شوقان - قازاق حالقىنان شىققان تۇڭعىش دەموكرات
ش.ش.ءۋاليحانوۆ — قازاق حالقىنىڭ ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى كەزەڭدەگى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى، ول اعارتۋشى-دەموكرات، فيلولوگ، ەتنوگراف، ساياحاتشى بولعان. ونىڭ قازاق حالقى عىلىمىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى وتە زور. پروفەسسور ن.ي.ۆەسەلوۆسكيي شوقان جايلى بىلاي دەگەن: «قازاق حاندارىنىڭ ۇرپاعى، سونىمەن قاتار، ورىس اسكەرىنىڭ وفيسەرى شوقان شىڭعىس ۇلى ءۋاليحانوۆ شىعىستانۋ الەمىنىڭ ۇستىنەن قۇيرىقتى جۇلدىزداي جارق ەتە قالدى».
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اكەسى - شىڭعىس ءۋاليحانوۆ، وتباسىندا ەڭ ۇلكەن سۋلتان-باسقارۋشى، بولاشاقتا پولكوۆنيك شەنىنە يە بولعان، ءوز زامانىنا ساي ءبىلىمدى، ەلگە سىيلى ادام ەدى.
شوقاننىڭ بولاشاعىنا، رۋحاني دامۋىنا، ومىرگە دەگەن كوزقاراسىنا ۇلكەن ىقپالىن تيگىزگەن ونىڭ اجەسى. شوقاننىڭ اجەسى ايعانىم سارعالداق قىزى ءۇش جۇزگە بىردەي اتى تاراعان، كوركىنە اقىلى ساي، ءبىلىمدى، پاراساتتى ايەل ەدى. ءا.مارعۇلاننىڭ «ايعانىم شوقان ءۇشىن حالىق دانالىعىنىڭ سارقىلماس بۇلاعى بولعان» دەۋى سوندىقتان. ياكي، بولاشاق عالىمنىڭ سان-سالالى ءىلىم مەن عىلىمىنىڭ، قايتالانباس قايراتكەرى بولىپ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن بىردەن ءبىر ادام. اجەسى جاس بالا شوقانعا تالىم-تاربيەنى، قازاق حالقىنىڭ ەڭ جاقسى داستۇرلەرىن، ادەت-عۇرىپتارىن ۇيرەتكەن. ول اجەسىمەن وتكەن جارقىن ەستەلىكتەردى ءومىر بويى جادىندا ۇستاپ، ونىمەن وتكىزگەن كەزدەسۋلەر جايلى ءبىراز اڭگىمەلەردى جازبا رەتىندە قالدىرعان.
شوقاننىڭ العاشقى دەموكراتيالىق كوزقاراسى ءوز جەرىندە پايدا بولعان. ياعني، ول بالا كەزدەن حالىق اراسىنداعى تەڭسىدىكتى كورىپ، وعان قوسا سۋلتاندار مەن بايلاردىڭ قاراپايىم حالىقتى قاناۋىن، زورلىق-زومبىلىق كورسەتكەندەرىن كورىپ وسكەن. ش.ش.ءۋاليحانوۆ كوبىنە قازاق حالقىنىڭ تاريحي دامۋىنا الاڭداعان. ول حالقىنىڭ ەكونوميكالىق-ساياسي دامۋىن ءبىلىم الۋدان كورگەن.
اۋىلدان العان العاشقى بىلىمىنەن كەيىن، شوقان سىبىردەگى كادەت كورپۋسىنە وقۋعا تۇسەدى. وسى وقۋ ورنىنىڭ قابىرعاسىندا بولاشاق عالىم ءوزىنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەن ادامدارمەن تانىستى. ولاردىڭ قاتارىندا رەسەيلىك ەڭ تاجىريبەلى ۇستازدار: ن.گ.چەرنىشيەۆسكيي، ۆ.پ.لابودوۆسكيي، ي.ۆ. جدان-پۋشكين سەكىلدى ءبىلىمدى ادامدارمەن اڭگىمەلەسكەن. شوقاننىڭ كورپۋستە گەوگرافيا، تاريح، ادەبيەت باعىتتارىندا قابىلەتتىلىگى بايقالدى. ءبىرقاتار زامانداستارىنىڭ ەستەلىكتەرىندە اتاپ وتكەندەي، شوقان كوپ جانە ءتۇسىنىپ وقيتىن. سول كەزدىڭ وزىندە قازاق اۋىز ادەبيەتىن قاعاز بەتىنە جازىپ، قازاقتىڭ كەڭ-بايتاق جەرلەرىن اق پاراق بەتىنە ءتۇسىرىپ، ءوزىنىڭ جەرىنە دەگەن ساعىنىشىن باسقانداي ەدى. ول بالا كەزىنەن-اق حالقىنا دەگەن ەرەكشە ماحابباتىمەن، مول قۇشتارلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن. بولاشاق عالىم تۇڭعيىق قيالعا باتىپ، ءوز ەلىن، جەرىن زەرتتەپ، تەرەڭ تانىعىسى كەلەتىن. كورپۋستاعى مۇعالىمدەر وعان بولاشاق عالىم، زەرتتەۋشى رەتىندە قاراعان.
شوقاننىڭ قوعامدىق-ساياسي كوزقاراستارىنا ىقپالىن تيگىزگەن ادامداردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيلەرى - س.ف. دۋروۆ جانە ف. م. دوستايەۆسكيي. ولارمەن تانىستىعى ونىڭ دەموكراتيالىق كوزقاراسىنا تاعى دا ءبىر تابان جاقىنداتقانداي بولدى.
ال ەندىگى كەزەكتە شوقاننىڭ دەموكرات ەكەنىن دالەلدەي كەتسەم دەيمىن.
بىرىنشىدەن، شوقاننىڭ دەموكرات بولعانىن ءباتىس-سىبىر گۋبەرناتورى گ.ح.گاسفورتتىڭ اديۋتانتى بولعان كەزىندە. ءباتىس-سىبىر ولكەسىنىڭ باسقارماسى شوقاندى ەرەكشە تاپسىرما ورىندايتىن وفيسەر رەتىندە باعالايتىن. وسى قىزمەتتە ول بيۋروكراتتىق اپپاراتتىڭ مانساپقور، پاراقور، ارام چينوۆنيكتەر مەن دۆوريانداردى كورىپ قانا قويماي، رەسەي ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ ادىلەتسىزدىگىن بايقايدى. شوقان بۇل ىستەرگە قارسى باتىل پىكىرلەر ايتىپ، ءوزىنىڭ نارازىلىعىن بىلدىرەدى. ول وسى قىزمەتىنەن كەتۋدى، تۋعان حالقىنا پايداسى تيەتىن جۇمىستاردى اتقارۋدى ارماندايتىنى تۋرالى سول كەزدەگى دوستارى ف.م.دوستويەۆسكيي مەن ك.ك.گۋتكوۆسكييگە جازعان حاتتارى دالەل .
مەن بۇل جەردەن شوقاننىڭ ءوزىنىڭ حالقىنا جانى اشىعانىن، بۇنداي تەڭسىزدىككە شىداي الماعانىن بايقايمىن، ءبىراق قانشا پىكىر بىلدىرگەنىمەن بۇل ماسەلە جاۋابىن تاپپاعانى وكىنىشتى-اق.
سول سياقتى ەكىنشى ماسەلەنى قاراستىرسام دەيمىن.
بۇل كىسى وسىدان كەيىن اتباسار وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى قىزمەتىنە ارنالعان سايلاۋعا قاتىسىپ، كوپ داۋىس جيناعانىمەن، وكىنىشكە وراي، ءسىبىر ولكەسىنىڭ باسقارماسى ونى اعا سۇلتاندىققا بەكىتپەيدى. سەبەبى شوقان بيلەۋشى ۇكىمەت ءۇشىن، چينوۆنيكتەر مەن جەمقورلار ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى كەدەرگى بولدى. شوقان ف.م.دوستويەۆسكييگە: «مەنىڭ سۇلتان دا بولعىم كەلگەن ەدى، ونداعى ويىم حالقىما قىزمەت ەتىپ، ولاردى چينوۆنيكتەر مەن باي كازاكتاردىڭ قاتال قىسىمىنان قورعاۋ ەدى». — دەپ ايتقان.
مەنىڭ ويىمشا، شوقان قازاق حالىقىنىڭ باسىنا تۇسكەن قيىنشىلىقتى كورىپ، سول اۋىرتپاشىلىقتى جويۋ ءۇشىن كۇرەسكەن قوعام قايراتكەرى. حالقىنا كومەك بەرىپ، حالىق جاعدايىن جاقسارتۋدى ويلاعان كىسى.
ءوزىنىڭ ومىرىندە قازاق حالقىنىڭ جاعدايىن ويلاعان شوقاننىڭ قاراستىرعان ەڭ ەلەۋلى ماسەلەسى «سوت رەفورماسى». 1854 جىلى 19 مامىردا «بيلەر سوتىن سايلاۋ ارقىلى جۇرگىزۋ جانە پاتشا ۇكىمەتى ارقىلى بەكىتۋ» دەگەن زاڭعا قارسى شىعىپ، بۇل حالىقتىڭ مۇددەسىنە قارسى كەلەتىنىن ايتتى.
شوقان: «بيلەرگە چينوۆنيكتىك اتاق بەرىپ، ولاردىڭ لاۋازىمىن كوتەرۋدى كوزدەگەن بۇل زاڭ. بيلىكتى حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپتارى مەن قۇقىعىنان ەشبىر حابارى جوق باققۇمار بايلارعا بەرەدى.»،-دەيدى. بيلەر سوتى، ادەتتە، اۋىزشا، حالىقتىڭ انا تىلىندە، كوپشىلىكتىڭ كوزىنشە وتكەن. بيلەرگە ەشقانداي شەك قويىلماعانى، بيلەردىڭ وزدەرىنىڭ ادىلدىگى مەن دەربەستىگىنىڭ ارقاسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولعانىن شوقان دالەلدەپ كورسەتكەن.
ءبىزدىڭ كوزىمىزدىڭ جەتكەنى، شوقانعا ەشقانداي اسكەري شەن، اتاقتىڭ كەرەك بولماعانى. ول تەك ءوز حالقىنا كومەك بەرگىسى كەلگەن. شوقان ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىن قازاق حالقىنىڭ ءسوزىن سويلەپ، جوعىن جوقتاپ، پايداسىن ويلاپ، زارىن زارلاعان دارا تۇلعا.
وسى ورايدا، ەسسەمدى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ مىنا سوزدەرىمەن اياقتاسام دەپ وتىرمىن:
«دۇنيەدە ادىلدىك پەن ادالدىقتى تۋ ەتكەن ادامنان ارتىق ەشكىم جوق».
جۋماتايەۆا مەرەي بەيبيت قىزى ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
قازىرگى قوعامداعى ادامداردىڭ كوزقاراستارى بۇل تاقىرىپقا بايلانىستى ەكى تۇرگە بولىنەدى. بىرىنشىلەرىنە، كىتاپ وقۋدى ەسكىرگەن جانە كەرەكتى كەز-كەلگەن اقپاراتتى ينتەرنەت جەلىسى ارقىلى الۋعا بولادى دەپ ...
-
ەسەن قارت — اۋىل كەلبەتىنە جوعارىدان قاراپ ۇيرەنگەن ادام. بيىككە شىقسا، جانارى اشىلىپ قويا بەرەدى. بىردەن اتا قىستاۋ ماشەن شالىنادى كوزىنە. وندا وتكەن بالالىق شاعى، بوزبالا، جىگىتتىك شاعى، اكە...
