قۇدىق باسىنداعى ەكەۋ
تۇنگى دۋماننان تاڭ سىبىرلەگەندە ۇيىنە جەتىپ، ەس-تۇسسىز سۇلق قۇلاعان ەردەنبەك توسەگىندە دوڭبەكشىپ جاتىر. دەنەسى دەل-سال. باسىن كوتەرە بەرىپ ەدى، تۋ سىرتىنان بىرەۋ قاق شەكەسىنەن بالعامەن سوعىپ وتكەندەي، جاستىققا ەتپەتىنەن جاتا كەتتى. بىرەر مينۋتتان كەيىن تىنىسى تارىلىپ، شالقاسىنا اۋىستى. قولىن سوزا ەربەڭدەتىپ ۇيالى تەلەفونىن ىزدەدى. پەردەسى تۇرىلە اشىلعان ۇلكەن قوس تەرەزەدەن كۇن ساۋلەسى مەيلىنشە توگىلەدى. داڭعاراداي جاتىن بولمەدە شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلمەيدى. ءولى تىنىشتىق ەڭسەنى ەزىپ، مەڭ-زەڭ كۇيىنىڭ قىلىن شەرتەدى. كوزىن ۋقالاپ، تۋمبوچكانىڭ ۇستىنەن ارەڭ تاپقان تەلەفوننىڭ سەنسورلى بەتىن باس بارماعىمەن جىلجىتتى. تورت-بەس قوڭىراۋ تۇسكەن. ءۇڭىلىپ ساعاتىنا قارادى. تۇسكى 13:00 دەپ تۇر. كەشە قالاي قايتتى، استا-توك داستارقان جايىلعان وتىرىستىڭ اقىرى نەمەن اياقتالدى، ەشتەڭە ەسىنە تۇسپەدى. كومەكشىسى قولتىعىنان دەمەپ كولىگىنە مىنگىزىپ، ۇيىنە اكەلىپ تاستاماعاندا، داڭعازاسى سايابىرسىماعان كاراوكە-باردى قاشان تاستاپ شىعارىن كىم ءبىلسىن...
ۇيقى ۇيەزدەگەن كوزىن قايتا جۇمىپ، اۋىر ەسىنەدى. ارى-بەرى اۋناقشىپ تاعى ءبىرتالاي ۋاقىت وزدىردى. بۇلاي بۇراتىلىپ جاتا بەرگەننەن ەشتەڭە ونبەسىن بىلگەن ول كورپەسىن دارمەنسىز سەرپىپ، توسەگىنەن جىلىستاي كوتەرىلدى. ءسال بولسا دا اششى سۋدىڭ ۋىتى تاراعانداي. باسىنىڭ اۋىرعانى باسەڭدەگەن. ايتسە دە دەنەسىن ارەڭ تىكتەپ ۇستادى. بويىن بيلەي الار ەمەس. تەڭسەلە ءجۇرىپ قولىن ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا ءىلدى. «اكەم اراقتان ولگەندەي، كوبىرەك سىلتەپ جىبەرگەنىمدى قاراشى» دەپ، ءوزىن كۇستانالادى. باسپالداقپەن ءبىرىنشى قاباتقا تۇسكىسى كەلمەدى. «مىنا تۇرىممەن تومەن دومالاپ كەتىپ، ارام قاتارمىن» دەگەن ۇرەي سۋماڭ ەتىپ، كىلت توقتادى. ايقايلاپ ءۇي قىزمەتشىسىن شاقىرعان، مۇنى ەستىگەن جان بولمادى. ەرنى كەزەرىپ، ءتىلى اۋزىنا سيماي قاتالاپ بارادى. نە دە بولسا تاۋەكەل دەپ قابىرعا جاعالاپ باسپالداقپەن تومەن جىلجىدى. ءبىر... ەكى... ءۇش... قىزىل اعاشتان بەدەرلەنىپ جاسالعان ساتى اتتاعان سايىن قاشا جونەلگەندەي تاۋسىلمايدى. ءبىرىنشى قاباتقا تۇسكەندە «ۋھ» دەپ ءبىر دەمالىپ، انا باسىنداعى قابىرعاعا ىلىنگەن الىپ تەلەديدار ارەڭ كورىنەتىن قوناق بولمەنى شولىپ ءوتتى. «بۇلارعا نە بولعان، ءبارى قايدا كەتكەن» دەپ قىزمەتشىنىڭ اتىن تاعى ايقايلاپ ايتتى دا، بۇل ۇيدە كۇتۋشى ەكەۋىنەن باسقا ادام جوعىن بىلگەندە جۇرەگى شىم ەتە قالدى. الدىنداعى بىلعارىدان تىگىلگەن ديۆاننىڭ ارقالىعىنا ءبىر قولىمەن سۇيەنە اس ۇيگە بەتتەدى. ەكى بۇيىرىنەن گۇر-گۇر ەتكەن ەڭگەزەردەي توڭازىتقىشتىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ، «بورجومي» سۋىن الدى. كەنەزەسى كەپكەن كومەيىنە لىقىلداتىپ قۇيدى. ءبىر شولمەك سۋ جۇعىنىنا جۇقپاعان ول ەكىنشىسىن ورتالاعاندا ءبىر-اق توقتاپ، ەزۋىنەن اققان سۋدى جەڭىمەن ءسۇرتتى. لەزدە كەكىرگەندە كوزى وتتاي جانىپ، دەنەسىن سىلكىپ قالدى. وزگە ەشتەڭەگە زاۋقى سوقپاي، قوناق بولمەدەگى ديۆانعا كەلىپ جايعاستى. ءۇي قىزمەتشىسى كورىنبەيدى. قولىنداعى «بورجوميدىڭ» قالعانىن قوتارىپ تاستاپ، تەلەديدار قوسقان. اۋزى-اۋزىنا جۇقپاعان جۋرناليست الدەبىر تاريحي جەرلەر تۋرالى رەپورتاج جۇرگىزۋدە. قاسيەتتى قۇدىق، ونىڭ تۇبىندەگى سۋدىڭ كەرەمەتى جايىندا كەڭىنەن كوسىلىپ، قاۋعامەن سۋ تارتىپ قويادى. بۇل اڭگىمەنى قايدان ەستىدىم دەپ باسى اڭكى-تاڭكى بولعان ەردەنبەك ساناسىن شارلاعان ويدىڭ ۇشىن ۇستاي الماي اۋرەلەندى. «قايدان ەستىدىم... الدە گالليۋسيناسيا ما ەكەن...» توبە باسىنداعى قۇدىقتىڭ بەينەسى تانىس سەكىلدى. بۇگىن قۇدىقتان مىقشىڭداپ سۋ شىعارىپ جاتقاندا ويانىپ كەتكەنىن ەسىنە الدى. ءتۇس... تەلەديداردان كورسەتىلگەن رەپورتاج... ەكەۋىنىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بولۋى مۇمكىن. ەردەنبەك شورت كەسىپ، شۇعىل شەشەتىن مىنەزىنە باسىپ، ونسىز دا شاراداي كۇمپيگەن باسىن اۋىرتقىسى كەلمەدى. قايداعى جوققا كيلىگىپ نەم بار دەپ، قولىنا ءپۋلتى الدى دا، تەلەديداردى ءوشىرىپ تاستادى. باعانا اسقازانعا تۇسكەن بورجوميدان ءسال ەسىن جيعانداي ەدى، ەندى قايتادان السىرەي باستادى. «ادام وسىنشاما ءوزىن جەرگە تاستار ما؟ ۋلانىپ قالماسام جارار ەدى» دەگەن كۇدىكپەن كوڭىلىن جۇباتا الار ەمەس. ارسىز ۇيقى ەردەنبەكتى تىرناعىنىڭ ۇشىنا دەيىن شىرماپ، تەرەڭىنە سۇيرەيتىندەي. قالعىپ كەتسە قايتا ويانبايتىنداي قورىققان ول ديۆاندا قۇرساقتاعى بالاداي بۇكتەتىلىپ، حان سارايىنداي ءزاۋلىم ۇيدە جالعىزدىقتىڭ اۋەنىنە ەلىتتى.
تىنىشتىقتى اۋىق-اۋىق شىرىلداعان ەسىكتىڭ قوڭىراۋى بۇزدى. ءداۋ دە بولسا كومەكشىم شىعار دەپ جورامالداعان ول باياۋ قوزعالا باسىپ كىلتتەنبەگەن ەسىكتى اشتى. قاتەلەسپەپتى. قاشان كورسەڭ جىميىپ قانا جۇرەتىن جايدارى ءجۇزدى كومەكشىسى كۇلىم قاعادى. قانشا جىلدان جانىنان اجىراماعان كومەكشىسىنە وسى ادەتىن قويدىرا المادى. «بۇل دا سەنىڭ ءوز ءۇيىڭ. ۇيالماي، قوڭىراۋدى باسپاي-اق كىرە بەر» دەسە دە تىڭدامايدى.
— ەردەنبەك قايراتوۆيچ، قالىڭىز قالاي؟ جاقسى تىنىقتىڭىز با؟
— شۇكىر! قاتتى اۋىردىم. باسىم جارىلىپ كەتەردەي بولىپ تۇر.
— ەشتەڭە ەتپەس. ءقازىر-اق اتتاي شاپقىلاپ كەتەسىز. ساعات ەكىگە مەيرامحاناعا تاپسىرىس بەردىم. ىستىق جاپون سورپاسى اسقازانداعى ۋدىڭ ءبارىن ايداپ شىعادى.
ەلپىلدەگەن كومەكشى ەردەنبەكپەن ىشكە ەنىپ، قولتىعىنا قىستىرعان پورتفەلىن كىرە بەرىستەگى ۇستەل ۇستىنە اقىرىن قويدى.
— ەردەنبەك قايراتوۆيچ، مەيرامحانادان شىققاسىن كەزدەسۋىڭىز بار. ۇمىتپاڭىز. ساعات 3-كە تۋرالادىم. تۇستەنەتىن جەردەن ونشا قاشىق ەمەس. وتكەندەگى قۇرىلىسقا قاتىستى تەندەردىڭ شارۋالارى، ەسىڭىزدە شىعار؟
— ءيا، ەسىمدە عوي. ولار قايدا قاشادى دەيسىڭ؟ ءبارىبىر ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزبەن كەلىسەدى. ايتپاقشى، ۇيدەگى قىزمەتشى كورىنبەيدى.
— سەنىمگۇل اپايدى ايتاسىز با؟ ول كىسى ماعان ءبىر ساعاتتاي بۇرىن حابارلاسقان. ءسىز ۇيىقتاپ جاتقاسىن مازالاۋعا باتا الماپتى. دۇكەننەن كەرەك-جاراق ساتىپ الۋعا كەتتى.
— باسە... جەر جۇتقانداي جوق. ءجا، ونى قويشى. تۇندە نە بولدى ءوزى؟ تىم-جاقسى كوڭىلدى وتىر ەدىم، اناۋ شەگىر كوز كىرىپ كەلگەننەن باستاپ نىلدەي بۇزىلدىم. سوڭى نەمەن اياقتالدى؟
كومەكشى ونىڭ ۇيگە تاڭ الدىندا كەلگەنىن، ءوزى ۇيگە دەيىن كىرگىزىپ سالعانىن، كولىكتى اۋلاعا تاستاپ، كىلتتى دالىزدەگى ىلگىشكە ءىلىپ كەتكەنىن بۇگە-شەگەسىنە دەيىن ءتۇسىندىردى.
— ونى ءوزىم دە سەزىپ وتىرمىن. اناۋ كاراوكە-بارداعى جاعدايدى سۇراپ وتىرمىن سەنەن.
كومەكشى ءبىر نارسەنى ايتسام با، ايتپاسام با دەگەن ەكى ويلى كەيىپپەن باستىعىنا كوز تاستادى. جۇزىنەن تۇندەگى دۋىلدا ءبىر شەتىن جاعدايدىڭ تۇتانعانى اڭعارىلادى. ول كومەكشىسىنە ەشتەڭەنى جاسىرماي بايانداي بەر دەگەن يشارا ءبىلدىردى.
— راسىندا دا ەرمەك كەلگەسىن كۇرت وزگەرىپ سالا بەردىڭىز. مەن دە ءبىر ىڭعايسىزدىق بولا ما دەپ تىپىرشىپ وتىردىم. ءبىراق، ءبارىن ءوزى باستادى. ءتىپتى، ەكەۋىڭىز سوزگە كەلىپ قالدىڭىزدار. سوڭىندا قۇدىقتىڭ باسىندا كەزدەسىپ كىمنىڭ كىم ەكەنىن انىقتايمىز دەدىڭىزدەر.
— قۇدىعى نەسى؟..
ەردەنبەك تاڭ اتقالى قۇدىقتىڭ اۋرەسىمەن ءۇشىنشى مارتە بەتپە-بەت كەلگەنىنە تاڭ تاماشا. كومەكشىنىڭ ايتقاندارى ساناسىندا كومەسكى تارتقان كەشەگى كۇننىڭ ەلەسىن نوبايلاۋعا مۇمكىندىك بەردى. كەشە تىم جاقىن ارالاسپاسا دا امان-سالەمى ءتۇزۋ ءبىر تانىسى ساۋدا سالاسىندا ءىرى كومپانيامەن كەلىسىم-شارت جاساسقانىن جەتكىزىپ، سونى اتاپ وتۋگە كاراوكە-بارعا شاقىرعان. باسى ارتىق ەشكىم بولمايدى دەگەسىن كوڭىلىن قيماي كومەكشىسىن ەرتىپ بارعان. دۇركىن-دۇركىن كوتەرىلگەن توست پەن ەمەن-جارقىن اڭگىمە كوڭىلدى ماسايتقاندا الگى ەرمەكتىڭ كىرىپ كەلمەسى بار ما... ءسىرا، تانىسى ەكەۋىنىڭ اراسىنان الا مىسىق وتپەسە دە جۇلدىزى قارسى جاندارداي، جولدارىنىڭ قيىسا بەرمەيتىنىن بىلمەسە كەرەك. شىندىعىندا ەردەنبەك ەرمەكتىڭ الدىندا نە ءۇشىن جازىقتىمىن دەپ ويلايتىن. ەكەۋىنىڭ داۋلەتى بىر-بىرىنەن كەمشىن تۇسپەگەن. ونىڭ الدىن ەشقاشان كەسىپ وتپەگەنى شىن. ەكەۋىنىڭ ءناپاقا تاباتىن سالاسى دا ەكى بولەك. ەردەنبەك ۇنەمى وسىنىڭ بايىبىنا بارا المايتىن. كەشە دە بىرەۋدىڭ داستارقانىنىڭ شىرقىن بۇزعانداي دۇڭك ەتكىزىپ:
— ومىردە ادامنىڭ كۇناسى ارتقان سايىن بايلىعى ەسەلەنە مە، قالاي ءوزى؟ ەردەنبەك باۋىرىم، سەن نە ويلايسىڭ؟ — دەدى ەرمەك. كوڭىلى كىلت ەتكەن ەردەنبەك ونىڭ كىمدى تۇسپالداعانىن اڭداپ:
— مەنىڭشە وسىنداي اڭگىمە قوزعاعان ادامنىڭ ءوزى كۇنا ارقالايدى. كىمنىڭ ىشىنە كىم كىرىپ شىعىپتى، — دەپ، تىگىسىن جاتقىزا تۇيرەپ وتكەن. سودان سازارىپ قالعان ەرمەك ءبىر قاعا بەرىستە:
— ءبىزدىڭ شىمكەنتتەن قاشىق ەمەس، قاراتاۋدىڭ ەتەگىندە قاسيەتتى قۇدىق بار ەكەن. سەنەسىزدەر مە، سول قۇدىققا قاۋعا تاستاعان نيەتى جامان، كۇناسى كوپ ادامعا سۋ شىقپايدى ەكەن. كىمنىڭ جانى كىرشىكسىز اپپاق، سوعان شەلەك تولى شوپىلدەگەن سۋ شىعادى، — دەي كەلە،— ەردەنبەك باۋىرىم، بالكىم ەكەۋمىز بارىپ كىمنىڭ پەرىشتە، كىمنىڭ كۇناھار پەندە ەكەنىن انىقتاپ قايتارمىز، — دەدى. قىزارا بورتكەن ەردەنبەك تە قالىسپاي:
— نەگە بارماسقا... ارىم تازا. تەسكەن تاۋ اسىپ كەتسەم دە ەشتەڭەدەن قورىقپاي دالەلدەپ بەرە الامىن، — دەپ بوسكەن. ەكەۋىنىڭ تارتىسىنا كونسەرت تاماشالاعانداي قىزۋ قول سوققان داستارقان باسىنداعىلار ولاردىڭ ۋادەسىنە كۋا اتانسا دا، ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىن جەپ قويا جازدايتىن كوزقاراسپەن ارباسقانىن بايقاماعان ەدى.
جاسى ەلۋگە جاقىنداسا دا ەلمەن باستەسىپ، ءتۇبى تەسىك شەلەكتەي داڭعىر-دۇڭعىر ارەكەتىنە ءسال قىسىلعان ەردەنبەك ءبارىن ەسىنە ءتۇسىردى. ادامنىڭ باسى كەتەتىندەي سەرت بايلاسۋ ەمەس، ىشتەي ءبىر ءمانىسى بولار دەدى كومەكشىسىنە بەتى-قولىن جۋىپ تەز شىعاتىنىن ايتتى.
* * *
ەسكى كولىگىن تاڭ الاكەۋىمنەن وتالدىرعان ساكەن ۇيگە بىرەسە كىرىپ، بىرەسە شىعىپ، شىر اينالادى. ىزدەگەن زاتى جەر جۇتقانداي جوق. ەسىك الدىنداعى سارايدى دا ءسۇزىپ شىقتى. از-كەم ويلانىپ تۇردى دا، تاپشاندا قاز-قاتار ۇيىقتاپ جاتقان بالالارىنا قاراي اياڭدادى. پىس-پىس ەتىپ ءتاتتى ۇيقىعا بەرىلگەن ۇلىنىڭ قولىندا ءبىر نارسە اعاراڭدايتىنداي. تۇندە باسىنا كيىپ تاستاماي ءجۇر ەدى، قولىنان تاستاماي ۇيىقتاپ قالىپتى عوي دەگەن ول، اپپاق تاقيانى اقىرىنداپ الدى. ءبىر قاعىپ باسىنا كيدى دە، كولىگىنە قارعىپ ءمىنىپ ۇيىنەن ۇزاي بەردى.
ساكەننىڭ كيەلى قۇدىق باسىندا شىراقشى بولىپ جۇرگەنىنە كوپ ۋاقىت وتپەگەن. قالادان قاتىنايتىندىقتان ەرتە بارىپ، كەشقۇرىم ادام اياعى باسىلعان ۋاقىتتا قايتادى. ول بۇگىن دە كۇندەلىكتى جۇرىسىنەن جاڭىلماي، قۇدىق باسىنا جەتكەنشە اسىقتى. بالا كەزدە اتاسىنان ەستىگەن اڭىز ساناسىنا سىڭگەن ساكەننىڭ بار ءومىرى قۇدىقتىڭ جاراتىلىسىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەندەي. ايتپەسە، وعان وسى قۇدىقتىڭ باسىنا شىراقشى بول دەپ قيناعان ەشكىم جوق. تىلسىم كۇش ماگنيتتەي تارتقاندا كيەلى قۇدىقتىڭ تۇبىنەن كۇمبىر ەستىلىپ، ءمولدىر تازا سۋىنان بويىنا قۋات داريدى. بىرەۋ سەنەر، بىرەۋ سەنبەس، ۇلكەن-ۇلكەن تاستاردى قولدان قالاعانداي توبە باسىنداعى جارىقتان شىعاتىن سۋدىڭ سيقىرىنا ساكەن يمانداي سەنىپ، زارەدەي كۇمان كەلتىرگەن ەمەس. قۋاناتىنى، ءقازىر قۇدىق باسىنا كەلىپ-كەتەتىن جۇرتتىڭ قاراسى كوبەيگەن. ىرگەدەگى تۇركىستاننان بولەك رەسەيدەن، وزبەكستاننان كەلەتىن ساياحاتشىلار كيەلى جەردىڭ تىلسىمىن ۇعىنۋعا ۇمتىلعانداي ىشتەي تاۋبە دەيتىن. ءتىپتى، كيەلى قۇدىق باسىنداعى شىراقشىلىق جولىن قۇدايدىڭ بەرگەن ءناسىبى دەپ ەسەپتەيتىن.
شىراقشى بولۋ دا ەرىككەننىڭ ەرمەگى دەپ ەشكىم ايتا المايدى. كۇنىنە سان تاراپتان اعىلاتىن ادامدارمەن تىلدەسىپ، نيەت ەتكەننىڭ كوڭىلىنەن شىعۋعا تىرىسادى. ءتۇرلى سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرىپ، بالا كۇنىنەن ساناسىنا سىڭگەن، وسى ولكەدە شىققان كىتاپتاردان وقىعان-تۇيگەن مالىمەتتەرىن بولىسۋدەن شارشامايتىن. كەيدە بار ىنتاسىمەن ايتقان جايتتارعا سەنىمسىزدىك تانىتىپ، كۇدىكپەن قارايتىندار كەزىگىپ قالادى. وندايدا ساكەن ەش شامدانبايتىن. كۇن ۇزاق بار بىلگەنىن قايتالاۋدان جالىقپايتىن. اسىرەسە، جاز تۇسىسىمەن قاراتاۋدىڭ ەتەگىندەگى كيەلى قۇدىقتى بەتكە الاتىنداردىڭ قاراسى ارتادى. ءبارىنىڭ ارمانى دا، تىلەگى دە ءبىر. اۋليەلى جەردىڭ قاسيەتىنە قانىق جاندار ۇلتىنا، ۇلىسىنا بولىنبەيتىنىنە سول كەزدە كوزىن جەتكىزدى. بىردە سوناۋ رەسەيدەن ءبىر ايەل كەلگەن. شىراقشى ساكەن سىر سۋىرتپاقتاپ وتىرىپ بارلىعىنا قانىقتى. كوپ جىلدان بەرى بالا سۇيمەگەن جاننىڭ سوڭعى ماڭداي تىرەر مەكەنى بولماسا دا وسىندا نيەت ەتىپ كەلىپتى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، سول ايەل كەيىن ءسابي ءسۇيىپ، شاتتىققا كەنەلدى. ساكەننىڭ كوز الدىنداعى وسىنداي وقيعالار ونىڭ كيەلى قۇدىققا دەگەن ماحابباتىن، اڭسارىن ەسەلەيتىن. بۇگىن دە تاقياسىن باسا كيىپ، ەرتە جولعا شىققان ول كەلۋشىلەر كۇتىپ قالدى ما دەپ كولىگىن ىزعىتا ءتۇستى. ەكى ارالىق 60 شاقىرىمداي جول. انە-مىنە دەگەنشە جەتىپ قالۋى ءتيىس. توبەدەن اسىپ تۇسكەندە تۇراقتا قاڭتارىلعان شاعىن اۆتوبۋستى كوردى. ون شاقتى ادام باسپالداقپەن ورلەپ بارادى. انادايدان قۇلانيەكتەنگەن كۇن شاپاعىمەن تاۋ بولىپ ۇيىلگەن شەلەكتەر جالت-جۇلت ەتەدى. ساكەن كولىگىن شاعىن اۆتوبۋستىڭ جانىنا توقتاتتى. اۆتوبۋستان ءالى ءتۇسىپ ۇلگەرمەگەن جۇرگىزۋشىسى:
— كيەلى قۇدىق وسى ما؟ باسىندا اداسىپ كەتپەدىك دەپ قاۋىپتەنىپ... — دەدى.
— قاي جاقتان كەلىپ ەدىڭىزدەر؟
— كورشى وبلىستا تۇرامىن. مىنالار شەت ەلدەن كەلىپتى. تىلدەرىن تۇسىنبەدىم. قاستارىندا جول باستاۋشىسى بار.
ساكەن ىلدىم-جىلدىم قيمىلمەن جوعارى قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
* * *
ەردەنبەك تۇنەۋكۇنگى وقيعادان بەرى اراقتى اۋزىنا تاتىپ المادى. سول بالەنىڭ ءيسى مۇرنىنا كەلسە بولدى، بەلگىسىز كۇش بار زەيىنىن باسقا جاققا الا قاشاتىن. وڭدى-سولدى وتىرىستار دا ساپ تيىلدى. تالاي دوكەي «ەردەكە، ءجۇرىڭىز، ءدام تاتىپ ارقا-جارقا اڭگىمەلەسەيىك» دەپ قيىلسا دا، «شارۋالارىم بار ەدى، رەنجىمەڭىز» دەپ قۇتىلىپ ءجۇردى. اياق استىنان ونىڭ ساياقتانىپ، جالعىز قالاتىنىن اڭعارعان كومەكشىسى بىردە:
— ەردەنبەك قايراتوۆيچ، ءبارى دۇرىس پا؟ ەشتەڭەگە حوشىڭىز كەلمەي ءجۇر عوي، — دەپ الاڭداعان. ۇندەمەدى. كومەكشى دە باستىعىن ءارى قازبالامادى. تەك، ودان وتكەندەگى وتىرىستا اڭگىمەگە ارقاۋ بولعان كيەلى قۇدىق جونىندە كىتاپتار تاۋىپ بەرۋىن ءوتىندى. ءبىر كۇننەن سوڭ قولىنا «وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ اۋليە جەرلەرى» اتتى شاعىن كىتاپتى ۇستاتقان كومەكشىسى الدەكىمگە تاپسىرىس بەرگەنىن، بۇيىرتسا بىر-ەكى اپتانىڭ ىشىندە تاپسىرما ورىندالاتىنىن ايتتى.
سول كۇنى كەشكىلىك جۇمىس بولمەسىنە كىردى دە، بىرەۋلەر بەيبەرەكەت مازالاماسىن دەپ، ۇيالى تەلەفونىن ءسوندىرىپ تاستادى. كىشكەنتاي كىتاپتى پاراقتاي باستاعاندا العاش كوزىنە تۇسكەنى — ۇكاشا اتا. كىتاپتا تايعا تاڭبا باسىلعانداي جازىلعان دەرەكتە ۇكاشا اتانىڭ پايعامباردىڭ ساحاباسى بولعانى، ءدىن جولىنداعى شايقاستا ەرەكشە باتىرلىعىمەن تانىلىپ، جاۋدىڭ وعى وتپەيتىن، قىلىشى كەسپەيتىن باتىر ەكەنى كەلتىرىلگەن. قانداي قيتۇرقىلىققا بارسا دا، كاپىرلەر ونىڭ وسال تۇسىن تابا الماي قينالىپتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ايەلىنىڭ وسال تۇسى ارقىلى باتىردىڭ قورعانسىز كەزىن ءبىلىپ العان جاۋلارى ۇكاشا اتا تاڭ نامازىنا جىعىلعان ساتتە قىلىشپەن باسىن شاۋىپ تۇسىرەدى. وسى جەرگە كەلگەندە كىتاپتىڭ بەتىن اشىق كۇيىندە قالدىرعان ەردەنبەكتىڭ كوڭىلى ءبىر سۋىنىپ، ءبىر ىسىپ، بولمە ءىشىن كەزىپ كەتتى. بار قىزىعى الدا سەكىلدى، قايتادان كىتاپقا شۇقشيىپ، وقۋعا كىرىستى. بۇل ەرىكسىز باۋرايتىن تىلسىم الەمنىڭ باسى عانا ەكەن. ءارى قاراي كىتاپتا دومالاپ جاتقان باستى پەرىشتەلەر قىردىڭ ەتەگىنەن جەتكىزەدى. سول ساتتە باس تۇسكەن جەر قاق ايىرىلىپ، عايىپتان پايدا بولعان قۇدىققا ءتۇسىپ كەتەدى. سودان جەر استىنداعى وزەن ارقىلى مەككەدەن ءبىر-اق شىعىپتى. قىسقا مالىمەتكە تۇشىنباسا دا، عالامات كۇشتىڭ لەبى ساناسىن ۇيىتىپ، ەرىكسىز يلانعان ول كومەكشى اكەلەتىن كىتاپتاردى كۇتپەي-اق ينتەرنەت ارقىلى كيەلى قۇدىق جايىندا ىزدەستىردى. مول بايلىققا كەنەلگەندەي، بىرىنەن كەيى ءبىرى جىپىرلاپ ەكران بەتىنە شىققان ماتەريالداردى قۇنىعا وقىدى. وقي وتىرىپ استانا مەن شىمكەنتتىڭ اراسىن شاڭ قىلىپ كۇنىگە ەكى مارتە ۇشاقپەن بارىپ كەلەتىن، ايىنا كەم دەگەندە ءبىر رەت شەتەلگە اتتاناتىن مۇنىڭ ىرگەدەگى تۇركىستاننىڭ تۇبىندە بۇيىعى كۇن كەشكەن قاسيەتتى جەر تۋرالى بۇرىن-سوڭدى ەستىمەگىنىن، مۇلدەم بەيحابارلىعىن بىرەۋ ەستىسە، بەتىن شىمشىپ كۇلەتىن شىعار دەپ ويلادى. ءتىپتى، قۇدىق ىشىندەگى سۋدىڭ قۇرامىن زەرتتەگەن عالىمدار ونىڭ 90 پايىزى ءزامزام سۋىمەن سايكەس كەلەتىنىن انىقتاپ تاستاپتى. و، توبا، سوندا بۇل نە سيقىر، نەندەي جاراتىلىس؟ ەردەنبەكتىڭ ىشكى تولقىنىسى ەرنەۋىنەن توگىلەردەي كىلكىپ، قۇپيا كىلتتى ىزدەگەندەي تىپىرشىدى. زياراتشىلاردىڭ سۋ الۋ ءۇشىن كەزەكپەن شەلەك تاستايتىنىن وقىعاندا، كوز الدىنا باقتالاسى ەرمەك كەلە قالدى. ەل اراسىندا تاراعان اڭىز بويىنشا كۇناسى كوپ، ارام نيەتتى ادامداردىڭ شەلەگى قۇرعاق قايتىپ، ادال جانداردىڭ قاۋعاسى بوس شىقپايدى ەكەن. ويپىرماي، مىناۋ شىن با، وتىرىك پە؟ كۇنا دەيدى... جۇمىر باستى پەندەنىڭ كۇنادان پاگى بار ما، ءسىرا؟.. قۇدىق باسىنا توپتالىنداردىڭ كەيبىرى شەلەگى سۋسىز بولسا وكىرىپ جىلاپ، ومىردەن بەزىپ كەتەردەي كۇيگە ۇرىناتىنى نەسى؟.. ەردەنبەك ەرتەگىلەر الەمىنە ساياحاتتاعانداي قيالى شارىقتاپ، قالىقتاعان قالپى جەرگە اياعى تيەر ەمەس. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا شەيىن ينتەرنەتتەگى جازبالاردى ۇتىر-نۇكتەسىنە شەيىن شولىپ، كيەلى قۇدىقتىڭ بار سىرىنا قانىقتى.
* * *
شىراقشى ساكەن قۇدىق باسىنا ايالداعان ادامداردىڭ سوڭعى لەگىن كوزبەن ۇزاتىپ تۇرعاندا كۇن ۇياسىنا قوناقتادى. تاقياسىن شەشىپ قولىنا ۇستادى دا، قۇدىقتىڭ ءارى تامان قالقاسىندا، ءسال ەڭىسكە قاراي ءۇيىلىپ جاتقان شەلەككە جاقىندادى. ساناساڭ، ەسەبىنەن جاڭىلاسىڭ. ءبارىنىڭ ساۋ تامتىعى قالماعان، ۇرىلعان، سوعىلعان. سەبەبى، شەلەكتى قۇدىققا تاستاعاندا داڭعىر ەتىپ تۇسەتىن قاۋعا تۇبىنە جەتكەنشە قاپتالداعى تاسقا كەزەك-كەزەك سوعىلىپ، مىلجا-مىلجا بولىپ شىعادى. تۇتقاسى ءۇزىلىپ، قالىپ قوياتىندارى قانشاما...
ساكەن قۇدىق باسىن كۇزەتكەن جاي عانا شىراقشى ەمەس، ونىڭ ءتۇبىن تازالاعان جانداردىڭ دا ءبىرى ەدى. كەلۋشىلەر اۋزىنا ۇڭىلە قاراعاندا ءتۇسىرىپ الاتىن تۇرمىستىق زاتتاردان بولەك قۇدىق ءتۇبى بوس شەلەككە تولىپ قالاتىن. العاش تازارتۋعا تۇسكەندە قاتتى جۇرەكسىنىپ، ۇرەيلەنگەنى بار. تەرەڭدىگى 28 مەترگە جۋىقتايتىن قۇدىققا تىگىنەن قۇلديلاي المايسىڭ. قۇم ۇستىندە جورعالاعان جىلاننىڭ ىزىندەي يرەك-يرەك. بۇعان دەيىن ءىشىن تازارتقان جانداردىڭ اڭگىمەسى ءارقالاي. جەر استىنداعى كەرەمەتتى كورىپ شىققانداردىڭ ايتقانى وسى جەرگە قاتىستى اڭىزدى ودان وتە قۇلپىرتىپ جىبەرەدى. الاڭقايداعى وزەن ءبىر قابىرعادان باستالىپ، ەكىنشى قابىرعادان قۇبىلىعا قاراي ءسىڭىپ كەتەدى دەگەندە شىراقشىنىڭ ءوزى تاڭىرقاعان. ەندى مىنە، سول عالاماتتى ءوز كوزىمەن كورىپ، قۇدىقتىڭ ءتۇبىن تازالاماق.
اسىلىندە قۇدىققا جىلىنا ءبىر رەت، قىز مەزگىلىندە ادام سايابىرسىعاندا تۇسەتىن. وسى ءساتتى تاعاتسىزدانا كۇتكەن شىراقشى ساناۋلى كۇن قالعاندا الماتىلىق الپينيستكە حابارلاستى. ول كىسى بۇعان دەيىن سانا مارتە تازارتىپ شىققان جان. سودان كەڭەس سۇراپ، كومەگىنە جۇگىندى. تەلەفون تۇتقاسىن كوتەرگەن الپينيست:
— قاي شاماعا نيەت ەتىپ وتىرسىڭ؟ — دەدى. شىراقشى بەلگىلەنگەن كۇندى ايتقاندا قۋانىپ كەتكەن الپينست:
— سول ۋاقىتتا مەن دە تۇركىستانعا بارامىن. بالكىم بىرگە قيمىلدارمىز، — دەپ، كەلەتىن كەزىن ايتتى. ساكەن بىردەن كەلىسىمىن بەردى. ازىرگە تەلەفون ارقىلى تاجىريبەسىمەن بولىسكەن الپينيست:
— قۇدىقتىڭ تۇبىنە جەتكەندە ەش قينالمايسىڭ. ءبىراق، ءبىر جىل بويى قالىپ قويعان شەلەكتەردى ساناپ وتىرماعان بولارسىڭ. جانىڭا تاعى ءبىر جىگىت ال. سوسىن شاشىلعان شەلەكتى جينايمىن اۋرەلەنبە، ءبارىن ءوز كوزىڭمەن كورگەندە تالىپ قالماساڭ بولدى، — دەپ، ازىلگە بۇردى.
ۋاقىت جەتكەندە بەلىنە بايلانعان ارقانمەن تومەن سالبىراعان ساكەن ويىس-ويىس تاستاردىڭ اراسىمەن قينالىپ، تۇبىنە ارەڭ اياق تيگىزدى. ءبىر ءۇيدىڭ كولەمىندەي الاڭقاي. تۋرا تۇسكەن جەرى قۇپ-قۇرعاق. ءۇيىلىپ جاتىر دەگەن شەلەكتىڭ ءبىرى جوق. بۇل ارادان قالاي شەلەككە سۋ تولىپ شىعاتىنىن ويلاۋدىڭ ءوزى اقىلعا قونبايدى. سۋ دەگەنىڭ تۋرا بۇعان دەيىن ەستىگەندەي 3-4 مەتر قاشىقتىقتا اعىپ جاتىر. الاڭقايدىڭ ءبىر شەتىنەن باستالىپ، ەكىنشى ماڭدايى تىرەلەتىن شەتىنە جەتەدى دە، كورىنبەي ءسىڭىپ كەتەدى. جىن با، شايتان با؟ الدە پەرىشتەنىڭ ارەكەتى مە؟ سوندا 3-4 قادام جەردەگى سۋ قالايشا شەلەككە قۇيىلماق؟ بىرەۋ شەلەگىڭدى كوتەرىپ وزەننەن تولتىرىپ اكەلەدى دەيىن دەسەڭ، ءتىرى جان جوق. قۇدىقتىڭ تۇبىنە تۇسە سالا جۇمباققا تاپ بولعان ساكەن شىنىمەن داعداردى. جارىعىن قوسقان قالپى اقىرىن جىلجىپ جەر استىنداعى الاڭقايدىڭ تاعى ءبىر شەتىنە تاقالعاندا 7-8-دەن بىر-بىرىنە كيىلىپ، توڭكەرىلىپ جينالعان شەلەكتى كوردى. قۇددى ءبىر ءماتتاقان قىزى بار ءۇيدىڭ كىرە بەرىسىندەگىدەي كورىنىس. ەگەر بىرەۋ ۇرلانىپ ءبارىن رەتتەپ، قاتتاپ كەتتى دەگەنگە سالساڭ، مۇلدە شىندىققا جاناسپايدى. ءبىر جىل بويى ءتىرى پەندە تۇسپەگەن تۇڭعيىقتا قاي ەرىككەن ءجۇر دەيسىڭ؟.. جيناۋلى شەلەكتەردى جوعارىدان سالبىراعان ارقانعا بايلاپ، كەزەك-كەزەك تاسىپ تاۋىسقان ولار سول كۇنى شەشىمى جوق جۇمباقتىڭ اسەرىنەن ارىلمادى. ودان كەيىن ەكىنشى رەت تازالاعاندا دا تۋرا سول جاعدايعا تاپ بولدى. ءبىر قىزىعى، ساكەن سودان بەرى بويىنداعى ۇرەيدى ۇمىتتى. جەر استىنداعى جۇمباق الەمنىڭ قۋاتى ونى كوككە ءبىر تابان جاقىنداتىپ، ەكى دۇنيەنىڭ ادامزات ءتۇسىنىپ بولمايتىن قالتارىس-بۇلتارىسىنا بويلاتقانداي.
...ساكەن مايىسقان شەلەكتەردىڭ قولىنا ىلىككەن تورت-بەسەۋىن كوتەرىپ، باسپالداقپەن ەڭىسكە قاراي ءجۇردى. كورشى كەمپىر ەرتەڭگىسىن جولعا شىعار ساتتە:
— قۇدىق باسىندا جارامسىز بوس شەلەك كوپ دەپ ەستيمىن. قيىندىق تۋعىزباسا 3-4 شەلەك اكەلىپ بەرشى. ەڭ بولماعاندا وتىن تاسىرمىن، — دەگەن. شەلەكتەردى جۇك سالعىشقا تيەگەندە توڭىرەكتە كوز بايلاندى. كولىگىن وتالدىرعان ول ءسال ارتقا جىلجىپ، ءرولىن قالاعا بۇردى.
* * *
سۇلىكتەي قارا ءدجيپتىڭ ارتقى ورىندىعىنا جايعاسقان ەردەنبەك تەرەزەنى جارتىلاي اشىپ، جەلگە بەتىن توستى. شىمكەنتتەن شىعا بەرە جىلدامتىقتى ارتتىرعان كومەكشىسى اراسىندا ماگنيتافوننىڭ قۇلاعىن بۇراپ، سۇيىكتى اۋەنىنە اۋىستىرىپ اۋرە. باعانا جانارماي بەكەتىنە توقتاعاندا كومەكشىسى:
— تۇك قيىندىعى جوق. بار-جوعى 160 شاقىرىم. ءبىر ساعاتتان استام ۋاقىتتا ەڭسەرىپ تاستايمىز. ءارى قاراي قۇدىق باسىنا سول ۋاقىت شاماسىندا جەتىپ بارامىز، — دەگەن، كوڭىلىن اۋلاپ. جانارماي بەكەتىنىڭ دۇكەنىنەن سۋ الدىرعان ول:
— بۇيىرعان ۋاعىندا جەتەرمىز، — دەپ، ەكەۋارا اڭگىمەگە نۇكتە قويعان. سودان بەرى كولىك جۇرگىزىپ كەلە جاتقان كومەكشىسىنە ءتىل قاتپادى.
...قالادا كىندىك قانى تامعان ەردەنبەك اكەدەن ەرتە ايىرىلعان. مەكتەپ بىتىرەتىن جىلى سۇم اجال شەشەسىن دە الىپ تىندى. اناسىنىڭ جانازاسىندا ءجۇزى سۇرلانىپ، جانارىنان جاس تامباعان ول تاعدىردىڭ قاۋمالاعان تەپەرىشىنە بەتپە-بەت جولىعىپ، بارلىق اۋىرتپالىقتى وسىلاي قاسقايىپ قارسى العان. ونىڭ مىنەز-قۇلقىن كوشە تاربيەلەگەندىكتەن وجەت، العان بەتىنەن قايتپاتىن قايسار بولىپ ءوستى. ومىرىندە ەكى سويلەپ كورمەگەن. وتىرىكتى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كوردى. بويىنداعى بۇل قاسيەت وزگەلەردىڭ ەرەكشە قۇرمەتىنە بولەسە كەيدە ىسكەرلىك جۇمىس بارىسىندا كەسىرىن تيگىزىپ جاتاتىن.
تەحنيكۋمدى بىتىرگەن جىلى جۇرت جاپاتارماعاي ساۋداعا ويىسقاندا بۋىنى بەكىپ، قابىرعاسى قاتايماسا دا تايسالماستان ورتاسىنا قويىپ كەتتى. وڭتۇستىك ءوڭىرى ادەتتە ساۋدانىڭ قىز-قىز قايناعان، الىس-بەرىستىڭ ورتاسى ەمەس پە، بازاردا سامسا ساتۋدان باستاپ كىرىسپەگەن، باسىن شالماعان ءىس قالمادى. ماقتارالدىڭ قاۋىنىن قازاقستاننىڭ ءار قالاسىنا تاسىپ، ءتىپتى رەسەي اسىرىپ جەمىس-جيدەك پەن كوكونىس ساۋدالادى. اقشا جۇرگەن جەردە قاتەردىڭ قاتار قالىسپايتىنى بار. ارعى بەتكە وتكەندە جەرگىلىكتى رەكەتتەرگە تونالىپ، باسى امان، باۋىرى ءبۇتىن ەلگە ورالعانىنا شۇكىرشىلىك ەتكەن ساتتەرى دە بارشىلىق. بىرتە-بىرتە شارۋاسى تۇزەلىپ، اۋىزى اققا تيگەندە ءبۇيىرى بۇلتيعان قالپى قۇرىلىس سالاسىنا اۋىستى. اۋەلى جەكەمەنشىك ۇيلەر تۇرعىزىپ، شىعىنى كوپ ەمەس باسپانانى باعاسىن اسىرا ساتىپ، قالتاسىنداعى قارجىسىن ەسەلەدى. بارا-بارا شاعىن كومپانياسىنىڭ اۋقىمى ۇلعايىپ، كوپقاباتتى تۇرعىن ۇيلەردىڭ قۇرىلىسىن باستاپ كەتتى. مەملەكەتتىك تەندەرلەرگە قاتىسىپ، ءتۇرلى الەۋمەتتىك نىسانداردىڭ قۇرىلىسىنا قاتىستى بايقاۋلاردا اسىعى الشىسىنان ءتۇستى. قۇرىلىس نارىعىندا مولىنان تاجىريبە جيناقتاعان ونىڭ كومپانياسى رەسپۋبليكا كولەمىندەگى ماڭىزدى ىستەرگە مويىن سوزىپ، وزگە الپاۋىتتارمەن تەرەزەسى تەڭ دارەجەدە يىق تەڭەستىرەتىن حالگە جەتتى. بۇرىنعى اكەدەن ەرتە جەتىم قالعان، ەندى-ەندى وڭ-سولىن تاني باستاعاندا شەشەسى ومىردەن وتكەن، بازاردا كاكىر-شۇكىر ساتىپ تىرشىلىگىن جاساعان ەردەنبەك بۇگىندە ەرەكەگە، كەۋدەمسىنگەن كوك اتتىنىڭ ءوزى ەردەنبەك قايراتوۆيچ دەيتىن دوكەيگە اينالدى. اتتەگەن-اي دەيتىنى، كاسىپكەرلىك جولدا ادال اقى، ماڭداي تەرمەن جۇمىس ىستەسەڭ دە قاراۋلىق جاساماي ءىس ونبەيتىن. ەردەنبەك ەشكىمنىڭ اۋزىنداعىسىن جىرىپ، الدىنداعى نەسىبەسىن تارتىپ الماسا دا تالاي قيتۇرقىلىققا بارعانىن، كەلەسىم-شارتقا قول قويدىرۋ ءۇشىن كەيبىرىنىڭ الدىن كەسىپ وتكەنىن ىشتەي بىلەتىن. مۇنىڭ بارلىعىن «ەگەر مەن سولاي ىستەمەسەم قارسىلاسىم ءدال سونى الدىما كەلتىرەدى» دەپ ەسەپتەيتىن. وتكەندەگى داستارحان باسىندا ەرمەك بۋىنسىز جەردەن پىشاق ۇرىپ، «كۇناڭ كوپ شىعار» دەپ كۇستانالاعانى وسى بولۋى مۇمكىن دەپ توپشىلادى. «شىداي تۇر بالەم، كىمنىڭ كىم ەكەنىن قۇدىق باسىنا جەتكەندە كورسەتەمىن» دەدى وز-وزىنەن قوس جۇدىرىعىن ءتۇيىپ.
ەردەنبەك بۇل ساپار جونىندە جان بالاسىنا سىبىسىن بىلدىرمەي اتتانىپ كەتكەن. اسىرەسە، ەرمەكتىڭ ەستىمەگەنى ءجون دەپ شەشتى. كيەلى قۇدىقتىڭ قۇدىرەتىنە كوز جەتكىزگەسىن قاۋعامەن سۋ تارتاتىن ءساتىن ەشكىمنىڭ كورمەگەنىن قالادى. اۋەلى جالعىز بارىپ باعىن سىناپ كورمەك. ەل اۋزىنداعى اڭگىمەگە وراي كۇناسىنىڭ سالماعىن باعامداماق. ءبىر تامشى سۋ شەلەگىنە ىلىنبەسە كەلگەن ىزىمەن كەرى قايتادى. وندا ەرمەكتىڭ بەتىنە سالىق قىلىپ باسقان ايىبىن كوتەرىپ، ارىنىڭ الدىندا قارابەت اتانباق. سول ءۇشىن ۇرلانىپ جولعا شىعار الدىندا كومەكشىسىنە:
— ەرتەڭ كولىگىڭدى ساقاداي ساي ەتىپ قوي. تۇركىستانعا جول جۇرەمىز. قۇدىق باسىنا بارامىز، — دەگەن. باستىعىنىڭ تابان استىندا جوسپارى وزگەرىپ سالا بەرگەنىن نەگە جورىرىن ۇقپاعان كومەكشىسى:
— ەرتەڭ بىزدە ماڭىزدى كەزدەسۋلەر بار. قالاي بولار ەكەن، — دەگەن كۇمىلجىپ. ارتىنشا ەردەنبەكتىڭ ەكىنشى قايتالامايتىن مىنەزىنە قانىق بولعاسىن ءلام-ميم دەمەدى.
— ايتساڭىز بولدى. ەرتەڭ تاڭعى 9-دا كەلەمىن، — دەپ، قىسقا قايىردى.
قالادان اتتانار تۇستا تەز-اق جەتەمىز دەگەن جولدىڭ قىسقاراتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. ەردەنبەك قولىنداعى سۋدان ءبىر ۇرتتادى دا، قايتادان دالاعا ءجۇزىن بۇردى. جەگەنى الدىندا، جەمەگەنى ارتىندا، ءبىر قوڭىراۋ شالىپ تالاي ءتۇيىننىڭ تيەگىن ەركىن اعىتاتىن ول وتباسىن ويلاسا جۇرەگى سىزدايدى. ايەلىمەن اجىراسقانىنا 5-6 جىلدىڭ ءجۇزى سىرعاناعان. جالعىز ۇلى اناسىنىڭ جەتەگىندە كەتكەن. جانجالدىڭ نەدەن شىققانىن ءتۇسىنۋ قيىن. بىر-بىرىمەن قاتتى كەتىسكەنى سونشالىق، ايەلى بالاسىمەن كوپ كەزىكتىرمەۋگە تىرىسىپ-باعادى. جالعىز ۇلدىڭ اماندىعى ءۇشىن جيعان-تەرگەنىنىڭ جارتىسىن سونىڭ اتىنا جازدى. وكىنىشتىسى، قالاعان كەزىندە ساعىنىشىن باسايىن دەسە ماڭىنا جولاي المايدى. كىندىگىڭنەن وسىپ-ونگەن بالا بولسا دا بىرگە تۇرماعان سوڭ ادامنان قاشىقتاي تۇسەتىنىن ۇقتى. كەزدەسكەن ساتتە قانشا مەيىرلەنىپ باۋىرىنا باسسا دا سوڭعى كەزدەرى ۇلى مەن اراداعى قارىم-قاتىناس سۋىنعان. ايەلى بۇعان قارسى تاريبەلەپ، وتباسىنىڭ شىرقى بۇزىلۋىن ەردەنبەكتەن كورەتىن سەكىلدى. ءومىر بەلەسىن قول ۇستاسىپ بىرگە باستاعان ايەلىنە رەنجيىن دەسە جاماندىققا قيمايدى.
كولىك تەرەزەسىن تۇبىنە دەيىن تۇسىرگەن ول تاعى دا وتباسىن ويلادى. جۇيتكىگەن ءدجيپتىڭ ەكپىنىنەن قاق جارىلعان اۋا ىشكە لىقسىپ، جەل بولىپ ۋىلدەيدى. گۋ-گۋ ەتكەن ەسىرىك جەل ىشتەگى قىجىلدىڭ قولاڭتاسىن ۇرلەپ، كوزىنەن ىستىق جاس ىرشىدى. «قاپ... بۇگىن ۇلىمدى دا ەرتە شىعۋىم كەرەك-اق ەدى. ءاي، قايدام... شەشەسى جىلانداي جيىرىلىپ، ماڭىنا جۋىتپايتىن شىعار. قالانىڭ ىشىندە ازەر جولىمىز ءتۇيىسىپ جۇرگەندە تۇركىستانعا ءقايتىپ جىبەرسىن. بالاما قاستىق قىلاتىنداي ازىرەيىل كورەتىنى نەسى؟.. جالىنىپ اياعىنا جىعىلسام دا جانىما ەرتۋىم كەرەك ەدى». ساۋدا-ساتتىق، كەيىن قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، قادىمىن ىلگەرىلەتەمىن دەگەن جانتالاستىڭ بۇرق-سارق قايناعان تىرلىگىمەن مىنا تۇرعان تۇركىستاننىڭ ماڭايىندا قانداي ءومىر بارىن ۇمىتقاندىقتان قاتەلىگىن بالاسى قايتالاماسا ەكەن دەپ تىلەدى. ول ءۇشىن اجىراسقان ايەلىنىڭ وكتەمىنە مويىنۇسىنىپ، قول قۋسىرعاننان كەلىپ-كەتەر پايدا جوق. وسى جولى كەرى قايتقاسىن ايەلىمەن دۇرىستاپ اڭگىمەلەسىپ، ءمان-جايدى اشىپ سويلەسۋگە نيەتتەندى. الدا-جالدا ارمانى ورىندالسا جارتى اي بويى جۇمىستى ىسىرىپ تاستاپ، بالاسىن ەرتىپ جولعا شىقپاق. تۋعان ولكەنىڭ تاۋ-تاسىن بىرگە ارالاپ، ءوزى دە بەيحابار كەيبىر مەكەننىڭ تاريحىمەن تانىسپاق. وسى ءبىر ءتاتتى وي كوڭىلىن كوتەرىپ، ورىندىقتان اقىرىن تومەن جىلجىعان دەنەسىن تىكتەدى. الىستان تۇركىستاننىڭ سۇلباسى بايقالادى. جول بويى ەردەنبەكتى ءجونسىز مازالاماعان كومەكشىسى:
— قالاعا سوعىپ شاي ىشەرسىز. بالكىم ەرتەرەك بولسا دا تۇستەنىپ الارسىز، — دەپ سۇرادى. ول:
— بىر-ەكى ساعاتقا ءولىپ قالماسپىز. مۇمكىن بولسا قالعا كىرمەي سىرتىنان اينالىپ، تىكە تارت، — دەدى بۇيىرا. بۇدان ءارى سوزگە كەلمەگەن كومەكشىسى:
— جارايدى. كەشە توتە جولدى ءبىلىپ العانمىن، — دەپ، قايتادان ماگنيتافوننىڭ داۋىسىن شىعاردى. بىرەۋ ادەيى ورايلاستىرعانداي روزا رىمبايەۆانىڭ ورىنداۋىنداعى «تۇركىستان» ءانى قالىقتايدى.
...بۇلب ۇلى باقتاردا سايراعان،
قىر گ ۇلى قۇلپىرىپ، جايناعان.
ۇل-قىزى شاتتىعىن تويلاعان،
كيەلى كۇمبەزدى تۇركىستان...
ەردەنبەك ءاننىڭ ءسوزىن بىلمەسە دە بۇزىپ-جارا قوسىلىپ، مۇرنىنىڭ استىنان ىڭىلدادى. بۇل ۋاقىتتا قالاعا تاياعان جولدا كولىك قاراسى كوبەيىپ، سۇلىكتەي قارا دجيپ ءجۇرىسىن باسەڭدەتكەن بولاتىن.
* * *
شىراقشى ساكەن تاڭسارىدە كولىگىنە وتىرعالى جاتقان. كەنەت ۇيالى تەلەفونى بەزىلدەپ قويا بەردى. بۇ كىم بولدى ەكەن دەپ ەكرانىنا ءۇڭىلدى. قۇدىق باسىنا الىپ باراتىن جول بويىنداعى ءبىر اۋىلدىڭ يمامى ەكەن. قاتتى ارالاسپاسا دا كورگەندە قۇشاق ۇرا امانداسىپ، قال-جاعداي ءبىلىسىپ تۇراتتىن.
— اسسالاۋماعالەيكۋم! قالاڭىز قالاي اعاسى؟ بۇل اناۋ بۇرىلىستاعى اۋىلدىڭ يمامىن عوي.
— ۋاعالەيكۋماسسالام! ءيا، تىنىپ تۇرمىن. امان-ەسەنسىز بە؟
— شۇكىرمىز. ايتەۋىر تاڭ اتپاي مازاڭىزدى الىپ جاتقانىم جوق پا؟
— و نە دەگەنىڭىز؟ ەش قىسىلماڭىز.
— ايىپقا بۇيىرماساڭىز بولعانى. ءبىر شارۋامەن حابارلاسىپ تۇرعان جايىم بار. ءبىزدىڭ اۋىلدا تۇندە ءبىر مەكتەپ وقۋشىسى قايتىس بولىپتى. قيىن جاعداي ەندى... نە دەسەم ەكەن؟
— يماندى بولسىن! ءيا، تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر دەگەندەي، اتا-اناسىنا قيىن بولعان ەكەن. الدىنان جارىلقاسىن. سوندا نە جاعداي بولىپتى؟
— وزىنە قول سالىپتى. تۇندە قورادا اسىلىپ تۇرعان جەرىنەن تابىلىپتى.
— استاپىراللا! ورىمدەي جەتكىنشەكتى نە يتەرمەلەدى ەكەن.
ساكەن نە ايتارىن بىلمەي توسىلدى. تانىسىنىڭ تۇسپالداۋىن دا تۇسىنەر ەمەس. ءولىمنىڭ اتى ءولىم. ەسى دۇرىس ادام اتا جاۋىنا دا تىلەمەيتىنى اقيقات. جاس ءولىم. ەلگە ايتۋعا ءداتىڭ بارمايتىن ىڭعايسىز ءولىم. تەلەفواننىڭ ءار جاعىنداعى تانىسى اڭگىمەسىن جالعاستىردى. - كەشە ءسىز جاققا وقۋشىلار كەلىپ پە ەدى؟
— ءيا، كەلگەن. ەكى اۆتوبۋسقا تيەلگەن ءبىر توپ وقۋشى قۇدىق باسىندا بولىپ قايتتى. ءبارىن ۇستازدارى ەرتىپ العان. وسى جاقىن ماڭايدىڭ وقۋشىلارىمىز دەگەن. انىق قاي اۋلدىڭ بالالارى ەكەنىن سۇراي قويماپپىن.
— كەشە سول قۇدىق باسىنداعى وقۋشىلار اراسىندا كەلەڭسىز اڭگىمە بولعانعا ۇقسايدى. كەيبىر شەلەگىنە سۋ ىلىنبەگەندەردى وزگەلەرى كەلەكە قىلسا كەرەك. ارتى نەگە ۇلاسقانىن ءبىز دە تولىق بىلمەيمىز. باسقالاردىڭ ايتۋىنشا قايتىس بولعان بالا دا سۋ الماق بولعاندا بوس شىعىپتى.
شىراقشى ساكەن وسى ارالىقتا اڭگىمەنىڭ اۋانىن ءتۇسىندى. كەشە ءبىر توپ وقۋشىنى ۇستازدارى باستاپ كەلگەنى راس. تۇگەل جوعارى سىنىپتا وقيدى ەكەن. كەزەك-كەزەكپەن قاۋعا تاستاعاندا كەيبىرىنىڭ شەلەگى بوس قايتقانى ەسىندە. دۋ-دۋ ەتكەن وقۋشىلار سۋ شىققاندا دۇركىرەي قۋانىپ، شەلەگى داڭعىرلاپ قايتقانداردى مازاق ەتىپ، قىلجاقتاعان ەدى. ىزادان نامىستانىپ، قىزاراقتاپ قۇدىق باسىنان كەرى شەگىنگەن بىردى-ەكىلى وقۋشىنى كورگەن. ساكەن قۇدىقتىڭ تاريحىن، اڭىز-اڭگىمەلەردى ايتامىن دەپ ءجۇرىپ وعان سونشالىقتى ءمان بەرمەگەنىن ەسىنە الدى. «بالا عوي... ءقازىر-اق ءبارىن ۇمىتىپ، دوستاسىپ كەتەدى» دەپ بولجاعان. سوڭىرا تامان قۇدىقتان سۋ شىقپادى دەپ ءوزىن جازعىرۋ دۇرىس ەمەستىگىن ەسكەرتسە دە ەستىر قۇلاق تابىلماعان-اۋ شاماسى...
شىراقشى ساكەن تەلەفون شالعان تانىسىمەن قوش ايتىستى دا، كولىگىنە ءمىنىپ جولعا شىقتى. ويى سان ءبولىنىپ، قۇلاعىندا تۇنىپ قالعان وقۋشىنىڭ ءولىمى ەسىنەن كەتپەي قويدى. «بەكەر بولدى... سۋ شىقپاعانى ءۇشىن جانىن اجالعا بايلاپ بەرۋگە بولا ما؟ ءاي، بالامىسىڭ دەگەن... گ ۇلى اشىلىپ، جايناعالى تۇرعان ءومىرىن ءوزى جانباي جاتىپ ءسوندىردى. اتا-اناسى زارلاپ قالدى-اۋ. قيىن جاعداي. كيەلى قۇدىقتىڭ قۇدىرەتىنە ءشۇبا جوق. دەسە دە قۇداي بەرگەن ءومىرىڭدى قور ەتەتىندەي باسىڭا نە ءقاۋىپ ءتوندى» دەپ، كىمدى جازعىرارىن ءدوپ باسا المادى.
شىراقشى ساكەن كيەلى قۇدىق توڭىرەگىندەگى «سۋ ادامنىڭ كۇناسىنە، نيەتىنە قاراي شىعادى» دەگەن اڭگىمەنى كوپتەن سارالاپ، بايىبىنا جەتپەي جۇرگەن. وقۋشىنىڭ ءولىمى ساناۋلى مينۋتتار ىشىندە كوكەيىندەگى سول ويدى قايتا تولقىتىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزۋگە مۇمكىندىك تۋعىزدى. ەكى كوزىمەن جولعا قادالىپ قاراسا دا سانا قاتپارىن شىرماعان قاراما-قايشى كوزقاراستىڭ دۇرىس-بۇرىسىن پايىمداپ كەلەدى. ويىنا العاش ورالعانى «كۇنا دەگەنىمىز نە؟» دەگەن سۇراق.
«جارايدى، ونى قويشى، اناۋ ءوزىن ولىمگە جەتەلەپ الىپ بارعان جوسپىرىمدە قانداي كۇنا بولۋى مۇمكىن. بەسىكتەن بەلى شىقپاعان بالانىڭ جازىعى نە؟ سوندا ول وزدەرى كۇنا جاساپ، سول كۇنانىڭ وتەۋىنەن ولەردەي قورقاتىن پەندەلەردىڭ قۇربانى ما؟ جو-جوق... بايعۇس بالانى ۇلكەندەر ەمەس، قاتارلاستارى كۇلكى ەتكەننەن قايعىلى وقيعا بولدى. ءبىراق، قاتار وقيتىن قۇرداستارىنىڭ نە جازىعى بار؟ ولار بىر-بىرىنە سەنىڭ كۇناڭ كوپ دەمەك تۇگىلى كۇنانىڭ ءتۇر-سيپاتىنان حابارى جوق قوي. بالالاردى ايتىپ مىسال ەتىپ وتىرعان مەن دە اقىماق ەكەنمىن. تالاي كوردىم عوي، شەلەگى بوس قايتقاندا ەڭكىلدەپ جىلاعان كەمپىر-شال مەن ەگدە جاستاعى كىسىلەردى. كىم كۇنا جاسادى، قانداي كۇنا جاسادى، بىزگە بەيمالىم. بارلىعى قۇدايدىڭ قۇدىرەت-كۇشىنە ايان. كۇناعا باتساق ءبىلىپ قويعان جاننىڭ الدىندا تومەنشىكتەگەنمەن پەندەنىڭ الدىندا ەمەس، اقيرەتتە جاۋاپ بەرەمىز».
ول قۇدىق باسىنا قالاي جەتكەنىن اڭعارماي قالدى. اۋىلداردىڭ ورتاسىنداعى بۇرىلىستاردان قالاي وتكەنى ەسىندە جوق. اسفالت توسەلگەن تۇراققا كولىگىنىڭ تۇمسىعى تىرەلگەندە سۋ جاڭا اپپاق ءدجيپتى كوردى. ارقان بويى كوتەرىلگەن كۇن شاپاعىنان سۇتتەي اق دجيپ جالت-جۇلت ەتەدى. تەجەگىشىن باسىپ، سول ءدجيپتىڭ جانىنا توقتادى. جاز مەزگىلىندە ادام سانى كوبەيەتىندىكتەن ەپ-ەرتە كەلەتىن جانداردىڭ ارەكەتىنە كوزى ۇيرەنگەن. «كىم بولسا دا شەلەگىم قۇر قايتتى دەپ قايعىرماسا ەكەن» دەدى كولىگىنەن ءتۇسىپ جاتىپ.
* * *
ەكىگە ايىرىلعان جولدىڭ سول جاعىنا بۇرىلعاندا كومەكشىسى:
— ەكى-ۇش منۋتتا جەتەمىز. كوردىڭىز بە؟ انا توبەدەن اسىپ تۇسەمىز، ءبىتتى. جول كورسەتكەندەردىڭ ايتۋى بويىنشا سولاي، — دەدى ەردەنبەككە يەگىن نۇسقاپ. سول قاپتالدا مال ۇستاۋعا ارنالعان باز قالىپ بارادى. وڭ جاعىنداعى توبە باسىندا ەسكى بۇسىلعان ءۇي قالقايىپ تۇر. توبەدەن اسىپ وتكەندە سايدى ورلەي سالىنعان باسپالداق، ونىڭ تۋرا الدىندا بيىكتىگى ەكى-ۇش مەتر، كۇمبەزدى شاپ-شاعىن ۇيشىك مەنمۇندالايدى. سول جاعىندا توبەسى جابىق، جان-جاعى اشىق لاپاس، ونىمەن جاپسارلاس ءۇي بار ەكەن. تۇراققا جەتكەندەرىندە قاتار تۇرعان ەسكى كولىك پەن اپپاق دجيپتەن وزگە ماشينا جوق. ەكەۋى كولىكتەن ءتسۇىپ، بويلارىن جازىپ تۇرعاند كومەكشىسى:
— مىنا اپپاق دجيپ تانىس سەكىلدى. ءبىر جەردەن كورگەنىم انىق، — دەدى، اينالشىقتاي قاراپ.
— قايتەسىڭ، جوقتان وزگەگە باس اۋىرتىپ، — دەدى ەردەنبەك جاقتىرماي.
ەكەۋى باسپالداقپەن كوك كۇمبەزدى ۇيشىككە ورلەدى. توڭىرەكتە مەڭىرەۋ تىنىشتىق ورناعان. ءبىر قاراعاندا تۇراقتاعى كولىكتەن باسقا تىرشىلىك نىشانى بايقالمايدى. ەل كوشكەن جۇرتتاي. ەردەنبەك جوعارى جەتكەندە ۇيشىك دەگەننىڭ قۇدىقتىڭ قورشاۋى ەكەنىن ءبىلدى. ەسىگى ايقارا اشىق. ىشىنەن الدەكىمدەردىڭ كۇڭكىلدەسكەنى ەستىلەدى. جوتكىرىنىپ الدى دا، «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ كىرىپ بارعاندا ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. ءبىر قولىنا قاۋعانىڭ ءجىبىن ۇستاعان ەرمەك وتىر. ەرمەك ۇرلىعىنىڭ ۇستىنەن بىرەۋ تۇسكەندەي ساسقالاقتاپ، ابدىراپ قالدى. جانىنداعى باسىنا اق تاقيا كيگەن جىگىت:
— ۋاعالەيكۋماسسالام! كەلىڭىز، تورلەتىڭىز! قوش كەلدىڭىز، — دەپ اسقان سىپايىلىق تانىتتى. ەردەنبەكتىڭ شامالاۋىنشا تاقياسى بار جىگىت شىراقشى بولۋى مۇمكىن. قايتادان ءجۇزىن ەرمەككە بۇردى. قيپالاقتاعان ەرمەك تومەن قاراي بەردى. تۇتىعىپ بارىپ امان-سالەم جوق، قال-جاعداي سۇراماستان:
— ءااا، ەردەنبەك باۋىرىم دا كەلىپ قالىپتى عوي. كىر-كىر ىشكە. سىرتتاي تار كورىنگەنمەن بارىمىزگە ورىن جەتەدى، — دەدى، سۇرلانىپ. ەردەنبەك تە ءوزىن ىڭعايسىز سەزىنىپ، ۇرلانىپ كەلگەن ساپارىنا باسقا-باسقا ەمەس، ءدال ەرمەكتىڭ كۋا بولعانى جانىپ قويارعا جەر تاپتىرمادى.
الىپ قالادا باستارى ءبىر قازانعا سيماي جۇرگەن ەكى دوكەيدىڭ قۇدىقتىڭ قالقاسىنا اينالعان قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي ۇيشىكتە كەزىككەنىنە ەشكىم دە سەنبەس ەدى. انا ءبىر داستارحان باسىنداعى وتىرىستا قول الاسىپ، بىرگە كەلەمىز دەپ ۋادەلەسكەن ەكەۋى سىر بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ باقتى. ەشتەڭدەن حابارسىز شىراقشى:
— سىزدەر تانىس پا ەدىڭىزدەر؟ قۇداي ءساتىن سالىپ كەزىگىپ وتىرعاندارىڭىزدى قاراشى؟!. نيەتتەرىڭىز اق ەكەن، — دەدى قالبالاقتاپ. ىلە-شالا:
— ەرمەك دەگەن دەگەن تانىسىڭىز ەرتە كەلگەن. اۋەلى قۇدىقتىڭ تاريحىن، بار سىرىن تىڭدايمىن دەپ قاسىمدا كوپ وتىرىپ قالدى. مەن دە توقتا دەمەگەسىن كوسىلە بەرىپپىن. قۇدىققا شەلەك تاستاعانى جاڭا عانا. العاشىندا تۇك شىقپادى. ەكىنشى رەت قاۋعا تاستاۋعا بولادى. مىنە، سونى شىعارعالى وتىر، — دەپ، بارلىق جايتتى ءبىر دەمدە جايىپ سالدى. شىراقشى «العاشىندا تۇك شىقپادى» دەگەندە ەرمەك نارتتاي قىزارىپ، ەردەنبەككە جالتاق-جالتاق قاراي بەردى. سول ساتىندە كەۋدەسى كەرىلىپ، پاڭدانا تۇسكەن ەردەنبەك «شوق-شوق، كوردىڭ بە بالەم» دەپ ويلادى دا، ءوز ويىنان ءوزى شوشىپ، جامان ەشتەڭە ەسىنە الماۋعا تىرىستى. پەندەلىك كوڭىلمەن «ەكى مارتە مۇمكىندىك بەرىلگەنمەن كىمنىڭ شەلەگى سۋعا تولاتىنى بەلگىسىز. اسىلىق ويلاپ تۇرعاندا ءوزىم وماقاسىپ جۇرمەيىن» دەگەن توقتام جاسادى. ەرمەك بولسا قۇدىققا ءۇڭىلىپ، قاۋعاننىڭ ءجىبىن اقىرىنداپ تارتىپ جاتتى.
* * *
الكولەڭكەدە ۇياسىنا قونا باستاعان كۇن ءتۇننىڭ قۇشاعىنا اسىعاتىنداي. باسپالداقپەن تومەن جىلدىعان ءۇش ادامنىڭ ورتاسىنداعى سويلەپ كەلەدى.
— اپىراي-ا، جاز مەزگىلى بولعاندىقتان كۇندە ادام قاراسى ۇزىلمەيتىن. بۇگىندىككە ەكەۋىڭىزدەن باسقا جان كەلمەدى. سىزدەرگە تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، قۇدىقتان سۋ شىقسا اتويلاپ قۋانۋدىڭ، شىقپاسا ساعىڭدى سىندىرۋدىڭ قاجەتى جوق. شىقسا — نەسىبە، شىقپاسا — اللانىڭ سىناعى. نەسىبە ۇنەمى توبەڭنەن توگىلىپ تۇرادى دەپ كىم ايتىپتى؟.. قۇدىقتان تەك نيەتى ءتۇزۋ ادامعا سۋ شىعادى دەپ ءتۇسىنۋ قاتە.
شىراقشىنى ءۇنسىز تىڭداعان ەردەنبەك پەن ەرمەك تۇراققا كەلگەسىن كولىكتەرىنە وتىرىپ، جوندەرىنە كەتتى. ولاردىڭ شەلەگىنە سۋ ىلىنگەن-ىلىنبەگەنى شىراقشىعا عانا ايان بولاتىن.
You Might Also Like
-
فەمينيزم-ايەلدەردىڭ ازاماتتىق قۇقىقتارى تەڭ بولۋىنا ۇمتىلاتىن، تەڭدىككە باعىتتالاتىن قوعامدىق-ساياسي قوزعالىس،سونىمەن قاتار قوعامنىڭ بارلىق سالالارىندا ايەلدەر مەن ەرلەر تەڭدىگىنە ۇمتىلۋ. ونىڭ ماقسا...
-
كوك ءبورىنىڭ ماڭ دالانى ۇرەيگە بولەپ ۇلىعىسى كەلدى. «اۋۋۋۋ... اۋۋۋۋ... اۋۋۋۋۋ...» ۇلي المادى. باسى جوق ەكەن. قايدا قالدى، بىرەۋلەر شاۋىپ الدى ما، الدە ءوزى ءبىر جەرگە ۇمىتىپ كەتتى مە، و جا...
