InfoHub Logo

ەسەن قارت — اۋىل كەلبەتىنە جوعارىدان قاراپ ۇيرەنگەن ادام. بيىككە شىقسا، جانارى اشىلىپ قويا بەرەدى. بىردەن اتا قىستاۋ ماشەن شالىنادى كوزىنە. وندا وتكەن بالالىق شاعى، بوزبالا، جىگىتتىك شاعى، اكە بولعان كەزدەرى ەسىنە تۇسەدى. سوناۋ ءبىر جازىقتا ۇلىن تايعا مىنگىزىپ، شاپقىلاتقانى بار. العاش تارپاڭ تايدى جەتەكتەپ، تاقىمى بوس بالاسىن مىقتاپ ۇستاپ، جۇگىرتە بەردى. ابدەن القىنىپ، دىمى بىتكەنشە جەتەكتەدى. اكەنىڭ قىرىس ماڭدايىنان بۇرشاقتاپ تەر شىقتى. جىلقى بالاسىنا تۇڭعىش بۇت ارتىپ، كىسىلىك قۇرعانىنا ءماز بولعان ۇلى ەشكى تىستەرىن كورسەتىپ، سىقىلىقتاپ كۇلۋمەن بولدى.

— جىبەر، اكە، جىبەر، ەندى ءوزىم-اق… — دەگەن ايعايلاپ. ەسەن تىزگىندى قالاي بوساتىپ العانىن سەزبەي قالدى. تاي تارتىپ-اق كەتسىن. دالباقتاپ شاۋىپ بارادى. كىشكەنتاي بالانىڭ قۇيرىعى قوپاڭ-قوپاڭ ەتەدى. اياقتارىن قاپتالدىققا قىسىپ، قولتىقتان تىرەپ الىپتى. ءۇيىر ىزدەگەن جانۋار جازىققا شىققان سوڭ سەكىرىپ ويناپ كەتتى. ەسەكەڭ وكپەسى ءوشىپ سوڭىنان جۇگىرىپ كەلەدى. ءبىر كەزدە بالا تايدىڭ ارقاسىنان سىپىرىلىپ بارا جاتتى.

— اتتەگەن-اي، ءولدى-اۋ! — وتكەندى ويلاپ تۇڭعيىققا باتىپ كەتكەن قاريا ۇيقىسىنان ويانعانداي سەلك ەتە ءتۇستى. ول شاتىردىڭ شەتىندە العاشقى شيفەردى ۇستاعان قالىپتا تۇر ەكەن. قىپ-قىزىل كوزىن ءبىر نۇكتەدەن المايدى. قاريانىڭ الدەبىر قيالعا بەرىلگەنىن سەزىپ، جىگىتتەر تومەننەن شىعارىلعان شيفەرلاردى ورنالاستىرىپ جاتقان.

— ۋھ، — دەدى ەسەكەڭ وتىرا كەتىپ. — قۇرىعان كۇندەر ەسكە تۇسكەنىن كورمەيسىڭ بە؟ سوندا مەن بۇگىنگىدەي تۇياقسىز قالۋ ءۇشىن ءسويتتىم عوي. قاناتتىعا قاقتىرماي سوقتالداي ازامات ەتىپ ەدىم، كوردىڭ بە؟ — دەپ قاريا مۇڭعا تولى جانارىمەن الىسقا قارادى.

التىنمەن قاپتاعانداي كۇزگى  دالا كەڭ كوسىلىپ جاتىر. كوكجيەكتى كولەگەيلەگەن جاسىل قابىرعانىڭ ءار تۇسى قىزارىپ كورىنەدى. ءجۇز جىلدىق تەرەكتەردىڭ قىزىل جاپىراقتارىنا قاراپ، قاريا تەبىرەنىپ كەتتى. تايدان جىعىلعان ۇلىنىڭ ءتامپىش تاناۋىنان اققان قاندى قولىمەن ءسۇرتىپ، بايبالام سالعانى ەسىنە ءتۇستى. ەسەن قارت ءۇنسىز. جىگىتتەر دە ءتىس جارعان جوق. تالپاق قارا تومەننەن:

— بولساڭدارشى، بۇل نە تۇرىس، ءوزى؟ — دەپ كەيىپ ەدى، شاتىردىڭ ۇستىندەگىلەر «ۇندەمە» دەگەندەي قارتتى نۇسقادى.

— ءاي، ءتاڭىرى-اي، وسى الجىعان شالعا بولا جۇمىستى توقتاتىپ… تەزدەتىڭدەر، ۇزاق كۇندى كەش قىلامىز با تاعى؟..

قاريا جەل ۇرلەگەن اپپاق ساقالىنا قالتىراعان ساۋساقتارىن اپارىپ:

— ءجا، كىرىسەيىك، اناۋ كوكىباي بالاسى اسىعىپ تۇر ەكەن، ءىسى ءونسىن، — دەدى دە، ۇلكەن سۇر شيفەردى ورنىقتىرا باستادى. ىڭىلداپ ولەڭدەتكەن بولادى. قايدان ولەڭدەتسىن… ەسەكەڭ ۇلكەن وراق مۇرنىنىڭ  استىنان ىڭىلداي ءجۇرىپ قيمىلداپ كەتتى. ەسىلدىڭ سۋ شايعان تاسىنداي جىلتىر شيفەردى جىگىن بىلدىرمەي قاتارلاي ءتىزىپ، شەگەلەي بەردى.

— اپىراۋ، ەسەكە-اۋ، تەمەكى تارتىپ از تىنىعايىق تا، — دەدى ءبىر كەزدە جىگىتتەر. قاريا ىستىك ساقالىنىڭ ۇشىنان تەر تامشىلاعان كۇيى ناق ءبىر مىلقاۋ ادامداي شارۋاسىن جالعاستىرا بەردى. كوكىباي بالاسى دەگەن تالپاق قارانىڭ دا تىپتەن زىقىسى شىقتى.  ۇلكەن ءۇيدىڭ توبەسى  جابىلىپ بىتكەنشە بوگەلمەدى. شاتىر ابدەن جابىلىپ بىتكەن سوڭ، بيىكتەن  سىمداي تارتىلعان اۋىلدىڭ كوشەسىنە قۋانا كوز سالدى.

— انا ءۇيدىڭ شاتىرىن جاپتىم. قىزىل توبەلى ءۇيدىڭ كارنەزىن قيۋلاستىردىم. ارعىسىنىڭ تەرەزە-قاقپالارىن ورنەكتەدىم. — ەسەكەڭ كەتىك تىستەرىن كورسەتە ءماز بولىپ وتىر. ەڭبەگى جانعان، قۋانعان قالىپتا. وسى ەكى ءجۇز  ءۇيلى اۋىلداعى قۇرىلىستىڭ قايسىسىنا بولسىن قولى ءتيىپتى. بۇل بالتا شاپپاعان، بۇل شەگە قاقپاعان قۇرىلىس جوق.  جۇرتتىڭ بارلىعى اۋلاسىنا اعاش وتىرعىزىپتى. اينالا جاسىل ورمانعا اينالعان.  قاريا ىشكى قالتاسىنان شىنى شاقشاسىن الىپ، قۇلاق تۇبىنە شايقاپ كوردى دە، قارا ناسىبايدان از عانا شىمشىپ، يمەك مۇرنىنىڭ استىنا كەزەك اپاردى. سودان تۇشكىرىپ، پىسقىرىنىپ:

— سەندەر عوي، — دەدى قاريا ماناعى كوكىباي بالاسىنا قاراپ. — باعانا از عانا بوگەلگەنىم ءۇشىن سوكتىڭدەر، جۇمىسقا كەدەرگى جاساعانداي بولدىم. بالام بار، باۋىرىم ءتۇتىن شاعىم ەسكە ءتۇسىپ، ويعا باتىپ كەتكەنمىن. بيىككە شىققان سوڭ قىستاۋ جاققا كوز  سالامىن دەپ… — قاريا  كىنالى  ادامداي تومەن قارادى.

تەمەكى تارتىپ، دەمالىپ وتىرعان جىگىتتەردىڭ ىشىنەن مول دەنەلى ءاپايتوس بىرەۋ قۇشاقتاپ:

— اينالايىن، ەسەكە، قاپالانباڭىز، ءسىزسىز مىنا ءۇيدىڭ شاتىرىن كەلىستىرىپ جابا الماس ەدىك، — دەدى. ەسەن قارت كۇلىمسىرەپ قويا بەردى. كوكىبايدىڭ بالاسى كەسكىنى كۇيگەن كوڭدەي تىرىستىرىپ:

— قويساڭدارشى، وسى سەلكىلدەگەن شال ءبىتىرىپ پە، ءبىز عوي كۇش سالعان، — دەدى.

— ءاي، تارت بىلاي باباڭمەن ۇستاسپاي، جاعىڭدى بۇزىپ  جىبەرەمىن، — دەدى الگى جىگىت تۇتىگىپ. جىگىتتەر دە كوكىبايدىڭ بالاسىنا دۇرسە قويا بەردى. وسى ارادا ەسەكەڭ:

— ءجا، جىگىتتەر، بىلمەگەندى كەشپەسەڭ، بىلگەنىڭ قايدا؟ — دەدى.

— دۇرىس ايتاسىڭ، ۇيگە كىرىپ تاماق ىشەيىك. ءۇي يەسى ءبىر باعلاندى بىلقىتىپ جاتىر.

— ءا، قويساڭدارشى، بولماشىعا باعلان جەمەكپىز بە؟ — دەدى ەسەكەڭ جاقتىرماي.

— و نە دەگەنىڭ، «اعايىننىڭ اقىسى — تاماعى» دەگەن بار ەمەس پە، — دەپ، ءۇي يەسى  ەڭسەسىن سالىپ قارياعا جالبارىنا باستادى.

ەسەكەڭ كوپشىلىك ريزاشىلىعىنا كوڭىلى ءوستى. قولى ىسكە تيسە بۇلدانا باستايتىندارى نەسى-ەي، قايراتىڭ باردا كومەكتەسە سالدىڭ، سوندا تۇرعان نە تۇر. ءاي، ناداندىق-اي!

***

ول قارا نارداي جاي باسىپ بارادى. دەنەسى اۋىر تارتقان. كارىلىك تە جاعالاپ ءجۇر-اۋ. جۇرت  شىركىننىڭ ءبىر جانى ەسەكەڭدە تۇرعان سياقتى. «ەسەكە، ءسىزسىز بولاتىن ەمەس، باسقانىڭ قولىنان كەلمەي تۇرعانى…» —  دەيدى.

— ەڭبەك دەمالىسىنداعى اداممىن عوي، نە ءبىتىرىپ جاتىرمىن، بارسام بارايىن، — دەيدى قاريا.

بۇرناعى كۇنى كەمپىرى  باعيلا ماسەلەنى بۇيىردەن قويدى.

— وسى سەن شال، بالتاڭدى بەلىڭە قىستىرىپ تەنتىرەۋدى قاشان قوياسىڭ؟ ءبىر تيىن الىپ جاتقان اقىڭ جوق. اناۋ شاقىردى دەپ اناعان، مىناۋ شاقىردى دەپ  مىناعان جەلكىلدەيسىڭ دە جۇرەسىڭ. كۇشىڭ تاسىپ بارا جاتسا، مىنا ەسكىرگەن ەدەندى  نەگە تۇزەمەيسىڭ؟ — دەدى وقتاۋمەن نۇقىپ.

— قول ۇشىن بەرگەنى ءۇشىن اقى الا ما ەكەن؟ — دەيدى قارت كۇڭكىلدەپ.

— قول ۇشى، قول ۇشى، نە دەگەن قول ۇشى تاۋسىلمايتىن! — كەمپىرى باستىرمالاتىپ كەتتى. — ءوز شارۋاڭا قارايتىن كۇنىڭ بار ما؟

— قارايمىز عوي، قارايمىز، قايتەر دەيسىڭ. جۇرتتىڭ كوڭىلىن جىعۋ  ۇيات. تۇسىنسەيشى، كومەگىمە ءزارۋ عوي، تۇگە! — دەيدى قاريا. كەمپىرىنىڭ دا قايتىمى تەز  بولۋشى ەدى، وسى جولى ۇدەپ كەتتى.

—  سەن شال كەشە وسىلاي تەنتىرەپ جۇرگەندە  بەكەنجاننىڭ قۇبا تالدارىنان كوكىبايدىڭ قاراسى قايىق ەسەتىن سىرىق كەسىپ الىپتى. بەكەنجاننىڭ تالىن كەسكەنشە مەن بەيباقتىڭ ساۋساعىن كەسسەيشى!

باعيلانىڭ شۇڭىرەك كوزىنەن جاس پارلاپ قويا بەردى.

— بەكەنجان كەلسە نە بەتىمدى ايتامىن. تالىڭدى ءوسىرۋدىڭ ورنىنا قىرىپ  جاتىرمىن دەيمىن بە؟

— بەكەنجان كەلسە تاعى دا ءوسىرىپ الار، تەك كەلسەشى ءوزى!.. — ەسەكەڭ اۋىر كۇرسىندى. دىمقىل ساقالىن سالالاپ وتىردى دا، تىسقا شىقتى. قارا بۇلتتاردىڭ ارعى بەتىندە اي ءجۇزىپ بارادى ەكەن. اۋىل تۇنگى تىنىشتىققا بوي ۇرعان. كول جاقتان قوعاجاي ارالاس تۇششى لەپ  ەسەدى. قارا قابىرعا بولىپ بەكەننىڭ تالدارى تىرەلىپ تۇر. قيمىلسىز، مۇڭدى تىنىشتىق. قاريا ىرگەدەگى اعارىپ جاتقان تۇبىرگە ءۇڭىلدى. ءتۇبىر ناق ءبىر  ادام قولىنىڭ قيىلعان سىڭىرىندەي اقسيىپ كورىنەدى. ەسەكەڭ دارمەنى قۇرىپ، وتىرا كەتتى. بۇل ءۇيدىڭ وتىرعىزعان  اعاشى دا وزگەشە. قايىڭ دا ەمەس، توراڭعى دا ەمەس، كادىمگى ەسىلدىڭ قۇبا تالى. تال بولعاندا قارا قوجىرماقتانىپ، تىربيا ءوسىپ، اۋلاعا سىيماي كەتكەن مول دۇنيە.

قاريا كۇندە اقار-شاقار بولعان بايىرعى قۇبا تالدىڭ كولەڭكەسىنە وتىرىپ، راحاتتانا تىنىستايدى. اينالاعا تاراعان تامىردان نازىك شىبىقتار كوكتەپ، كوبەيە تۇسكەن. قۇبا تال ءۇيدىڭ اۋلاسىن تارىلتىپ، قاپتاپ بارا جاتسا دا، بۇتاعىن كەسىپ، وتقا جاققان ەمەس. شالىن اركەز قىجىرتىپ جۇرەتىن  باعيلا كەمپىر دە قۇبا تالعا كەلگەندە ءجۇزى جىلىپ قويا بەرەدى.

جالعىز ۇلى بەكەن مايدانعا جۇرگەلى جاتىپ، تۇندەلەتىپ اۋلانىڭ شارباعىن توقىعان. سوندا قۇبا تالدان قازىق ءتۇيىپ ەدى. العاش ەشكىم ءمان بەرگەن جوق-تىن. ءبىر كۇنى بالاسىن ساعىنعان ەسەكەڭ  بەكەننىڭ توقىعان شارباعىن قاراپ جۇرسە، قالىڭ توقىمانى جارىپ جاپىراقتار كوكتەپ تۇر. كادىمگى قۇبا تالدىڭ كۇمىس جاپىراعى. بەكەن قاققان قازىق  جەردەن ءنار الىپ، وركەن جايعان ەكەن-اۋ!

— قاتىن-اي، قاتىن! — دەپ ەسەكەڭ قۋانىشپەن ايعايلاپ جىبەردى. — قاراشى، بەكەنجاننىڭ قاققان قازىعى كوكتەپ كەلەدى.

باعيلا شارباقتى اينالىپ كورىپ:

— جاقسى ىرىم، بەكەنجان مايداننان امان ورالادى ەكەن! — دەدى قۋانىپ. ءبىراق بەكەن ورالمادى. ەرلى-زايىپتىلار بالاسى كەتكەن كۇرەڭ جولعا سارىلا قاراۋمەن ءالى ءجۇر. سوعىس بىتكەلى وتىز جىل وتسە دە، قارتتار ۇمىتتەرىن ۇزبەيدى. ءبىراق بەكەن كەلەر ەمەس. تۇبىرىنەن كەلى جاساۋعا جاراپ قالعان قارا تالداردىڭ ساياسىندا وتىرىپ ەكەۋى:

— اينالايىننىڭ تالدارى-اي! — دەيدى. قۇبا تالدىڭ كۇمىس جاپىراقتارى كەشكى سامالمەن سىبدىر قاعىپ، جاقسىلىق حابار جەتكىزگەندەي بولادى. سول قاسيەتتى تالدىڭ ءبىر ءتۇبىن بالتامەن شاۋىپ الىپتى. ەسەكەڭ كۇستى الاقاندارىمەن ناق ءبىر اۋىر جاراقاتتى سيپاعانداي ءتۇبىردى قىنجىلا سيپاپ وتىرىپ:

— و، كوگەرمەگىر كوكىبايدىڭ بالاسى، نە جازىعىم بار ەدى؟  اكەڭ مەن بەكەنىم  بىرگە كەتپەپ پە ەدى سوعىسقا؟ كوكىباي امان كەلىپ، سەن تۋدىڭ، تۋماساڭ ەتتى بۇيتكەنشە، — دەدى. ۇيدەن شۇبالاڭداپ كەمپىرى شىقتى دا:

— شال-اي، ءجۇرشى ۇيگە، نالىماشى، جەتىلىپ كەتەر بەكەنجاننىڭ تالى. بەۋ، بەيشارا-اي، كۇيرەك بولىپ الىپسىڭ، ەركەك ەمەسسىڭ بە، ايەل بىزگە نە كىنا؟ — دەپ قولتىعىنان الا بەردى. ەكەۋى ءتۇن ورتاسى اۋعانشا كوز ىلمەدى. وي قۇشاعىندا   ءۇنسىز جاتتى.

— شال-اي، — دەدى ءبىر كەزدە. — سەن ۇيىقتاپ قالدىڭ با؟ وسى ءبىزدىڭ بەكەن ءتىرى عوي دەيمىن. انىق ءتىرى جۇرگەن شىعار ءبىر جەردە، اسپان استى كەڭ ەمەس پە؟

قاريا مەكىرەنىپ اۋناپ ءتۇستى. قارت  از ۇيىقتاسا دا ۇيقىسى قانىپ، ۇيدەن شىقتى. كۇزدىڭ سالقىن تاڭى ابدەن جارىق بولىپتى. شىعىستا قارا ورماننىڭ توبەسىن شارپىپ، ارايلى كۇن شىعىپ كەلەدى.

بەكەننىڭ تالدارى بۇيرا باستارىن تولقىتىپ تۇر. قۇبىلادان ەسكەن وتكىر جەلدەن  ىقتاپ از تۇردى دا، سارايعا قاراي  بەت الدى. ۇستالماعان تەمىر كۇرەكتى توسكە سالىپ شىڭداي باستادى. كورشىسى — جەسىر قاتىننىڭ كۇرەگى. كەشە وسى كۇرەكتى قايراۋعا اكەپ، وتكەن-كەتكەندى اڭگىمەلەپ كەتكەن. ەسەكەڭ بار ونەرىن سالىپ  شىڭدادى. تەمىردىڭ شىڭىلى بار اۋلاعا ەستىلىپ تۇر. ۇيدەن باعيلا شىعىپ:

— ءاي، شال، قۇلقىن سارىدەن ەلدى وياتتىڭ عوي، قايتۋشى ەدىڭ سول تۇسكىردى، — دەدى كەيىپ.

— قاميلانىڭ كۇرەگى عوي، كارتوپ قازادى ەكەن، — دەدى.

— قاميلا دەپ ەلپىلدەپ تۇرعانىڭ، سەنەن باسقا ەركەك جوق پا اۋىلدا؟ ىڭعاي ءبىر وسى شالدى اينالاقتاپ جۇرگەنى، — دەدى شەشەي تارىلىپ.

— ەركەكتىڭ ءبارى كۇرەك سوعا بىلمەيدى. كۇرەكتى شىڭداپ، جاقسىلاپ ەگەسە، الماستاي وتكىر بولادى. ايەل عوي، سايمانى كەلىسپەسە جۇمىس ىستەي الا ما؟ — دەدى.

— جۇرتتى وياتتىڭ عوي، شاقىلداتىپ، — دەدى  باعيلا نە دەرىن بىلمەي.

— ويانسىن، ويانعانى كەرەك، شارۋا ۋاقىتىندا نە ۇيقى  ول، ويانسىن ءبارى، — دەدى  ەسەكەڭ.

ول كۇرەكتى باپتاپ بولىپ، بىرتىق بارماقتارىن جۇزىنە تيگىزىپ كوردى. قىلپىپ تۇر ەكەن. ءوز ىسىنە كوڭىلى تولىپ، مارقايىپ قالدى.

— ءاي، توقتاشى، شىراعىم. كوكىباي بالاسى، بۇرىلا كەتشى!

كوكىباي بالاسى مىلتىعىن جەرگە تاستاپ، بەرى  ءجۇردى. كەسكىنى ءورت سوققانداي ەدى.  قاريا سىباعاسىن بەرەتىن شىعار دەپ، قانىن ىشىنە تارتىپ الىپتى. قارا باۋىرداي  ءجۇزى كۇلگىندەنىپ، قىسىق كوزدەرى كىشىرەيە تۇسكەن.  سالەمدەستى.

— جول بولسىن، اڭ باسى جۋىق، —  دەدى قارت.

— كولگە ءتۇسىپ، قۇس اتپاق ەدىم… /ۇيالعاننان تومەن  قارادى/

— سەن تاعى سۋعا قۇلاپ جۇرمە. ءقازىر كۇز، سۋ سۋىق، اۋىرىپ قالاسىڭ. وسى جولى دا ەسكەكسىز باراسىڭ عوي، ول جارامايدى. بالالىقتى قويۋ كەرەك، سەن ەندى سوقتالداي جىگىتسىڭ!

قاريا وسىلاي دەپ سارايعا كىردى دە، سىرلى قاسىقتاي ەتىپ جونعان قاراعاي ەسكەكتى جىگىتكە ۇستاتا بەردى.

— ءما، ال، ءار نارسەگە اقىل كەرەك.

جىگىت ۇيالعاننان كۇرەڭىتىپ كەتتى. بۇرىلىپ قاراۋعا بەت جوق.

— راحمەت! — دەگەن جالعىز ءسوز اۋزىنان زورعا شىقتى. ەسكەكتى يىعىنا سالىپ،  شاپشاڭ باسىپ الىستاي بەردى. ەسەكەڭ بالۋان قولىن ماڭدايىنا قويىپ، كۇلىمسىرەپ تۇر. بەكەر-اق قارعاعان ەكەم ءوزىن، «بىلمەستىگىن كەشپەسەڭ — بىلگەنىڭ قايسى»، ءقايبىر ونەگە كورگەن بالا دەيسىڭ. اكەسى بولسا ىشكىلىككە سالىنىپ كەتتى. اللانىڭ بەرگەن داۋلەتىن كوتەرە المادى. شىركىن، بەكەنىم ءتىرى بولىپ، وسىنداي نەمەرەم بولسا، مەنەن باقىتتى كىم بار ەدى… ءاي،  لاعىنەت سوعىس-اي!»

— ءاي، شال، بەكەنجاننىڭ اكەسى! — دەگەن تانىس داۋىسقا باس كوتەرسە، قۇبا تالدار سىبدىر قاعىپ، جايقالىپ تۇر ەكەن…

---