InfoHub Logo

قويگەلدى باتىر (1702-1795) — جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى ازاتتىق كۇرەسىندە قول باستاعان اتاقتى قول باسشىلاردىڭ ءبىرى. شىققان تەگى — ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات تايپاسىنىڭ شىمىر رۋىنان. اكەسى قويگەلدىنى جەتى جاسىندا بۇحارا مەدرەسەسىنە وقۋعا بەرەدى. ول سوندا ون جىل ءبىلىم الىپ، ەلگە ءدىني ساۋاتى مول بىلىكتى ازامات بولىپ ورالادى. ونىڭ ەل ىشىندە حازىرەت اتانۋى دا سودان. ءبىراق جاۋگەرشىلىك امان، ەل باسىنا تۇسكەن اۋىر جاعداي قويگەلدىنى ەرىكسىز حازىرەتتىڭ سالدەسىن تاستاپ، ساۋىت كيۋگە، ءتاسپيىعىن تاستاپ، نايزا ۇستاۋعا ءماجبۇر ەتەدى.

قويگەلدىنىڭ بۇكىل ءومىرى، تاعدىرى ۇلى ءجۇز ەلىنىڭ باسشىسى، قازاقتىڭ اتاقتى ءبيى — تولە بيمەن اجىراتا الماستاي تىعىز بايلانىستا وتەدى. ۇلى ءبيدىڭ سەنىمدى سەرىگى، جاۋعا جۇمسار باتىرى بولعان. بۇل رەتتە تولەنىڭ ءومىرىن جازعان قازانعاپ: «سول كۇندەردە حازىرەت، سارتتىڭ ۇلى قويگەلدى، تولەدەن كەيىن باستاعان، ۇلى ءجۇزدى سول ەدى» دەيدى. سونداي-اق «تولە بي كەلمەي ءجۇرىس جوق، قويگەلدى كەلمەي ۇرىس جوق» دەگەن، ەل اۋزىندا ساقتالىپ، ماقالعا اينالعان ەسكى ءسوز دە سول ءبىر الاساپىران كەزەڭدە ايتۋلى ەكى تاريحي تۇلعانىڭ ەل تاعدىرىن شەشۋدە قانداي وىرن العانىن ايعاقتاپ تۇرعانداي. قويگەلدى اۋەلدە باتىرلىعىمەن اتى شىعادى.

ءتۇرلى شايقاستا جەكپە-جەك شىققاندا جەڭىلىس كورمەي، جوڭعاردىڭ توعىز باتىرىن ءولتىرىپ، قازاق قولىن جەڭىسكە رۋحتاندىرعان ەرلىگى ەل اۋزىندا اڭىزعا اينالعان. كەيىن ساردار بولىپ، قول باسقارعاندا دا ول اسكەري سوعىس ءتاسىلىن جەتىك مەڭگەرگەن باسشى رەتىندە ساربازدارىن جەڭىستەن جەڭىسكە ۇمتىلدىرىپ، ۇلكەن قولباسشىلىق قابىلەتىن تانىتادى. اتاقتى اڭىراقاي سوعىسىنا قويگەلدىمەن بىرگە ونىڭ ەكى ءىنىسى قوجىق پەن اقشا بىرنەشە رەت جەكپە جەككە شىعىپ، جاۋدىڭ بىرنەشە باتىرىن ولتىرسە، قوجىق ۇلى ءجۇز قولىنىڭ تۋ ۇستاۋشىسى بولادى. بالاسى 13 جاسار قاراباتىر قاپتاما سوعىستا اۋىر جارالانىپ، اتاتن ءتۇسىپ قالعان اعاسى اقشا باتىردى قاشان اكەسى قويگەلدى كەلىپ الىپ شىققانشا جاۋعا بەرمەي قورعاپ تۇرادى. قويگەلدى قولباسشى رەتىندە جەتىسۋ جەرى جاۋدان ازات ەتىلگەنشە جۇرگىزىلگەن سوعىستاردىڭ بارىنە قاتىسادى. كەيىن ەلدى جاۋدان تازارتىلعان جەرگە ورنالاستىرۋدا دا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرەدى. كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە قويگەلدىنى ورىس كەرۋەنىن توناۋشى قاراقشى رەتىندە كورسەتىپ كەلدى. سونىڭ سالقىنى ونىڭ كەيىنگى ۇرپاعىنا دا ءتيىپ، 1937 جىلى ولاردىڭ ءبىرازى «حالىق جاۋى» اتالىپ، اتىلىپ، ايدالىپ كەتەدى. شىندىعىنا كەلگەندە، قويگەلدىنىڭ كەرۋەن توناعانى دا، كەيىن تولە بي مەن شاقشاق جانىبەك باتىردىڭ ارالاسۋىمەن ورىس پاتشاسىنىڭ وكىلى كارل ميللەرگە كەرۋەن شىعىنىنا مال بەرىپ، تولەگەنى دە راس. ءبىراق ول نە قىلعان كەرۋەن ەدى. ماسەلە وسىندا. ول — ورىس پاتشاسىنىڭ قازاق جەرى ارقىلى جوڭعار باسقىنشىلارىنا جاسىرىن قارۋ-جاراق تيەپ الىپ بارا جاتقان كەرۋەنى ەدى. كەيىن 1756 - 1758 جىلدارداعى اتامەكەندى جوڭعاكرلاردان تازارتۋ جولىنداعى اقتىق ايقاستاردا وسى ورىس مىلتىقتارى قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ قولىندا «سويلەپ»، جەڭىس تۋىنىڭ جەلبىرەۋىنە ۇلەس قوسقانى بەلگىلى. قويگەلدى باتىر 93 جاسقا كەلىپ، تۋعان جەرىندە ءوز اجالىنان قايتىس بولعان. دەنەسى سول كەزدىڭ ءداستۇرى بويىنشا تۇركىستانعا جەرلەنگەن.

---