قورقىت اتا
قاراقوجا ۇلى قورقىت اتا قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانىنا قاراستى سىرداريا وزەنىنىڭ تومەنگى جاعاسىندا، جاڭاكەنت (يەنيكەنت) قالاسىندا ( VIII—IX ع.ع.) ءومىر سۇرگەن. ءوز حالقىنىڭ باقىتى ءۇشىن “جەر ۇيىعىن” ىزدەپ، كوپتىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن قورقىت اتا — اقىن، جىراۋ، كومپوزيتور، ءانشى، كۇيشى، قوبىزشى، ءوز ءداۋىرىنىڭ ويشىلى بولعان ادام. بۇل جاڭا قالا سىر وزەنىنىڭ ارال تەڭىزىنە قۇيىلار جەرىندە تۇرعاندىقتان، قازاق حالقى ونى “سۋ اياعى — ەر قورقىت” دەپ تە اتاعان.
تاريحي جازبا مالىمەتتەر مەن حالىق شەجىرەسى بويىنشا قورقىتتىڭ اكەسى قاراقوجا وعىز تايپاسىنا جاتاتىن بايات دەيتىن رۋدان شىققان، ال شەشەسى قازاق قۇرامىنا كىرەتىن قىپشاق قىزى، ونىڭ تۋعان جەرى قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ ايات وزەنى. قورقىت ءمىنىپ، جەر دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن كەزىپ، اڭىزعا اينالعان اتاقتى جەلمايانى ونىڭ شەشەسىنىڭ جاقىن تۋىستارى سىيلاعان. ۆ.م.جيرمۋنسكييدىڭ ايتۋىنشا، قورقىت اتا جىراۋلار مەن جىرشىلارعا ءتان كونە حالىق پوەزياسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بويىنا سىڭىرگەن ءانشى-جىراۋ ءارى بولجاعىش اقىلگوي بولعان.
وعىز-قىپشاق قوعامنىڭ ىشكى-سىرتقى ىستەرىنىڭ بىلگىرى قورقىت ءوز زامانىندا تورت-بەس حاندىقتى باسىنان وتكىزىپ، سولاردىڭ بارىندە دە باس ۋازىرلىك قىزمەتىن اتقارىپ وتىرعان. ولار: ينال حان، دويلى حان، كول-ەركى، تۇمان حان جانە قاڭلىقوجا. حاندارعا كۇشتى ىقپال جاساعاندىقتان، ولار قورقىتتىڭ اقىلدى كەڭەسىنەن اسا الماعان. وسى پىكىردى شىعىس تاريحىن زەرتتەۋشى ءابىلعازى دا باسا ايتقان.
ءار ءتۇرلى اڭىز-اڭگىلەلەردە قورقىتتىڭ تۋعان جىل مەن جاسى جونىندە ءار ءتۇرلى پىكىر ايتىلادى. كەيبىر دەرەكتەر قورقىتتى 95 جىل جاساعان دەسە، كەيبىرىندە — 195-كە، ءتىپتى 400-گە كەلگەن دەگەن بولجام بار. ال “دەدە قورقىت كىتابىندا” قورقىتتىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىن مۇحاممەد پايعامباردىڭ زامانىنا جاقىنداتادى. “راسۋل عالەي ھي ءۋاس-سالام زامانىنا جاقىن بايات بويىندا قورقىت اتا دەيتىن ءبىر ەر تۇرىپتى”، — دەيدى ول كىتاپتا.
قازاقتىڭ اڭىز-ەرتەگىلەرىندە قورقىتتىڭ تۋعان كۇنىن وتە قورقىنىشتى ەتىپ كورسەتەدى. ول كۇنى الاي-تۇلەي بوران سوعادى، نوسەرلى جاۋىن قۇيادى، كۇن تۇتىلعانداي، اينالانى قارا تۇنەك باسىپ، ءۇش كۇنگە دەيىن كۇننىڭ كوزى اشىلمايدى. قاراتاۋدى قاپتاعان قالىڭ بۇلتتان كۇن كۇركىرەپ، جۇرتتىڭ قۇتىن قاشىرىپ، زارەسىن ۇشىرادى. حالىق اڭىزدارى مەن جازبا دەرەكتەرگە جانە ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنە سۇيەنگەن قازاقتىڭ اكادەميك عالىمى ءا.ح.مارعۇلاننىڭ مالىمدەۋىندە قورقىتتىڭ شەشەسى نارەستەنى توعىز كۇن ۇدايى قاتتى تولعاتىپ، ەرەكشە ءبىر عالامات قورقىنىشتى جاعدايدا ومىرگە اكەلگەنىن ايتادى. سىرداريانىڭ جاعاسى مەن قاراتاۋدىڭ اينالاسىن قارا تۇمان بۇلت باسىپ، كۇن تۇتىلادى. سوندىقتان قورقىت تۋعان بۇل ۇرەيلى قارا تۇنەك كۇندى حالىق “قاراسپان” دەپ اتالعان. سۇراپىل دۇلەيدەن، قارا تۇنەكتەن قورىققان حالىق جاڭا تۋعان بالاعا “قورقىت” دەپ ات قويعان. ماعىناسى “قورقىت، قورقىتتى” دەگەن ۇعىم بەرەدى.
ماحمۋد قاشقاريدىڭ ايتۋىنشا، حالىق ولەڭدەرىندە، “وعىزناما” جىرىندا قورقىتتىڭ تۋعانى ەرەكشە سيپاتتالادى. مۇنى اكادەميك ءا. ح.مارعۇلان دا قۋاتتايدى. سىردارياعا جاقىن قاراتاۋ توڭىرەگىندە ومىرگە كەلگەن قورقىت تۋعاندا سويلەپ تۋىپتى. ول تاۋدى قاراشىق (قاراتاۋ) نەمەسە “قاراسپان” دەپ اتالعان.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
You Might Also Like
-
قويان — ءسۇت قورەكتىلەردىڭ ءبىر تۇقىمداسى، 8 تۋىسقا بولىنەتىن 50 ءتۇرى بار. بۇلاردىڭ ىشىندە تەز جۇگىرۋگە، ءىن كازۋعا، جۇزۋگە، اعاشقا ورمەلەۋگە بەيىمدەلگەن تۇرلەرى كەزدەسەدى. سالماعى 0،1 - 4،5 كگ، ...
-
قويگەلدى باتىر (1702-1795) — جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى ازاتتىق كۇرەسىندە قول باستاعان اتاقتى قول باسشىلاردىڭ ءبىرى. شىققان تەگى — ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات تايپاسىنىڭ شىمىر رۋىنان. اكەسى قويگەل...
