنىڭ نۇسقاسى.
كەز كەلگەن ءوندىرىستىڭ نەمەسە ادامنىڭ قىزمەتىندەگىدەي، مۇناي ءوندىرۋ بارىسىندا دا قورشاعان ورتاعا بەلگىلى اسەر ەتۋدىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرى رەتىندە ادەتتە مىنالار قارالادى: اتموسفەرالىق اۋانىڭ لاستانۋ دارەجەسى، وسىمدىك پەن توپىراق جاعدايلارىنىڭ بۇزىلۋى، ءوندىرىس قالدىقتارىنىڭ سيپاتى مەن ولاردى جويۋ ناتيجەلەرى، وسىمدىك پەن جانۋارلار الەمىنە اسەرى. قانداي بولماسىن زاتتەكپەن لاستانۋدىڭ دارەجەسىن باعالاۋ ءۇشىن شەكتەۋلى كونسەنتراسيا دەگەن ۇعىم قولدانىلادى. بەلگىلى زياندى زاتتەكتەردىڭ بارىنە مەملەكەتتىك سانيتارلىق نورمالار بويىنشا شەكتەۋلى كونسەنتراسيا كورسەتكىشتەرى بەلگىلەنگەن. وسى جەردە ەسكەرتەتىن ءجايت، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سانيتارلىق نورمالارى كوپتەگەن لاستاعىش زاتتەكتەردىڭ شوعىرلانۋىنا قاتىستى قاتاڭ تالاپتارمەن ەرەكشەلەنەدى، ياعني قازاقستاندا كورسەتكىشتەر باسقا ەلدەرگە قاراعاندا، مىسالى، اقش پەن كاناداعا قاراعاندا تومەن. سونىمەن قاتار، شەكتەۋلى كونسەنتراسيا كورسەتكىشتەرىن «ءولىم ءقاۋپى بار» كونسەنتراسيا رەتىندە قاراۋعا بولمايدى. مىسالى، تەمەكى تۇتىنىندە كەيبىر زاتتەكتەردىڭ كونسەنتراسياسى شەكتەۋدەن ونداعان ەسە جوعارى، ال ءىرى قالالاردىڭ (الماتى، لوندون جانە باسقالار) تۇرعىندارى ءىس جۇزىندە ازوت قوس وكسيدى (NO2) مەن كومىرتەگى وكسيدىنىڭ (سو) كونسەنتراسياسى ءارقاشان شەكتەۋلى كونسەنتراسيادان جوعارى بولاتىن اۋامەن دەمالادى. تشو - نىڭ وندىرىستىك قىزمەتىنىڭ قورشاعان ورتاعا جالپى اسەر ەتۋى ەلەۋسىز دەپ باعالاندى. بۇنداي باعانى تشو - نىڭ ارنايى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇزدىكسىز جۇرگىزگەن باقىلاۋلارىنىڭ ناتيجەلەرى دە، تاۋەلسىز مەملەكەتتىك باقىلاۋ ورگاندارىنىڭ قورىتىندىلارى دا، سونىمەن قاتار بىرنەشە رەت تشو قىزمەتىنىڭ تابيعي ورتاعا تيگىزەتىن اسەرىن باعالاۋ جۇمىستارىنا قاتىناسقان بەدەلدى حالىقارالىق ساراپتاۋ كوميسسيالارىنىڭ قورىتىندىلارى دا راستايدى. تشو نىساندارىنىڭ تەڭىز كەن ورنىنىڭ ماڭىنداعى ەكولوگيالىق جۇيەگە (قۇرىلىقتاعى جانە تەڭىزدەگى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار الەمىن قوسقاندا) جالپى اسەر ەتۋىنە كەشەندى باعالاۋ جۇرگىزگەن قازاقستاندىق عالىمداردىڭ عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى دا وسىنداي قورىتىندىعا كەلدى. 1979 جىلى اشىلعان قاراشىعاناق كەن ورنى الەمدەگى ەڭ ءىرى مۇنايگاز كوندەنسات كەن ورنى بولىپ تابىلادى. باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى قاراشىعاناق كەنىشى كولەمى 280 شارشى شاقىرىم جەر الىپ جاتىر، قۇرامى 9 ميلليارد باررەل كوندەنسات جانە 48 تريلليون كۋب فۋت گاز، جالپى ەسەپپەن 2، 4 باررەل كوندەنسات جانە 16 تريلليون كۋب فۋت گاز قورىنان تۇرادى. 1997 جىلدان - 2038 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا شەتەل كومپانيالارىمەن بىرلەسىپ يگەرىپ جاتىر. بۇگىن قاراشىعاناقتا گاز ءوندىرۋ رەكوردتىق دەڭگەيگە جەتتى. نەگىزگى ءونىم 2004 جىلدان باستاپ باتىس رىنوگىنا ەكسپورتقا شىعارىلا باستادى. نەگىزىنەن ءونىم كاسپيي قۇبىرجەلىسى ارقىلى قارا تەڭىزگە ەكسپورتقا شىعارىلادى. گازكوندەنساتى «اتىراۋ – سامارا» قۇبىرجەلىسىنە جەتكىزىلەدى، ول «ترانسنەفت» رەسەي كومپانياسىنىڭ ترانسپورت جەلىسىمەن بايلانىستىرىلعان.
«قاراشىعاناق پەتروليۋم وپەرەيتينگ ب. ۆ.»كومپانياسى 2008 جىلى ەكولوگيالىق باقىلاۋ جۇيەسى حالىقارالىق يSو 14001 ستاندارتى بويىنشا سەرتيفيكاتتالعان. بۇل جۇيە قاراشىعاناق كەن ورنىنداعى ءار ءتۇرلى ەكولوگيالىق ءقاۋىپ - قاتەردى باعالاۋعا كومەكتەسەدى.
ەلەۋسىز اسەر دەگەن نە؟ عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، تابيعي ورتانىڭ بارلىق قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ قۇرىلىمى مەن قۇرامىندا ەلەۋلى وزگەرىستەر تۋعىزبايدى جانە ولاردىڭ اراسىنداعى بايلانىستى بۇزبايدى.
جالپى العاندا، ادامزات تىرشىلىك ەتەتىن كەز كەلگەن جەردە ءسوزسىز تازا تابيعي ورتا بولمايدى، ءتىپتى ادامنىڭ ءوز قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋ سالدارىنىڭ ءبارىن (كولىك، ءۇي - جايلاردى جىلىتۋ، ءوندىرىس، تۇرمىس قالدىقتارى جانە ت. ب.) اتاماي – اق، ونىڭ تىنىس الۋىنىڭ ءوزى قورشاعان ورتاعا اسەرىن تيگىزەدى. مىسالى، ءىرى قالالار قورشاعان ورتاعا ەلەۋلى اسەر ەتەدى - اۋانىڭ قۇرامىنداعى لاستاعىش زاتتەكتەردىڭ كونسەنتراسياسى شەكتەۋدەن اسىپ تا تۇسەدى. قالالارداعى سۋ قويمالارى، جەر استى سۋى، توپىراق سياقتى تابيعي ورتانىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ بارىندە دە لاستاعىش زاتتەكتەر ءار ءتۇرلى دارەجەدە قازاقستانداعى شەكتەۋلى كونسەنتراسيادان اسادى. Cتاتيستيكا جونىندەگى اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا – جىلۋ ەنەرگەتيكاسى 50%، قارا مەتاللۋرگيا - 20%، ءتۇستى مەتاللۋرگيا - 13%، حيميا جانە مۇناي - 4%، باسقا سالالار - 13% لاستاعىش زاتتەكتەردىڭ شىعىندارىن قۇرايدى. ءوندىرىستى جاڭارتۋ ەڭ الدىمەن ءوندىرىس قىزمەتىنىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرىن بارىنشا ازايتۋعا باعىتتالادى. تابيعي ورتانىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ ءبارى – اتموسفەرالىق اۋا، سۋ، توپىراق وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار الەمى ۇزدىكسىز باقىلاۋعا الىنعان. قورشاعان ورتانىڭ بارلىق نەگىزگى پارامەترلەرىنە ۇزدىكسىز باقىلاۋ جۇرگىزەدى - كەشەندى ەكولوگيالىق مونيتورگينگىنى جۇزەگە اسىرادى. اتموسفەرالىق اۋانىڭ سىنامالارىن الۋ جانە تالداۋ ۇزدىكسىز اۆتوماتتاندىرىلعان تۇراقتى باقىلاۋ بەكەتتەرىندە جۇزەگە اسىرىلادى. كۇكىرتسۋتەكتىڭ شىعۋى نەمەسە جينالۋى مۇمكىن جەرلەردە كۇكىرتسۋتەكتى انىقتايتىن قۇرالدار قوسىمشا ورناتىلعان. بۇلار اۋا ساپاسىن سەنىمدى باقىلاۋعا جانە كۇتپەگەن جاعدايلاردىڭ الدىن الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. باقىلاۋ ۇڭعىمالارىنان جەر استى سۋىنىڭ سىنامالارى الىنىپ، تالدانادى.
لاستاعىش زاتتەكتەر جينالماۋعا ورنالاسقان جەردىڭ گەوگرافيالىق جانە كليماتتىق ەرەكشەلىكتەرى (جەل سوعىپ تۇراتىن جازىق دالا) اسەر ەتەدى. تەڭىزدەگى اۋا تازالىعىنىڭ سىرتقى كورىنىسى - اۋا كەڭىستىگىن لاستاۋشى كاسىپورىنداردىڭ ماڭىندا ورنالاسقان قالالار مەن ەلدى مەكەندەرگە ءتان ۋىتتى ءتۇتىننىڭ بولماۋى نەمەسە قاردىڭ قارايماۋى. اۋاعا تاراتىلاتىن شىعارىندىلاردىڭ نەگىزگى كوزى - گاز وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ الاۋلارى. ىلەسپە گازداردىڭ ناقتى كەزەڭدە تاۋارلىق گازعا وڭدەۋگە جانە وتكىزۋگە مۇمكىن بولمايتىن شاعىن بولىگى تازارتىلىپ، وسى الاۋلاردا جاعىلادى. كەيبىر بولىگى قالدىق گازداردى جاعىپ تاستايتىن پەشتىڭ مۇرجاسى جانە جىلىتۋ قازاندىعى مەن گاز - تۋربينالى ەلەكتر ستانساسىنىڭ مۇرجالارى ارقىلى شىعادى. العاشقى جىلدارى گازداردى جاعۋدىڭ بىرنەشە سەبەبى بولعان: گاز وڭدەۋ زاۋىتى وندىرىلگەن گازدىڭ بارلىق كولەمىن وڭدەۋگە قابىلەتسىز بولعان. تاۋارلىق گازداردىڭ (مەتان، پروپان، بۋتان) ساپاسى رىنوككا شىعارۋعا تومەن بولعاندىقتان ءبىر بولىگىن جاعۋعا تۋرا كەلگەن. قازىرگى كەزدە جاڭا وزىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ ارقاسىندا ىلەسپە گازداردى وڭدەپ، الاۋلاردا جاعىلاتىن گاز كولەمى 80 % – عا ازايعان. اتموسفەراعا تارايتىن شىعىنداردىڭ ۇلەس سالماعى (ياعني وندىرىلگەن مۇنايدىڭ ءار تونناسىنا شاققانداعى شىعىن كولەمى 1997 جىلى 10، 4 كگ بولسا 2002 جىلى 4، 6 كگ بولسا) قازىرگى كەزدە 1، 6 كگ – عا دەيىن ازايعان. قازاقستان بويىنشا اتموسفەراعا تارايتىن شىعارىندىلار بويىنشا قاراعاندى، پاۆلودار، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ كورسەتكىشتەرى وتە كوپ مولشەردە. تشو شىعىندىلارىنىڭ قۇرامىنداعى نەگىزگى لاستاعىشتار بۇل كادىمگى گاز پليتاسىندا تاماق پىسىرگەن كەزدە شىعاتىن جاعۋ ونىمدەرى. قورشاعان ورتانى قورعاۋ مەن ءوندىرىس قاۋىپسىزدىگى قاراشىعاناق سياقتى تەحنيكالىق كەن ورنىنا ءساتتى زەرتتەمە جۇرگىزىپ، پايدالانۋ ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى فاكتور بولىپ تابىلادى. قپو مۇناي - گاز ءوندىرىسى بويىنشا رەسپۋبليكا بويىنشا كوشباسشى رەتىندە تانىلىپ ءجۇر. ءوندىرۋ كەزىندە تەمپەراتۋرانىڭ كۇرت وزگەرۋى ءجيى كەزدەسەدى. تەحنولوگيالىق جابدىقتاردىڭ بۇتىندىگىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. كومىرسۋتەگى شيكىزاتى مەن سۋ قورىن ءتيىمدى پايدالانۋ، زياندى شىعىندىلار مەن ءقاۋىپتى قالدىقتاردىڭ كولەمىن ازايتۋ، گازدىڭ اتقىلاۋى مەن اعۋىنا جول بەرمەۋ قورشاعان ورتانى قورعاۋ باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. سوڭعى ءۇش جىل ىشىندە اۋادا ورتەلەتىن گاز كولەمى 2006 جىلى - 60ملن تەكشەمەتر، 2007 ج. 40 ملن. تەكشە، 2008 ج.- 33 ملن تەكشە مەتر. 2008ج. بارلىق وندىرىلگەن گازدىڭ شامامەن 99، 78% ىسكە اسىرىلدى - نە ساتىلدى، نە جەر قىرتىسىنا قايتا ايدالدى.، نە وتىن رەتىندە پايدالانىلدى. بۇنداي شىعارىندىلار اۆتوكولىك تۇتىنىنەن الدەقايدا زيانسىز، ال تەمەكى ءتۇتىنى قۇرامىنداعى زياندى زاتتەكتەرمەن سالىستىرعاندا ءتىپتى ءقاۋىپسىز. الاۋلاردى ۋاقىتشا پايدالانۋ اقاۋلار پايدا بولعان كەزدە گازدى جويۋدىڭ جانە قىزمەتكەرلەر مەن جاقىن ەلدى مەكەن تۇرعىندارىنىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى بولىپ تابىلادى.
جەر سەرىكتەرىنەن جاسالعان سۋرەتتەر مەن اەروفوتوسۋرەتتەر كورسەتكەندەي، تەڭىز كەن ورنىن يگەرۋدىڭ باستاپقى كەزەڭىندە، 1980 جىلى كوپتەگەن جولدار سالىنعاندا جانە مۇناي ۇڭعىمالارىندا بۇرعىلاۋ جۇمىسى قارقىندى جۇرگىزىلگەن كەزدە توپىراقتىڭ وسىمدىك وسەتىن قاباتى تولىق بۇزىلعان. جولداردى قاتتى ماتەريالدارمەن توسەۋ ارقىلى اۆتوكولىك قوزعالىسى قاتاڭ رەتتەلدى. 1993 جىلعى جاسالعان اەروفوتوتۇسىرىلىمدەردىڭ ماتەريالدارىن سالىستىرعاندا كەن ورنىنىڭ اۋماعىنداعى ەكولوگيالىق جۇيەنىڭ ەداۋىر قالپىنا كەلگەنىن راستاعان. جانۋارلار ءتۇرى دە قازىرگى كەزدە مولايىپ كەلەدى. قوسمەكەندىلەر مەن جورعالاۋشىلار قايتا قونىستانۋدا. جورعالاۋشىلارعا كاسپيي تەڭىزىنىڭ تاسۋى مەن تارتىلۋى اسەر ەتەدى. تەڭىز دەڭگەيى كوتەرىلگەنشە كەنىشتىڭ ايماعى جىل قۇستارىنىڭ قىسقا مەرزىمگە ايالدايتىن تۇراعى بولادى. كاسپيي تەڭىزىنىڭ دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى سالدارىنان ءبىرشاما جەم قورى پايدا بولىپ، قۇستاردىڭ جازعى فاۋناسى قۇرامى جاعىنان وزگەردى. ءقازىر تشو اۋماعىندا جاقىن جەردەگى قالىڭ قامىستار اراسىندا قۇستاردىڭ شامامەن 40 ءتۇرى، سونىڭ ىشىندە قوقيقاز دا ۇيا سالعان. سونىمەن قاتار قۇستار تشو - نىڭ سۋ جيناقتاۋ توعاندارىندا دا ۇيالاعان، بۇل توعانداردىڭ تازالىعىن ايعاقتايدى. پوتەنسيالدى ءقاۋپى بار وندىرىستىك قالدىقتارى ونەركاسىپ قالدىقتارىنىڭ ارنايى جابدىقتالعان پوليگونىندا ورنالاستىرىلادى. قالدىقتاردى ورنالاستىراتىن نىسانداردىڭ توپىراق پەن جەر استى سۋىنا اسەر ەتپەۋىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ءار پوليگوننىڭ اينالاسىندا جەر استى سۋىن باقىلاۋ ۇڭعىمالارى ورنالاسقان. قايتا پايدالانۋ باعدارلاماسى حيميالىق زاتتەكتەردى، مەتالل بوشكەلەردى، اۆتوكولىك شينالارىن، اككۋمۋلياتورلاردى جانە ت. ب. قايتا پايدالانۋدى قامتيدى. مۇناي كەنىشتەرىن كاسپيي تەڭىزى دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋىنەن قورعاۋ ماقساتىندا 1990 - 92 جىلدارى ۇزىندىعى 160 كم بوگەت جۇيەسى سالىندى. سۋدىڭ تاسۋىنان قورعايتىن بوگەت مۇناي ونىمدەرىنىڭ تەڭىز جاعالاۋىنىڭ اكۆاتورياسىنا، سۋدا جۇزەتىن قۇستار مەكەندەيتىن جانە بالىقتاردىڭ كوپتەگەن ءتۇرى ۋىلدىرىق شاشاتىن نۋ قامىستارعا شىعىپ كەتۋىنە جول بەرمەيتىن ماڭىزدى ەكولوگيالىق توسقاۋىل قىزمەتىن اتقارادى. قازاقستاندىق بالىق شارۋاشىلىعى عىلىمي - زەرتتەۋ ينستيتۋتى (اتىراۋ) مەن زوولوگيا جانە جانۋارلاردىڭ تەكتىك قورى (گەنوفوندى) ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى تەڭىز سۋىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرى قالىپتى جاعدايدا ەكەنىن انىقتادى. قازىرگى كەزدە قازاقستاننىڭ بىرنەشە ينستيتۋتىنىڭ قاتىسۋىمەن كاسپيي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار الەمىن زەرتتەۋ ماقساتىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋدە. جىل سايىن تىكەلەي نەمەسە جاناما ماقساتى ءوندىرىستىڭ قورشاعان ورتاعا تيگىزەتىن اسەرىنىڭ دارەجەسىن تومەندەتۋ بولىپ تابىلاتىن جوبالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا قوماقتى قارجى جۇمساۋدا: گاز تازارتۋ جانە اۋاعا تارايتىن شىعارىندىلاردى ازايتۋ جونىندەگى كەشەندى - تەحنولوگيالىق جەلىلەردى جاڭارتۋ، سۋدى قايتادان پايدالانۋ ەسەبىنەن سۋ تۇتىنىمىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرگەن جاڭا كادەلەۋىش قازاندىق ورناتۋ، گاز تاراتۋ جۇيەسىن جاڭارتۋ جونىندەگى باعدارلاماعا سايكەس ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وندىرىلەتىن سۇيىتىلعان گازداردىڭ ساپاسىن ەۋروپالىق دەڭگەيگە كوتەرۋگە جانە ولاردى وتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرۋ ناتيجەسىندە الاۋلاردا جاعىلاتىن گاز مولشەرىن ازايتۋ. سونىمەن قاتار، كۇكىرتتى گازدان ايىرۋ، ءيىسى جوق كۇكىرت ءوندىرۋ، بۋتاندى سۋسىزداندىرۋ، كۇكىرتتى تۇيىرشىكتەۋ قوندىرعىسى، گازدى كوللەكتورعا قايتا ايداۋ سىناقتارى جانە ەكىنشى بۋىن زاۋىتىن قوسۋ، جاڭا پوليگوندار، قورشاعان ورتانى باقىلاۋ جونىندەگى جاڭا بەكەتتەر، قاتتى قالدىقتاردى ورنالاستىراتىن جاڭا پوليگون جانە شيكى مۇناي ساقتالاتىن رەزەرۆۋارلاردى جاڭارتۋ ارقىلى اتموسفەراعا تارايتىن شىعارىندىلاردى ازايتۋ. كاسپيي تەڭىزىنىڭ ەكولوگيالىق زەرتتەلۋى، اقابا سۋدى تازارتاتىن قوندىرعىلار سالۋ، اتموسفەرالىق اۋانىڭ ساپاسىن باقىلايتىن زەرتحانالار جابدىعى سياقتى جوبالار ەنگىزىلۋدە. ەكولوگيالىق جوبالارعا بيۋدجەتتەن قوماقتى قارجىلار بولىنۋدە.
5. ماتەريالدى پىسىقتاۋ:
وقۋشىلار! تاقىرىپ بويىنشا تولىعىراق تۇسىنىك الۋ ءۇشىن ماعان سۇراق قويۋلارىڭا بولادى. جاۋاپ بەرەيىن، سۇراڭىزدار.
6. تاپسىرمالار بويىنشا جۇمىس جاسايىق.
1 - ءشى تاپسىرما: باتىس ولكەمىزدە مەكەندەيتىن جانۋارلار الەمى جونىندە ايتۋ.
2 - ءشى تاپسىرما: ولكەمىزدە وسەتىن وسىمدىكتەر جايلى ايتۋ.
3 - ءشى تاپسىرما: ولكەمىزدەگى پايدالى قازبالار جانە وندىرىلەتىن ونىمدەر جونىندە ايتۋ.
4 - ءشى تاپسىرما: اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى جانە مال شارۋاشىلىعى.
5 - ءشى تاپسىرما: ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋدەگى كومەگىمىز.
7. جاڭا تاقىرىپتى قورىتىپ ايتاتىن بولساق: ەكولوگيالىق ماسەلەلەر نەمەسە قورشاعان ورتانى قورعاۋ شارالارىنا وسى تەڭىز كەنىشىن، قاراشىعاناق كەن ورنىن مىسالعا الا وتىرىپ، باتىس ولكەمىزدە قازىرگى ستراتەگيالىق ماڭىزى بار، مەملەكەتىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالعان كارى كاسپيي بويى ويپاتىندا ورنالاسقان مۇناي مەن تابيعي گاز وندىرىلەتىن نىساندار ماڭىنداعى تەرريتوريالار مەن ولاردىڭ ماڭىندا قونىستانعان جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ قازىرگى حال - جاعدايى جونىندە حاباردار بولۋ، اسىرەسە، وسى پايدالى قازبانى وندىرۋدە ادامعا قانداي پايداسى مەن زياندى اسەرلەرى بولۋى مۇمكىن دەگەن ويدى ورتاعا سالىپ ويلانۋ. بولاشاقتا ىسكە اسىرىلۋعا ءتيىستى جوبالار جونىندە بىلە ءجۇرۋ ارتىق بولماس دەگەن نيەتپەن تانىستىرىلىپ جاتقان ساباق.
8. ۇيگە تاپسىرما: باتىس ولكەمىزدەگى نەمەسە باسقا دا ايماقتارداعى ەكولوگيالىق ماسەلەلەر جونىندە باسپا بەتتەرىنەن وقۋ جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ جونىندە ويلانا ءجۇرۋ.
9. ساباقتى قورىتىندىلاۋ: وقۋشىلاردى باعالاۋ، تاپسىرما بەرۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا كاسپيي بويى ويپاتى توڭىرەگىندەگى ەكولوگيالىق جاعداي، تەڭىز كەنىشى مەن قاراشىعاناق كەن ورنى ماڭىنداعى ەلدى مەكەندەرگە، جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر الەمىنە كاسىپورىنداردان شىعاتىن ۋىتتى زاتتەكتەردىڭ زالالى مەن كەسەلىنىڭ قانداي دارەجەدە ەكەندىگىنەن ماعلۇمات بەرۋ.
ساباقتىڭ تانىمدىق مىندەتى: وقۋشىلارعا باتىس ولكەدە اشىلىپ جاتقان كەن ورىندارىنىڭ پايداسى مەن زيان كەلتىرەتىن جاعدايلارىنا دالەلدەر كەلتىرىپ ءتۇسىندىرۋ، ەكولوگيالىق جاعدايلارعا ءمان بەرۋ، فلورا مەن فاۋنانىڭ تابيعاتتاعى تارالىمىنا توقتالۋ، وندىرىستىك قالدىقتاردىڭ جويىلۋ جولدارى مەن اتموسفەرا اۋاسى تازالىعى مونيتورينگى جونىندە سالىستىرمالى تۇردە تۇسىنىك بەرۋ.
ساباقتىڭ تاربيەلىك مىندەتى: وقۋشىلاردى ولكەدەگى الىناتىن ونىمدەرمەن، جانۋارلار مەن قۇستار تارالىمىمەن، وسىمدىكتەر الەمىمەن، ولكەدەگى ەكولوگيالىق جاعداي جانە قويىلاتىن تالاپتار جونىندە تانىستىرۋ.
ساباقتىڭ دامىتۋشىلىق مىندەتى: وقۋشىلارعا ولكەمىزدەگى كاسىپورىندار، ولاردان شىعاتىن ءونىم، تارالىمى، پايداسى مەن زياندى جاقتارى، ولاردى شەكتەۋ مەن جويۋ ماقساتىندا جاسالىپ جاتقان جوسپارلى جۇمىستار، تالاپتار مەن مونيتورينگ، شەكتەۋلەرمەن جالپى تانىستىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس.
ساباقتىڭ ءادىسى: مۋلتيمەديا جابدىقتارى، باسپا ءسوز ماتەريالدارى، ينتەرنەتتى پايدالانۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، حيميا، ەكولوگيا، ولكەتانۋ، تاريح، ماتەماتيكا.
قولدانىلاتىن قۇرال - جابدىقتار:
مۋلتيمەديا جابدىقتارى، سلايدتار مەن فوتوسۋرەتتەر، بەينەكامەرا نەمەسە فوتواپپارات، باسپا ءسوز بەن ينتەرنەت ماتەريالدارى.
ساباقتىڭ جوسپارى:
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
2. جاڭا تاقىرىپپەن تانىستىرۋ
3. جاڭا تاقىرىپ بويىنشا باعىتتاۋىش سۇراقتار بەرۋ.
4. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
5. جاڭا تاقىرىپتى وقۋشىلاردىڭ بەرگەن سۇراقتارىمەن پىسىقتاۋ.
6. وقۋشىلاردى بەرىلگەن تاپسىرما بويىنشا باعالاۋ.
7. جاڭا تاقىرىپتى قورىتىپ قايتالاۋ،
8. تاپسىرمالار بەرۋ.
9. ساباقتى قورىتىندىلاۋ. ۆيدەو
ساباقتىڭ ءوتۋ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى:
وقۋشىلارمەن امانداسىپ بولىپ ولاردى تۇگەندەۋ. كەلمەگەن وقۋشىلاردىڭ سەبەبىن انىقتاۋ.
2. ساباقتىڭ تاقىرىبىنا توقتالۋ، تانىستىرۋ.
3. جاڭا تاقىرىپ بويىنشا باعىتتاۋىش سۇراقتار:
باتىس ولكەدەگى ءىرى ماڭىزدى كاسىپورىنداردى اتاۋ. اشىلعان كەن ورىندارى جونىندە ايتۋ. باتىس ولكەنىڭ پايدالى قازبا بايلىقتارىنا توقتالۋ. مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ونىمدەر تۇرىنە توقتالۋ.
4. جاڭا تاقىرىپ ماتەريالىن ءتۇسىندىرۋ.
5. پىسىقتاۋ. وقۋشىلار سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋ.
6. تاپسىرما بويىنشا باعالاۋ.
7. جاڭا تاقىرىپتى قورىتىپ ايتۋ.
8. تاپسىرمالار بەرۋ.
9. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
ساباقتىڭ تەوريالىق ماتەريالىنىڭ نۇسقاسى.
كەز كەلگەن ءوندىرىستىڭ نەمەسە ادامنىڭ قىزمەتىندەگىدەي، مۇناي ءوندىرۋ بارىسىندا دا قورشاعان ورتاعا بەلگىلى اسەر ەتۋدىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرى رەتىندە ادەتتە مىنالار قارالادى: اتموسفەرالىق اۋانىڭ لاستانۋ دارەجەسى، وسىمدىك پەن توپىراق جاعدايلارىنىڭ بۇزىلۋى، ءوندىرىس قالدىقتارىنىڭ سيپاتى مەن ولاردى جويۋ ناتيجەلەرى، وسىمدىك پەن جانۋارلار الەمىنە اسەرى. قانداي بولماسىن زاتتەكپەن لاستانۋدىڭ دارەجەسىن باعالاۋ ءۇشىن شەكتەۋلى كونسەنتراسيا دەگەن ۇعىم قولدانىلادى. بەلگىلى زياندى زاتتەكتەردىڭ بارىنە مەملەكەتتىك سانيتارلىق نورمالار بويىنشا شەكتەۋلى كونسەنتراسيا كورسەتكىشتەرى بەلگىلەنگەن. وسى جەردە ەسكەرتەتىن ءجايت، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سانيتارلىق نورمالارى كوپتەگەن لاستاعىش زاتتەكتەردىڭ شوعىرلانۋىنا قاتىستى قاتاڭ تالاپتارمەن ەرەكشەلەنەدى، ياعني قازاقستاندا كورسەتكىشتەر باسقا ەلدەرگە قاراعاندا، مىسالى، اقش پەن كاناداعا قاراعاندا تومەن. سونىمەن قاتار، شەكتەۋلى كونسەنتراسيا كورسەتكىشتەرىن «ءولىم ءقاۋپى بار» كونسەنتراسيا رەتىندە قاراۋعا بولمايدى. مىسالى، تەمەكى تۇتىنىندە كەيبىر زاتتەكتەردىڭ كونسەنتراسياسى شەكتەۋدەن ونداعان ەسە جوعارى، ال ءىرى قالالاردىڭ (الماتى، لوندون جانە باسقالار) تۇرعىندارى ءىس جۇزىندە ازوت قوس وكسيدى (NO2) مەن كومىرتەگى وكسيدىنىڭ (سو) كونسەنتراسياسى ءارقاشان شەكتەۋلى كونسەنتراسيادان جوعارى بولاتىن اۋامەن دەمالادى. تشو - نىڭ وندىرىستىك قىزمەتىنىڭ قورشاعان ورتاعا جالپى اسەر ەتۋى ەلەۋسىز دەپ باعالاندى. بۇنداي باعانى تشو - نىڭ ارنايى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇزدىكسىز جۇرگىزگەن باقىلاۋلارىنىڭ ناتيجەلەرى دە، تاۋەلسىز مەملەكەتتىك باقىلاۋ ورگاندارىنىڭ قورىتىندىلارى دا، سونىمەن قاتار بىرنەشە رەت تشو قىزمەتىنىڭ تابيعي ورتاعا تيگىزەتىن اسەرىن باعالاۋ جۇمىستارىنا قاتىناسقان بەدەلدى حالىقارالىق ساراپتاۋ كوميسسيالارىنىڭ قورىتىندىلارى دا راستايدى. تشو نىساندارىنىڭ تەڭىز كەن ورنىنىڭ ماڭىنداعى ەكولوگيالىق جۇيەگە (قۇرىلىقتاعى جانە تەڭىزدەگى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار الەمىن قوسقاندا) جالپى اسەر ەتۋىنە كەشەندى باعالاۋ جۇرگىزگەن قازاقستاندىق عالىمداردىڭ عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى دا وسىنداي قورىتىندىعا كەلدى. 1979 جىلى اشىلعان قاراشىعاناق كەن ورنى الەمدەگى ەڭ ءىرى مۇنايگاز كوندەنسات كەن ورنى بولىپ تابىلادى. باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى قاراشىعاناق كەنىشى كولەمى 280 شارشى شاقىرىم جەر الىپ جاتىر، قۇرامى 9 ميلليارد باررەل كوندەنسات جانە 48 تريلليون كۋب فۋت گاز، جالپى ەسەپپەن 2، 4 باررەل كوندەنسات جانە 16 تريلليون كۋب فۋت گاز قورىنان تۇرادى. 1997 جىلدان - 2038 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا شەتەل كومپانيالارىمەن بىرلەسىپ يگەرىپ جاتىر. بۇگىن قاراشىعاناقتا گاز ءوندىرۋ رەكوردتىق دەڭگەيگە جەتتى. نەگىزگى ءونىم 2004 جىلدان باستاپ باتىس رىنوگىنا ەكسپورتقا شىعارىلا باستادى. نەگىزىنەن ءونىم كاسپيي قۇبىرجەلىسى ارقىلى قارا تەڭىزگە ەكسپورتقا شىعارىلادى. گازكوندەنساتى «اتىراۋ – سامارا» قۇبىرجەلىسىنە جەتكىزىلەدى، ول «ترانسنەفت» رەسەي كومپانياسىنىڭ ترانسپورت جەلىسىمەن بايلانىستىرىلعان.
«قاراشىعاناق پەتروليۋم وپەرەيتينگ ب. ۆ.»كومپانياسى 2008 جىلى ەكولوگيالىق باقىلاۋ جۇيەسى حالىقارالىق يSو 14001 ستاندارتى بويىنشا سەرتيفيكاتتالعان. بۇل جۇيە قاراشىعاناق كەن ورنىنداعى ءار ءتۇرلى ەكولوگيالىق ءقاۋىپ - قاتەردى باعالاۋعا كومەكتەسەدى.
ەلەۋسىز اسەر دەگەن نە؟ عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، تابيعي ورتانىڭ بارلىق قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ قۇرىلىمى مەن قۇرامىندا ەلەۋلى وزگەرىستەر تۋعىزبايدى جانە ولاردىڭ اراسىنداعى بايلانىستى بۇزبايدى.
جالپى العاندا، ادامزات تىرشىلىك ەتەتىن كەز كەلگەن جەردە ءسوزسىز تازا تابيعي ورتا بولمايدى، ءتىپتى ادامنىڭ ءوز قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋ سالدارىنىڭ ءبارىن (كولىك، ءۇي - جايلاردى جىلىتۋ، ءوندىرىس، تۇرمىس قالدىقتارى جانە ت. ب.) اتاماي – اق، ونىڭ تىنىس الۋىنىڭ ءوزى قورشاعان ورتاعا اسەرىن تيگىزەدى. مىسالى، ءىرى قالالار قورشاعان ورتاعا ەلەۋلى اسەر ەتەدى - اۋانىڭ قۇرامىنداعى لاستاعىش زاتتەكتەردىڭ كونسەنتراسياسى شەكتەۋدەن اسىپ تا تۇسەدى. قالالارداعى سۋ قويمالارى، جەر استى سۋى، توپىراق سياقتى تابيعي ورتانىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ بارىندە دە لاستاعىش زاتتەكتەر ءار ءتۇرلى دارەجەدە قازاقستانداعى شەكتەۋلى كونسەنتراسيادان اسادى. Cتاتيستيكا جونىندەگى اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا – جىلۋ ەنەرگەتيكاسى 50%، قارا مەتاللۋرگيا - 20%، ءتۇستى مەتاللۋرگيا - 13%، حيميا جانە مۇناي - 4%، باسقا سالالار - 13% لاستاعىش زاتتەكتەردىڭ شىعىندارىن قۇرايدى. ءوندىرىستى جاڭارتۋ ەڭ الدىمەن ءوندىرىس قىزمەتىنىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرىن بارىنشا ازايتۋعا باعىتتالادى. تابيعي ورتانىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ ءبارى – اتموسفەرالىق اۋا، سۋ، توپىراق وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار الەمى ۇزدىكسىز باقىلاۋعا الىنعان. قورشاعان ورتانىڭ بارلىق نەگىزگى پارامەترلەرىنە ۇزدىكسىز باقىلاۋ جۇرگىزەدى - كەشەندى ەكولوگيالىق مونيتورگينگىنى جۇزەگە اسىرادى. اتموسفەرالىق اۋانىڭ سىنامالارىن الۋ جانە تالداۋ ۇزدىكسىز اۆتوماتتاندىرىلعان تۇراقتى باقىلاۋ بەكەتتەرىندە جۇزەگە اسىرىلادى. كۇكىرتسۋتەكتىڭ شىعۋى نەمەسە جينالۋى مۇمكىن جەرلەردە كۇكىرتسۋتەكتى انىقتايتىن قۇرالدار قوسىمشا ورناتىلعان. بۇلار اۋا ساپاسىن سەنىمدى باقىلاۋعا جانە كۇتپەگەن جاعدايلاردىڭ الدىن الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. باقىلاۋ ۇڭعىمالارىنان جەر استى سۋىنىڭ سىنامالارى الىنىپ، تالدانادى.
لاستاعىش زاتتەكتەر جينالماۋعا ورنالاسقان جەردىڭ گەوگرافيالىق جانە كليماتتىق ەرەكشەلىكتەرى (جەل سوعىپ تۇراتىن جازىق دالا) اسەر ەتەدى. تەڭىزدەگى اۋا تازالىعىنىڭ سىرتقى كورىنىسى - اۋا كەڭىستىگىن لاستاۋشى كاسىپورىنداردىڭ ماڭىندا ورنالاسقان قالالار مەن ەلدى مەكەندەرگە ءتان ۋىتتى ءتۇتىننىڭ بولماۋى نەمەسە قاردىڭ قارايماۋى. اۋاعا تاراتىلاتىن شىعارىندىلاردىڭ نەگىزگى كوزى - گاز وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ الاۋلارى. ىلەسپە گازداردىڭ ناقتى كەزەڭدە تاۋارلىق گازعا وڭدەۋگە جانە وتكىزۋگە مۇمكىن بولمايتىن شاعىن بولىگى تازارتىلىپ، وسى الاۋلاردا جاعىلادى. كەيبىر بولىگى قالدىق گازداردى جاعىپ تاستايتىن پەشتىڭ مۇرجاسى جانە جىلىتۋ قازاندىعى مەن گاز - تۋربينالى ەلەكتر ستانساسىنىڭ مۇرجالارى ارقىلى شىعادى. العاشقى جىلدارى گازداردى جاعۋدىڭ بىرنەشە سەبەبى بولعان: گاز وڭدەۋ زاۋىتى وندىرىلگەن گازدىڭ بارلىق كولەمىن وڭدەۋگە قابىلەتسىز بولعان. تاۋارلىق گازداردىڭ (مەتان، پروپان، بۋتان) ساپاسى رىنوككا شىعارۋعا تومەن بولعاندىقتان ءبىر بولىگىن جاعۋعا تۋرا كەلگەن. قازىرگى كەزدە جاڭا وزىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ ارقاسىندا ىلەسپە گازداردى وڭدەپ، الاۋلاردا جاعىلاتىن گاز كولەمى 80 % – عا ازايعان. اتموسفەراعا تارايتىن شىعىنداردىڭ ۇلەس سالماعى (ياعني وندىرىلگەن مۇنايدىڭ ءار تونناسىنا شاققانداعى شىعىن كولەمى 1997 جىلى 10، 4 كگ بولسا 2002 جىلى 4، 6 كگ بولسا) قازىرگى كەزدە 1، 6 كگ – عا دەيىن ازايعان. قازاقستان بويىنشا اتموسفەراعا تارايتىن شىعارىندىلار بويىنشا قاراعاندى، پاۆلودار، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ كورسەتكىشتەرى وتە كوپ مولشەردە. تشو شىعىندىلارىنىڭ قۇرامىنداعى نەگىزگى لاستاعىشتار بۇل كادىمگى گاز پليتاسىندا تاماق پىسىرگەن كەزدە شىعاتىن جاعۋ ونىمدەرى. قورشاعان ورتانى قورعاۋ مەن ءوندىرىس قاۋىپسىزدىگى قاراشىعاناق سياقتى تەحنيكالىق كەن ورنىنا ءساتتى زەرتتەمە جۇرگىزىپ، پايدالانۋ ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى فاكتور بولىپ تابىلادى. قپو مۇناي - گاز ءوندىرىسى بويىنشا رەسپۋبليكا بويىنشا كوشباسشى رەتىندە تانىلىپ ءجۇر. ءوندىرۋ كەزىندە تەمپەراتۋرانىڭ كۇرت وزگەرۋى ءجيى كەزدەسەدى. تەحنولوگيالىق جابدىقتاردىڭ بۇتىندىگىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. كومىرسۋتەگى شيكىزاتى مەن سۋ قورىن ءتيىمدى پايدالانۋ، زياندى شىعىندىلار مەن ءقاۋىپتى قالدىقتاردىڭ كولەمىن ازايتۋ، گازدىڭ اتقىلاۋى مەن اعۋىنا جول بەرمەۋ قورشاعان ورتانى قورعاۋ باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. سوڭعى ءۇش جىل ىشىندە اۋادا ورتەلەتىن گاز كولەمى 2006 جىلى - 60ملن تەكشەمەتر، 2007 ج. 40 ملن. تەكشە، 2008 ج.- 33 ملن تەكشە مەتر. 2008ج. بارلىق وندىرىلگەن گازدىڭ شامامەن 99، 78% ىسكە اسىرىلدى - نە ساتىلدى، نە جەر قىرتىسىنا قايتا ايدالدى.، نە وتىن رەتىندە پايدالانىلدى. بۇنداي شىعارىندىلار اۆتوكولىك تۇتىنىنەن الدەقايدا زيانسىز، ال تەمەكى ءتۇتىنى قۇرامىنداعى زياندى زاتتەكتەرمەن سالىستىرعاندا ءتىپتى ءقاۋىپسىز. الاۋلاردى ۋاقىتشا پايدالانۋ اقاۋلار پايدا بولعان كەزدە گازدى جويۋدىڭ جانە قىزمەتكەرلەر مەن جاقىن ەلدى مەكەن تۇرعىندارىنىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى بولىپ تابىلادى.
جەر سەرىكتەرىنەن جاسالعان سۋرەتتەر مەن اەروفوتوسۋرەتتەر كورسەتكەندەي، تەڭىز كەن ورنىن يگەرۋدىڭ باستاپقى كەزەڭىندە، 1980 جىلى كوپتەگەن جولدار سالىنعاندا جانە مۇناي ۇڭعىمالارىندا بۇرعىلاۋ جۇمىسى قارقىندى جۇرگىزىلگەن كەزدە توپىراقتىڭ وسىمدىك وسەتىن قاباتى تولىق بۇزىلعان. جولداردى قاتتى ماتەريالدارمەن توسەۋ ارقىلى اۆتوكولىك قوزعالىسى قاتاڭ رەتتەلدى. 1993 جىلعى جاسالعان اەروفوتوتۇسىرىلىمدەردىڭ ماتەريالدارىن سالىستىرعاندا كەن ورنىنىڭ اۋماعىنداعى ەكولوگيالىق جۇيەنىڭ ەداۋىر قالپىنا كەلگەنىن راستاعان. جانۋارلار ءتۇرى دە قازىرگى كەزدە مولايىپ كەلەدى. قوسمەكەندىلەر مەن جورعالاۋشىلار قايتا قونىستانۋدا. جورعالاۋشىلارعا كاسپيي تەڭىزىنىڭ تاسۋى مەن تارتىلۋى اسەر ەتەدى. تەڭىز دەڭگەيى كوتەرىلگەنشە كەنىشتىڭ ايماعى جىل قۇستارىنىڭ قىسقا مەرزىمگە ايالدايتىن تۇراعى بولادى. كاسپيي تەڭىزىنىڭ دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى سالدارىنان ءبىرشاما جەم قورى پايدا بولىپ، قۇستاردىڭ جازعى فاۋناسى قۇرامى جاعىنان وزگەردى. ءقازىر تشو اۋماعىندا جاقىن جەردەگى قالىڭ قامىستار اراسىندا قۇستاردىڭ شامامەن 40 ءتۇرى، سونىڭ ىشىندە قوقيقاز دا ۇيا سالعان. سونىمەن قاتار قۇستار تشو - نىڭ سۋ جيناقتاۋ توعاندارىندا دا ۇيالاعان، بۇل توعانداردىڭ تازالىعىن ايعاقتايدى. پوتەنسيالدى ءقاۋپى بار وندىرىستىك قالدىقتارى ونەركاسىپ قالدىقتارىنىڭ ارنايى جابدىقتالعان پوليگونىندا ورنالاستىرىلادى. قالدىقتاردى ورنالاستىراتىن نىسانداردىڭ توپىراق پەن جەر استى سۋىنا اسەر ەتپەۋىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ءار پوليگوننىڭ اينالاسىندا جەر استى سۋىن باقىلاۋ ۇڭعىمالارى ورنالاسقان. قايتا پايدالانۋ باعدارلاماسى حيميالىق زاتتەكتەردى، مەتالل بوشكەلەردى، اۆتوكولىك شينالارىن، اككۋمۋلياتورلاردى جانە ت. ب. قايتا پايدالانۋدى قامتيدى. مۇناي كەنىشتەرىن كاسپيي تەڭىزى دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋىنەن قورعاۋ ماقساتىندا 1990 - 92 جىلدارى ۇزىندىعى 160 كم بوگەت جۇيەسى سالىندى. سۋدىڭ تاسۋىنان قورعايتىن بوگەت مۇناي ونىمدەرىنىڭ تەڭىز جاعالاۋىنىڭ اكۆاتورياسىنا، سۋدا جۇزەتىن قۇستار مەكەندەيتىن جانە بالىقتاردىڭ كوپتەگەن ءتۇرى ۋىلدىرىق شاشاتىن نۋ قامىستارعا شىعىپ كەتۋىنە جول بەرمەيتىن ماڭىزدى ەكولوگيالىق توسقاۋىل قىزمەتىن اتقارادى. قازاقستاندىق بالىق شارۋاشىلىعى عىلىمي - زەرتتەۋ ينستيتۋتى (اتىراۋ) مەن زوولوگيا جانە جانۋارلاردىڭ تەكتىك قورى (گەنوفوندى) ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى تەڭىز سۋىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرى قالىپتى جاعدايدا ەكەنىن انىقتادى. قازىرگى كەزدە قازاقستاننىڭ بىرنەشە ينستيتۋتىنىڭ قاتىسۋىمەن كاسپيي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار الەمىن زەرتتەۋ ماقساتىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋدە. جىل سايىن تىكەلەي نەمەسە جاناما ماقساتى ءوندىرىستىڭ قورشاعان ورتاعا تيگىزەتىن اسەرىنىڭ دارەجەسىن تومەندەتۋ بولىپ تابىلاتىن جوبالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا قوماقتى قارجى جۇمساۋدا: گاز تازارتۋ جانە اۋاعا تارايتىن شىعارىندىلاردى ازايتۋ جونىندەگى كەشەندى - تەحنولوگيالىق جەلىلەردى جاڭارتۋ، سۋدى قايتادان پايدالانۋ ەسەبىنەن سۋ تۇتىنىمىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرگەن جاڭا كادەلەۋىش قازاندىق ورناتۋ، گاز تاراتۋ جۇيەسىن جاڭارتۋ جونىندەگى باعدارلاماعا سايكەس ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وندىرىلەتىن سۇيىتىلعان گازداردىڭ ساپاسىن ەۋروپالىق دەڭگەيگە كوتەرۋگە جانە ولاردى وتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرۋ ناتيجەسىندە الاۋلاردا جاعىلاتىن گاز مولشەرىن ازايتۋ. سونىمەن قاتار، كۇكىرتتى گازدان ايىرۋ، ءيىسى جوق كۇكىرت ءوندىرۋ، بۋتاندى سۋسىزداندىرۋ، كۇكىرتتى تۇيىرشىكتەۋ قوندىرعىسى، گازدى كوللەكتورعا قايتا ايداۋ سىناقتارى جانە ەكىنشى بۋىن زاۋىتىن قوسۋ، جاڭا پوليگوندار، قورشاعان ورتانى باقىلاۋ جونىندەگى جاڭا بەكەتتەر، قاتتى قالدىقتاردى ورنالاستىراتىن جاڭا پوليگون جانە شيكى مۇناي ساقتالاتىن رەزەرۆۋارلاردى جاڭارتۋ ارقىلى اتموسفەراعا تارايتىن شىعارىندىلاردى ازايتۋ. كاسپيي تەڭىزىنىڭ ەكولوگيالىق زەرتتەلۋى، اقابا سۋدى تازارتاتىن قوندىرعىلار سالۋ، اتموسفەرالىق اۋانىڭ ساپاسىن باقىلايتىن زەرتحانالار جابدىعى سياقتى جوبالار ەنگىزىلۋدە. ەكولوگيالىق جوبالارعا بيۋدجەتتەن قوماقتى قارجىلار بولىنۋدە.
5. ماتەريالدى پىسىقتاۋ:
وقۋشىلار! تاقىرىپ بويىنشا تولىعىراق تۇسىنىك الۋ ءۇشىن ماعان سۇراق قويۋلارىڭا بولادى. جاۋاپ بەرەيىن، سۇراڭىزدار.
6. تاپسىرمالار بويىنشا جۇمىس جاسايىق.
1 - ءشى تاپسىرما: باتىس ولكەمىزدە مەكەندەيتىن جانۋارلار الەمى جونىندە ايتۋ.
2 - ءشى تاپسىرما: ولكەمىزدە وسەتىن وسىمدىكتەر جايلى ايتۋ.
3 - ءشى تاپسىرما: ولكەمىزدەگى پايدالى قازبالار جانە وندىرىلەتىن ونىمدەر جونىندە ايتۋ.
4 - ءشى تاپسىرما: اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى جانە مال شارۋاشىلىعى.
5 - ءشى تاپسىرما: ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋدەگى كومەگىمىز.
7. جاڭا تاقىرىپتى قورىتىپ ايتاتىن بولساق: ەكولوگيالىق ماسەلەلەر نەمەسە قورشاعان ورتانى قورعاۋ شارالارىنا وسى تەڭىز كەنىشىن، قاراشىعاناق كەن ورنىن مىسالعا الا وتىرىپ، باتىس ولكەمىزدە قازىرگى ستراتەگيالىق ماڭىزى بار، مەملەكەتىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالعان كارى كاسپيي بويى ويپاتىندا ورنالاسقان مۇناي مەن تابيعي گاز وندىرىلەتىن نىساندار ماڭىنداعى تەرريتوريالار مەن ولاردىڭ ماڭىندا قونىستانعان جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ قازىرگى حال - جاعدايى جونىندە حاباردار بولۋ، اسىرەسە، وسى پايدالى قازبانى وندىرۋدە ادامعا قانداي پايداسى مەن زياندى اسەرلەرى بولۋى مۇمكىن دەگەن ويدى ورتاعا سالىپ ويلانۋ. بولاشاقتا ىسكە اسىرىلۋعا ءتيىستى جوبالار جونىندە بىلە ءجۇرۋ ارتىق بولماس دەگەن نيەتپەن تانىستىرىلىپ جاتقان ساباق.
8. ۇيگە تاپسىرما: باتىس ولكەمىزدەگى نەمەسە باسقا دا ايماقتارداعى ەكولوگيالىق ماسەلەلەر جونىندە باسپا بەتتەرىنەن وقۋ جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ جونىندە ويلانا ءجۇرۋ.
9. ساباقتى قورىتىندىلاۋ: وقۋشىلاردى باعالاۋ، تاپسىرما بەرۋ.
You Might Also Like
-
ۇزاتىپ اق تىلەكپەن ەركە قۇسىن، جادىندا قىزدارىنىڭ جۇرەدى اكە
