قۇلاعىڭ شالسىن داۋسىمدى!
قولىمدا — مىنا جارىق دۇنيەدەن جوق ىزدەگەن جانداي اسىعىس اتتانىپ كەتكەن تالانتتى باۋىرىم نۇرلان ماۋكەن ۇلىنىڭ “جوعالدى جىل. جوعالدى اي. جوعالدى كۇن.” دەپ اتالاتىن جىر كىتابى. كىتاپتى اشىپ قالعاندا، ونىڭ العاشقى بەتىنىڭ ماڭدايشاسىندا قازاق حالقىنىڭ اسىل دا باتىل پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى، وتىرىك پەن جالعاندىق بەلەڭ الىپ بارا جاتقان مىنا ومىردە ەشكىمنەن قايمىقپاستان ادىلدىك پەن اقيقاتتىڭ اق تۋىن كوتەرگەن قايسار ازامات، سول ءۇشىن دە قاتىگەز قاسكويلىكپەن ولتىرىلگەن التىنبەك سارسەنباي ۇلىنىڭ “نۇرلان! سوڭىڭنان قالعان شىعارمالارىڭدى جارىققا شىعارۋدى پارىزىم دەپ سانادىم” دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى جازىلىپتى. قايران التىنبەك، ءوزىنىڭ مالتا قۇرتتى ءبولىپ جەسكەن كۋرستاسى، تىلەكتەس، نيەتتەس دوسى نۇرلاننىڭ ارتىندا قالعان جىر مۇراسىنا قامقور بولىپ، ونى جارىققا شىعارۋدى ءوزىنىڭ پارىزى ساناپتى. دوس الدىنداعى بورىشىم دەپ ءبىلىپتى. كوپ ۇزاماي التىنبەكتىڭ ءوزى دە قالىڭ قازاقتىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ ماڭگىلىك ساپارعا كەتىپ ەدى-اۋ...
وسى كىتاپقا شاعىن عانا ءالعىسوز جازعان تاعى ءبىر تالانتتى ءىنىم عالىم جايلىباي “سەن ءومىردى سونشا ءسۇيۋشى ەدىڭ. جانارىڭنان نۇر شاشىپ جىميىپ ءبىر تۇراتىن بەيكۇنا كوڭىلدىڭ يەسى ەدىڭ. سايقالدىق پەن ساتقىندىقتى كورسەڭ نايزاعايدىڭ وتىنداي جارقىلداپ كەتەتىنسىڭ” — دەپ اھ ۇرىپتى.
كەزىندە مەن بۇل كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىنە دە قاتىسقان ەم. م. اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق تەاترىندا وتكەن ول تۇساۋكەسەرگە دە جاتقان جەرى جارىق، اۋىر توپىراعى جەڭىل بولعىر التىنبەكتىڭ ءوزى باس-كوز بولعان-دى. وندا نۇرلاننىڭ زامانداس اعالارى، قۇربى-قۇرداستارى مەن ىنىلەرى جان تولقىتىپ، جۇرەك تەبىرەنتەتىن قينالىس پەن قيماستىققا تولى سوزدەرىن ايتقان-دى.
نۇرلان ماۋكەن ۇلى ادەبيەتكە ۇزەڭگى قاعىستىرىپ قاتار كەلگەن ءوز تۇستاستارىنىڭ ىشىندە ەرتە كوزگە ءتۇسىپ، ەرتە تانىلعان اقىنداردىڭ ءبىرى بولاتىن. كەلگەندە دە ، ەلىكتەۋ-سولىقتاۋدان مۇلدە ادا، ءوز بەدەرى، ءوز ويۋ-ورنەگىمەن، وبرازدار جۇيەسىمەن، ەشكىمگە ۇقسامايتىن ىرعاق-مانەرىمەن، ار-بوياۋىمەن كەلگەن ەدى. سودان دا قاي كەزدە دە توسىن ءۇن، تىڭ ۇردىسكە سەرگەكتىك تانىتاتىن جىر سۇيەر قاۋىم بىردەن-اق قابىلداپ، بىردەن-اق ۇققان بولاتىن. اسىرەسە ءوز ولەڭدەرىندە ابستراكتى ۇعىمداردىڭ ءوزىن ءيىرىمدى ۇيىرىمدەرگە ءتۇسىرىپ، قاراما-قايشى تۇسىنىكتەردىڭ وزىنەن ۇيلەسىم مەن جاراسىمدىلىق تابا قوياتىنى وقىعان جاندى ءتانتى ەتۋشى ەدى.
نۇرلان ادەبيەتكە كەلگەن كەزدە مەن ماڭعىستاۋدا بولاتىنمىن. ولەڭدەرىن بىلگەنمەن ءوزىن كورمەگەن ەدىم. العاش رەت ونى قازاق ادەبيەتىندەگى شوقتىقتى كوركەمسوز شەبەرلەرىنىڭ ءبىرى ورالحان بوكەيەۆتى اقىرعى ساپارعا اتتاندىرعان ازالى جيىندا كەزدەستىرىپ ەم. شاشى تىكىرەيگەن اشاڭ كەلگەن قارا تورى كەلىستى جىگىت ەكەن. اعاسىنىڭ قازاسىنا قاتتى قينالعان ونىڭ قوڭىرقاي ءجۇزى قۋارىپ، كوزىنىڭ الاسى مولايىپ، اينالاسىنا ابدىراي قاراپ، قاباعى اۋىرلاپ كۇيزەلىپ جۇرگەنى ءالى كوز الدىمدا.
مەن ماڭعىستاۋدان الماتىعا قىزمەت اۋىستىرىپ كەلگەننەن كەيىن ماعان ول ءجيى بولماسا دا، اۋىق-اۋىق ات ءىزىن سالىپ تۇردى. ارينە، ول العاشقى جۇزدەسۋلەر، شىنىن ايتۋ كەرەك، اماندىق-ساۋلىق پەن حال-كۇي سۇراۋدان ءارى اسا العان جوق. ءبىراق ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ول مەنىڭ كابينەتىمە ءجيى-جيى باس سۇعاتىن بولدى. بۇرىنعىداي ەمەس، اڭگىمەمىزدىڭ تاقىرىبى دا، اياسى دا كەڭي ءتۇستى. ءبىر قاراعان سىرت كوزگە ءبىرتوعا، تۇيىقتاۋ كورىنەتىن نۇرلان سويلەسە كەلە اقكوڭىل، اقجارقىن جىگىت بوپ شىقتى. بارا-بارا ەكەۋمىز كوشەگە شىعىپ سۋسىنداپ تا قايتاتىن بولدىق. وندايدا اڭگىمە كورىگى بۇرىنعىدان دا قىزا تۇسەتىنى بەلگىلى عوي. ءبىر-بىرىمىزدى تەرەڭىرەك ءتۇسىنىپ، ءبىر-بىرىمىزدى جاقىن تۇتا تۇستىك. بىر-بىرىمىزگە دەگەن ىقىلاس-پەيىلىمىز، سىي-قۇرمەتىمىز ارتا ءتۇستى...
... ءبىر كۇنى نۇرلانىم سالى سۋعا كەتكەندەي قاباعىنا كىربىڭ قونىپ تۇنجىراپ كەلدى. سەبەبىن سۇراپ ەم، باۋىرىنىڭ باسىنا تۇسكەن ءبىر ءجايت قابىرعاسىنا قاتتى باتىپ، سوعان الاڭ بوپ جۇرگەنىن ايتتى. “ەر جىگىتتىڭ باسىنا نە كەلىپ، نە كەتپەيدى”، ەرتەڭ-اق ءبارى ورنىنا كەلەدى دەپ كوڭىلىن كوتەرمەك بولدىم... ءبىراق نۇرلاننىڭ قاباعىنا قونعان سول ءبىر كىربىڭ، جۇرەگىنە تۇسكەن سول ءبىر اۋىرتپالىق ۇزاق ۋاقىت كەتپەي قويدى. “ءبىر اينالدىرعاندى شىر اينالدىرادى” دەگەندەي ءبىر كەلەڭسىز وقيعادان كەيىن ەكىنشى ءبىر كەلەڭسىز وقيعاعا تاپ بولىپ، توبەسىندە شىرق اينالدى دا ءجۇردى. جان-جۇرەگىن اۋىرتىپ، بۇكىل ىشكى دۇنيەسىن اڭكى-تاڭكى ەتىپ ابىگەر مەن الەككە تۇسىرگەن سول ءبىر كەزەڭنەن ءوتۋ وعان وڭايعا سوققان جوق. قاتتى قينالدى. قاتتى جۇدەدى. بۇگىندە مەن ونىڭ سەزىمتال، نازىك جۇرەگىن سول ءبىر باتپانداي تۇسكەن جايتتار ءۇزىپ جىبەردى مە دەپ تە ويلايمىن...
ەندى، مىنە، نۇرلان باۋىرىمنىڭ جىر جيناعىن قولىما الىپ قاراپ وتىرمىن. ءار ولەڭىن وقىعان ونىڭ اينالاسىندا بولىپ جاتقان الاساپىراندى قاربالاس تىرشىلىككە بەي-جاي قاراي الماعاندىعى، سول تىرشىلىكپەن بىتە قايناسىپ، سۋىعىنا توڭىپ، ىستىعىنا كۇيگەنىنە، كۇندەلىكتى بولىپ جاتاتىن سان تەكتى ، ءار قيلى قۇبىلىستارمەن بىرگە ءورىلىپ، بىرگە وسكەن شىن مانىندەگى ناعىز اقىن ەكندىگىنە كوزىم جەتە تۇسەدى. ءومىر بويى، مەن ءۇشىن اكسيوماعا اينالعان ءبىر شىندىق، ناعىز اقىن قوعام مەن زاماننان ءوزىن تىس قويا المايدى. قوعام مەن زامان بويىندا ءجۇرىپ جاتاتىن ءدۇبىلىس پەن دۇربەلەڭ دە ، جاڭعىرۋ مەن جاڭارۋلار دا، سەرپىلىستەر مەن سىلكىنىستەر دە، قاقتىعىستار مەن شارپىلىستار دا ناعىز اقىن جۇرەگىندە تارتىلىستار مەن سوقتىعىستار تۋدىرماۋى مۇمكىن ەمەس. سول زامان مەن قوعامنىڭ بىردە ورتتەي ىستىق، بىردە ايازداي سۋىق لەبى مەن دەمىنەن اقىن جانى بىردە اشىنادى، بىردە كۇيىنەدى،بىردە تولقيدى، ەندى بىردە تەبىرەنەدى... قىم-قۋىت قۇبىلىستار، سان-ساپات ساپىرىلىستار تۋدىرادى. سوندىقتان دا ونىڭ
قوعام كەدەي،
قايدا بارام مەن اسىپ...
شيدەم شەكپەن ءشيلى اۋىلعا جاراسىپ،
ۇلكەندەرىم ۇيدە وتىرىپ بال اشىپ، —
قوعامىمنان قايدا بارام مەن اسىپ، —
دەگەن سوزىنە قالتقىسىز سەنەسىڭ. ويتكەنى قانداي ءبىر قوعامنىڭ دا الدىرا قويۋى دا، شالدىرا قويۋى دا قيىن. الام دەسەڭ الىپ ۇرۋى، شالام دەسەڭ شالقاڭنان ءتۇسىرۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىراق سولاي ەكەن دەپ بۇتا-بۇتانى پانالاپ باس باعىپ بۇعىپ قالۋعا دا، اياق استى بوپ قۇم-توپىراقتا تاپتالىپ قالۋعا دا بولمايدى. ونىڭ بويىن بارعان سايىن كۇش الىپ جايلاپ بارا جاتقان تۇكتى قۇبىجىقتارداي اراندى بالەكەتتەرمەن، جىلانداي سۋماڭداپ ىسىلداعان زىمياندىقتارمەن سەن الىسپاساڭ، كىم الىسپاق. ولارمەن سەن ۇستاسپاساڭ، كىم ۇستاسپاق. ارينە، ولارمەن جەل ديىرمەنمەن سوعىسقان دون كيحوت قۇساپ جالعىز الىسا المايسىڭ. جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس،جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس. ولاي ەتتىڭ بە، وندا ول سەنى الماستاي وتكىر تىستەرىمەن شايناپ-شايناپ ءبىراق تۇكىرۋى نەمەسە قاندى شەڭبەلىمەن ءبىراق ءبۇرۋى مۇمكىن. ونىمەن تەك ەل بولىپ، جۇرت بولىپ قانا كۇرەسۋ كەرەك.
تابانىم جەرگە تيگەن كۇن
ءتاي-تاي باسۋدى ۇيرەندىم.
ماڭدايىم تاسقا تيگەن كۇن
بايقاي باسۋدى ۇيرەندىم.
قابىرعادا قاياۋ جوق —
قالىڭ جۇرتقا سۇيەندىم.
ومىرتقادا بۋىن جوق —
وياۋ جۇرتقا سۇيەندىم.
ءبىراق وياۋ جۇرت دەگەنىڭ كوپ پە، از با؟ ارقا تىرەر سۇيەنىشىم، قورعانار قالقانىم، سىلتەنەر سەمسەرىم دەپ جۇرگەن وياۋ جۇرتىڭىز ات توبەلىندەي از بوپ شىقسا قايتپەكسىڭ؟ سول ءبىر ات توبەلىندەي عانا وياۋ جۇرتپەن قاي ءبىر اراندى بالەكەتتىڭ بەتىن قايتارىپ، قاي ءبىر سۋماڭداعان زىميان جىلاننىڭ ءتىسىن وپىرىپ، ۋلى ءتىلىن جۇلىپ الماقسىڭ. ءبىراق ءبارى ءبىر وياۋ جۇرت از ەكەن دەپ بارماق شايناپ، باس شايقاپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى عوي. بەل شەشىپ، بىلەك سىبانىپ كۇرەسۋ كەرەك. كۇرەس قانا كۇرەستىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتەدى. بۇگىن ات توبەلىندەي عانا از قوزعالسا، كۇنى ەرتەڭ سەلدەي بوپ كوپ قوزعالادى. تاۋدىڭ توبەسىنەن ءبىر تاس دومالاتساڭ، تۋۋ تومەنگە جەتكەنشە سوقتىعىستار مەن قاقتىعىستاردى تۋدىراتىن قانشاما تاستاردى دومالاتادى. ۇلكەن ءبىر ساتىر-سۇتىرلى جوڭكىلىس تۋدىرادى. سولايى، سولاي عوي. ءبىراق ونىڭ بۇل جولدا قاناتى قايىرىلىپ ، قايراتى مايىرىلىپ، ساعى سىنعانداي بوپ وپىنىپ قالعان تۇستارى از بولماپتى. سودان دا ونىڭ
جاپىراعىمنان جاز ۇشتى،
قاناتىمنان قاز ۇشتى.
يرەك تە يرەك سۋ بەتى
سۇلۋلىق سىرىن جازىستى.
كوكىرەگىمنەن كۇن ۇشتى،
كوزدەرىمنەن ءتۇن ۇشتى.
مەن تاتا الماعان تۇمانىڭ
بالدايىن تالعاپ كىم ءىشتى.
باقىر باسىمنان ب ا ق ۇشتى،
تاپتالىپ قالدى تاق ءۇستى.
ۋىتى قايتقان ۋاقىت
كەۋدەمنىڭ وتىن جاعىستى.
جىلىسىپ وتكەن جازىم-اي،
قاڭقىلداپ ۇشقان قازىم-اي.
قولىمنىڭ قىسقالىعىن-اي،
قايرىلماس كۇننىڭ ازىن-اي، —
دەپ سويلەگەنىندە تالاي سىر، تالاي گاپ بار. كولدەنەڭ جاتقان كوك تاستى قامىرداي يلەپ جىبەرە الاتىنداي ارىنداعان تۇلپار بولمىسىنىڭ تۇياعى كەتىلىپ، سارقىراعان تاسقىندى اعىسىنىڭ قۇردىمعا جۇتىلىپ، جۇرەر جولىنىڭ الدىن امالسىزدىق ءبىر، شاراسىزدىق ەكى وراپ جاتسا، وسىلاي وكىنبەي، قالاي وكىنبەكسىڭ؟!
نۇرلان ماۋكەن ۇلى ءوز ولەڭدەرىمەن مىنا ءومىردىڭ قىرى مەن سىرىنا، قىبى مەن جىمىنا، ونىڭ اقار-شاقارلى قاتپارلارى مەن شىرقاۋ شىڭىراۋلى ۇڭعىل-شۇڭعىلدارىنا تەرەڭ ۇڭىلگەن اقىن. ونىڭ بويىندا تولاسسىز ءجۇرىپ جاتقان قاراما-قايشىلىقتاردى دا، كومەيىنەن وت شاشىپ شاپتىققان شارپىلىستاردى دا، كوزىمەن اتا قارايتىن الاكوزدىك پەن جۇگەنسىز كەتكەن الاۋىزدىقتى دا، اياق استى ەتەتىن ايارلىق پەن قۇرىق پەن سىرىق بويلامايتىن قۋلىق پەن سۇمدىقتى دا، قارا سۋىقتاي قاتالدىق پەن ىشىنە قان قاتقان قاتىگەزدىكتى دە، قايىرىلۋ دەگەندى بىلمەيتىن قاسكويلىك پەن قولىنا تۇسسەڭ ماڭدايىڭدى قاق ايىرىپ جىبەرەتىن قاسكۇنەمدىكتى دە مولىنان زەرتتەپ، زەردەلەپتى. تابيعاتىن تانىپتى، بولمىسىن پايىمداپتى. سودان دا ونىڭ زەرەدەلەگەنى زىلدەي اۋىر ويعا، پايىمداعانى باتپانداعان مۇڭعا ۇلاسىپ كەتەدى. تاعى دا ولاردىڭ وزەگىندە كوكتەمگى جىلاننىڭ ۋىنداي وتكىر اششى شىندىق جاتادى.
ءتىرىنىڭ قامىن ءتىرى جەر،
تىرىلەر ءبىرىن ءبىرى جەر.
تىرلىكتە قاشقان ءقادىرىڭ
ولگەندە عانا بىلىنەر.
ءولىنىڭ قامىن ءتىرى جەر،
جوقتاۋىن سالىپ جۇگىنەر.
جوعالتىپ العان اسىلى
ايرىلعاندا بىلىنەر.
اتان عانا كوتەرە الار ءسوز عوي بۇل. ءاسىلى، مۇنداي ءسوزدى تۇرلاۋسىز مىنا تىرلىكتىڭ قويىن-قولاتىن، شىم-شىتىرىق شىرعالاڭ جولدارىن، ويپاڭ مەن ءورىن، اششىسى مەن تۇششىسىن مولىنان كورگەن ادام عانا ايتا السا كەرەك. تىرىلەرى ءبىرىن ءبىرى جەپ جاتقان مىنا ومىردە تىرشىلىك ەتۋ قانداي اۋىر، قانداي قيىن. قانداي قاتال، قانداي قاتىگەز ءومىر! بۇل ءومىردى جايدارى ، جاقسى-اق ءومىر ەتكىڭ كەلەدى، ءبىراق امال نە، الدەكىمدەردىڭ پارمەنى مەن دارگەيى سەنى قىلشاڭنان قيىپ، القىمىڭنان ءۇزىپ جىبەرەدى...
نۇرلان ماۋكەن ۇلى ءوز عۇمىرىندا، وسى كىتاپتاعى جىرلار كۋا بوپ وتىرعانداي ، ۇزبەي ىزدەنىپ وتكەن اقىن. ارينە، ىزدەنىستىڭ دە، ىزدەنىسى بار. دۇنيەنى ءتانىپ-بىلىپ، ارعى-بەرگى الەم ادەبيەتىنىڭ ەڭ ۇزدىك ىنجۋ-مارجاندارىمەن ءوزىڭدى ۇزدىكسىز بايىتۋ، ونىڭ باستاۋ قاينارلارىنان مەيىرىڭ قانعانشا سۋسىنداۋ قوعام مەن زامانعا اۋقىمدىراق قاراۋعا ، ۋاقىت پەن ومىرگە تەرەڭىرەك ۇڭىلۋگە مولىنان مۇمكىندىك بەرەرى ءسوزسىز. ونى ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى.
ءوز ۇلتىنىڭ توپىراعىنان جۇلگە-جۇلگە ، تارام-تارام تامىر تالشىقتارىمەن مەيىرى قانعانشا ءنار سورىپ، كەپكەن كەنەزەسى مەلدەكتەگەنشە توعايۋى كەرەك. سوندا عانا ول اقىرىپ تەڭدىك سۇرايتىن ارقالى اقىنعا اينالماق. ولاي بولمادى ما، وندا ول اقىن، ەشۋقتا دا ۇلتتىق اقىن دەڭگەيىنە كوتەرىلە المايدى. ءوز ۇلتىنىڭ توپىراعىنىڭ ءسولى مەن نارىنەن، شەرى مەن شەمەنىنەن كەڭىردەگىنەن كەلگەنشە مول قورەكتەنە الماعان اقىن، الەم ادەبيەتىنىڭ قاينار بۇلاقتارىنان قانشا ۇيرەنىپ، ولاردان قانشا سۋسىنداسا دا، ءبارى ءبىر، ءوز حالقىنىڭ قاسيەتى مەن قاسىرەتىن، اسىلى مەن قاستەرىن، مۇڭى مەن زارىن، قۋانىشى مەن شاتتىعىن، نازى مەن نالاسىن، ءبولمىس-بىتىمى مەن تىرشىلىك قارەكەتىن بارىنشا اشىپ، بارىنشا جارقىراتىپ كورسەتۋ مۇمكىن ەمەس. قايتالاپ ايتامىز، الەم ادەبيەتىنىڭ ءتۇرتىپ قالساڭ ءسۇت ساۋلاپ قويا بەرەتىن دەرتىپ تۇرعان جەلىنىن قاقتاپ ساۋ، ونىڭ ۇلگى-ونەگەلەرىنەن ولە-ولگەنشە ۇيرەن، ءبىراق سەنىڭ كۇرە تامىرىڭ ءداستۇر توپىراعىنان ءنار تارتىپ، قۋات الىپ قورەكتەنسىن. ءتىپتى الەم ادەبيەتىنىڭ، اتپەن شاۋىپ ءجۇرىپ سىرىق قاداعانداي قاداۋ-قاداۋ ءىرى تۇلعالارىنان الاتىن ەڭ ءبىرىنشى ءتالىم مەن ءدارىس تە وسى بولۋ كەرەك. ويتكەنى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن قانداي ءبىر اقىنىڭ دا، ەڭ الدىمەن، ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءداستۇر توپىراعىنان ءونىپ، سول توپىراقتان ءوسىپ شىققاندار. ءبىر سۇيسىنەرلىگى، نۇرلان دا وسىنى قاتتى ۇستانىپتى. بۇل ءسوزىمىزدىڭ دالەلى مەن دايەگى رەتىندە ونىڭ مىنا ءبىر ولەڭىن تۇتاستاي وقىپ كورەيىك.
— تەرەزەدەن اي كوردىم، اپا،
شوقشا ساقال شال كوردىم، اپا،
قاراڭ-قۇراڭ مال كوردىم، اپا،
تۇنەرىڭكى تال كوردىم، اپا.
قادالىپ قارادىم، اپا،
شوشىنىپ بارامىن، اپا،
ءتىل-جاقسىز قالامىن، اپا.
— اي كورسەڭ امان كور، قوزىم،
تۇسىڭا تامان كور، قوزىم.
“ەسكى ايدا ەسىركە” دەگىن،
“جاڭا ايدا جارىلقا” دەگىن.
تاڭدايىڭ باسايىن، قوزىم،
تىلسىمنان قاشايىن، قوزىم.
تۇيمەڭدى اعىتشى، قوزىم،
جەرۇشىق جاسايىن ءوزىم.
— اي ءجۇزىن جاسىردى، اپا،
ۇيقىمدى قاشىردى، اپا.
— پەرىشتەڭ قولدايدى، قوزىم،
ۇيقتاماي بولمايدى، قوزىم،
“بيسميللانى” ايتا عوي، قوزىم،
جولاماس سايتان عوي، قوزىم.
— بيسميللا، بيسميللا...
قازاقى بولمىس-بىتىمىمىزگە، تىرشىلىك-قارەكەتىمىزگە، جان-جۇرەگىمىزگە قانداي جاقىن ولەڭ. وقىعان سايىن اپا، اپالاپ، قوزىم، قوزىمداپ ەمىنە ەمىرەنگەن سوزدەر ەت-سۇيەگىڭ مەن وكپە باۋىرىڭدى ەلجىرەتىپ بارا جاتادى. بۇل ولەڭدى وقىعاندا دۇنيە تىلسىمى مەن تابيعات بويىندا ءجۇرىپ جاتقان قۇپيالى قۇبىلىستاردى كورگەن سايىن تۇلا بويىن ۇرەي بيلەپ، شوشىنا ءۇن قاتىپ جاتقان تيتىمدەي عانا بالا جانىنداعى تەربەلىستەر مەن تولقىنىستار، سەنىڭ دە سوناۋ ءبىر قيىردا قالعان بالالىق شاقتارىڭنىڭ قىزىعى دا، شىجىعى دا مول كەزەڭدەرىمەن قايتا تابىستىرعانداي بولارى ءسوزسىز. ادەتتە، بالا دەگەن مىنا دۇنيەنى كىل ءسۇيسىنىپ، كىل راحاتتانىپ قانا تانىمايدى. ونى ول ۇركە ۇرەيلەنىپ، شوشىنا قاراپ تا تانيدى. سونىمەن بىرگە بۇل ولەڭنىڭ ارعى استارىندا، ءوزىڭىز دە تۇيسىگىڭىزبەن سەزىنىپ، ءبايقاپ-بىلىپ وتىرعانىڭىزداي ءون بويىڭىزدى تۇرشىكتىرىپ، توڭازىتىپ جىبەرەر قاتال زامان مەن ۋاقىتتىڭ دا قورقىنىشى مەن ۇرەيى جاتىر. سولاي بولا تۇرا بۇل ولەڭنىڭ ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا سونشالىقتى جاعىمدى، جانىمىزعا ەتەنە جاقىن بولىپ ەستىلەتىنى، ءسوز جوق، ونىڭ سوناۋ بەسىك جىرلارىنان باستاۋ الاتىن سارىن-اۋەنمەن ورىندالعاندىعىندا. ەگەر سەن ءداستۇر جالعاستىعىنىڭ جولى وسى ەكەن دەپ كونە سارىن مەن ەسكى اۋەننىڭ تەك سىرتقى ءسۇلبا-تۇرىن عانا كوشىرىپ، ونى جاڭا مازمۇن ، جاڭا مانمەن بايىتپاساڭ، وندا ول الەمىش بوياۋلى، ءىشى قۋىس سىلدىرماق ويىنشىق قانا بولىپ قالادى. وسىنى جاقسى ۇعىپ، تەرەڭ تۇسىنە بىلگەن نۇرلان قىزۋى كوتەرىلىپ تابيعات قۇبىلىستارىنان الدەقانداي ءبىر ەلەستەر كورىپ جاتقان بالانىڭ ۇرەيى مەن قورقىنىشىنىڭ ارعى استارىنا ۋاقىت پەن زاماننىڭ دا ۇرەيلى ءۋىلىن قوسىپ جىبەرە الىپتى. ءداستۇردى يگەرۋ وسىلاي بولسا كەرەك!
جالپى، نۇرلان ماۋكەن ۇلى ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا، ءدال ءقازىر ءوقىپ-بىلىپ وتىرعانىمىزداي، ءوزىنىڭ ولەڭ-تامىرىن ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قۇنارلى توپىراعىنا تەرەڭنەن سالىپ العان ەكەن. ونىڭ كوپ-كوپ ولەڭدەرىنەن سول ءۇردىستى تاپ باسىپ، ءدال تابۋ قيىن ەمەس. بۇل ءسوزىمىزدى ودان سايىن بەكىتە ءتۇسۋ ءۇشىن ونىڭ تاعى ءبىر ولەڭىن وقىپ كورەيىكشى.
ءبىر اياعى — سەگىز،
ءبىر اياعى — توعىز.
ءبىر اتاسى — ساق،
ءبىر اتاسى — وعىز.
كۇمبىرلەسە — دومبىرا،
كۇڭىرەنسە — قوبىز،
سوزىلعاندا — ساعىز،
سازارعاندا — ناعىز،
قىزارعاندا — قىمىز،
سىزداعاندا — نىعىز،
دولدانعاندا — دويىر،
سىلتەنگەندە — سويىل.
اقىن بۇل ولەڭىندە الۋان ءتۇرلى رەڭك بوياۋعا ءتۇسىپ، رايى دا، شىرايى دا سان قيلى، سان ءتۇستى، تامىرى دا، تابيعاتى دا تارام-تارام، ءتىپتى قاراما-قايشىلىقتاردان تۇراتىن، بىردە كول، بىردە ءشول، بىردە جەل، بىردە شەر،ساتتە اشىلىپ، ساتتە قابىنىپ شىعا كەلەتىن قازاقتىڭ مىنەز-قۇلقىن سيپاتتاعان. تاعى بۇل ولەڭنەن سەن ەرتە-ەرتەدەن قۇلاعىمىزعا جاقىن، بالا كۇنىمىزدەن جاتتاپ وسكەن “ءبىر دەگەنىم — بىلەۋ، ەكى دەگەنىم — ەگەۋ” دەپ باستالاتىن كادىمگى ساناماقتىڭ سارىنىن بىردەن تانيسىڭ عوي.تەك اقىن ويىن ءۇشىن ايتىلاتىن ويناقى تاقپاقتىڭ كانىگى تۇرىنە جاڭاشا ءمان مەن جاڭاشا مازمۇن ارقالاتقان. بۇل دا شەبەرلىك!
نۇرلان ماۋكەن ۇلى جىرلارىندا بۇكىل ىشكى دۇنيەڭدى الاساپران ەتىپ، بىردە اۋمالى-توكپەلى، بىردە الاعاي دا بۇلاعاي كۇيگە تۇسىرەتىن قامىعىپ تورىققان، نالىپ قامىققان كۇيزەلىستى ولەڭدەر كوپ كەزدەسەدى. ول سول ولەڭدەردە كورىنىس تاباتىن ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ جان كۇيزەلىسىن كوبىنە-كوپ قوعام مەن ۋاقىت بويىندا ءجۇرىپ جاتقان كۇيزەلىستەرمەن سالالاستىرىپ، ساباقتاستىرىپ جىبەرەدى.اقىن ءتىپتى ءوزىنىڭ جان كۇيزەلىسىن دە قوعام مەن ۋاقىتتان تىس قويا الماپتى.
جىلاۋ دا جىلاۋ،
زار جىلاۋ...
قوتانداي بولىپ قالدىم-اۋ —
جىلاۋدان باسىم قاڭعىردى،
زارلاۋدان شاشىم اعاردى،
كورە دە كوزىم اعاردى،
سويلەي دە ءسوزىم جوعالدى.
تابا الماي قالدىم قوعامدى.
بۇل جەردە اقىن تەك ءوز باسىنان وتكەن اۋىرتپالىقتى عانا ايتىپ، ءوز جانىن جەگەن شەر مەن شەمەندى قوتارىپ، سول ءۇشىن زار يلەپ وتىرعان جوق، ارينە. ونىڭ مىناۋ اينالا تىرشىلىكتەن كورگەنى كوبىنەسە زىمياندىق پەن سۇرقيالىلىق، قۋلىق پەن سۇمدىق، الداۋ مەن ارباۋ عانا بولسا ، سولاردى نىساناعا وق قاداعانداي ەتىپ اتاپ-اتاپ كورسەتكەن سويلەگەن ءسوزىڭ بەتالدى جەلگە ۇشىپ، قۇردىمعا جۇتىلىپ كەتىپ جاتسا، جىلاماعاندا قايتپەكسىڭ؟! وندايدا امال جوق “كۇڭنەن بەتەر كۇڭرەنەسىڭ، جەلدەن بەتەر جىنداناسىڭ!”
ول ءبىراق ىشىنە شەمەن بوپ قاتقان شەرى مەن مۇڭىن، بەرىش بوپ تۇيىلگەن نالاسى مەن زارىن اقتارۋ ءۇشىن جىلاپ كۇڭىرەنبەيدى.
جانىمدى قويار جەر تاپپاي
جەتى تۇندە جەلدەپ كەتىپ بارامىن.
جاسىمدى قۇيار كول تاپپاي
جەتى بەلدەن سەلدەپ كەتىپ بارامىن.
بۋداق-بۋداق بۇلتتاي
بوز اسپاندا بوزداپ كەتىپ بارامىن.
بوزداعىمدى ۇمىتپاي
باستا مۇڭىن قوزعاپ كەتىپ بارامىن.
ياعني، ول جىلاسا، وزگەلەردىڭ دە “مۇڭىن قوزعاپ” جىلايدى. ناعىز اقىن ميسسياسى، اتقارار مىندەتى وسىندا جاتسا كەرەك: وزگەلەردى دە بەي-جاي، بەيتاراپ قالدىرماۋ!
نە بولعاندا دا ول ءوزىن مىنا ءومىر مەن تىرشىلىكتەن، قوعام مەن ۋاقىتتان بولەك قويىپ سويلەي الماپتى. ولاي بولۋى مۇمكىن دە ەمەس.ويتكەنى ونىڭ بۇكىل ءبولمىس-بىتىمى، تىرشىلىك-قارەكەتى، تامىر مەن تالشىعى سول قوعام مەن ۋاقىتپەن سالالاسا بىرىگىپ، تۇتاسىپ كىرىگىپ، جامىراسا جالعاسىپ كەتكەن. ول كەشەنىڭ دە كەلبەتىن كورگەن، ەندى بۇگىننىڭ دە بەينەسىن كورىپ وتىر...
باقالى كولگە تۇسكەنمىن،
بالدىرلى سۋىن ىشكەنمىن.
بويلاۋلىعىن جۇلعانمىن،
بالىعىنا اۋ قۇرعانمىن.
تارعىل ءبىر تاۋعا شىققانمىن،
تاسىنىڭ سىرىن ۇققانمىن.
قىناسىن جيىپ جۇرگەنمىن،
جاڭعىرىق بولىپ كۇلگەنمىن.
سارى دالانى كەزگەنمىن،
بەلەڭ بوپ بەلدە بەزگەنمىن.
ەرمەننىڭ ءدامىن العانمىن،
ەلجىرەپ جۇرەك قالعانمىن.
بۇل نۇرلاننىڭ تۋعان جەرىنىڭ كەشەگى كورىنىسى. كوركى كوڭىلدى دە، كوزدى دە قاتار ارباپ، جۇماقتاي بوپ جۇتىنىپ تۇرعان، قايران تۋعان جەر، ەندى بۇگىن قانداي؟
باعىما كولىم بار-تۇعىن، —
بالدىرلى سۋى بال-تۇعىن،
كولىم دە بۇگىن تاۋسىلدى.
جاسىننىڭ العان جارقىلىن
تارعىل دا تاسىم بار-تۇعىن
تاسىم دا بۇگىن تاۋسىلدى.
المايتىن بەينە نار تىنىم،
سايىن ءبىر دالام بار-تۇعىن
دالام دا بۇگىن تاۋسىلدى.
قۇلاعىڭ شالسىن داۋسىمدى!
سونىمەن “بالدىرلى كولى دە”، “تارعىل تاستى” تاۋى دا، “ەرمەننىڭ ءيىسى بۇرقىراعان ساردالاسى” دا تويىمدى دا بىلمەيتىن، قويىمدى دا بىلمەيتىن اشكوز، اشقاراق قۇلقىندى ايداھار اراندارعا جۇتىلىپ كەتتى. بۇعان اقىن جانى قالاي كۇيزەلىپ، قالاي زار يلەمەسىن.
ءقازىر، وكىنىشكە وراي، “بىزدە ءبارى جاقسى”، “ءبارى كەرەمەت” دەيتىن، كىل ءبىر جۇرەك لوبلىتار ماقتاۋ مەن ماداقتان، جارامساقتىق پەن جالباقايلىقتان تۇراتىن، كۇپسىپ سويلەگەندە كۇپتەي بوپ ءىسىنىپ، كۇمپىلدەپ سويلەگەندە قۇلاعىڭنىڭ جارعاعىن جارىپ جىبەرەتىن وڭەشى شلانگا، كەڭىردەگى كەرنەي ولەڭدەر از ەمەس. ونداي ولەڭدەردى جازاتىن جازعىشتار بەينە ءبىر “مەنىڭ جاعدايىم جاقسى، ءتورت قۇبىلام تۇگەل، ياعني ەلدىڭ دە، جەردىڭ دە جاعدايى جاقسى، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل” دەپ ويلايتىن بولسا كەرەك. ولار ەلىنىڭ دە، جەرىنىڭ دە تۋ-تالاقاي بوپ تونالىپ، تالان-تاراجعا ءتۇسىپ جاتقانىن كورمەيتىندەي. تاعى دا ولاردى وزدەرى سياقتى تايىز، تاڭقى الدەبىرەۋلەر “ۇلى اقىن” دەپ،”كەرەمەت اقىن” دەپ اياقتارىن جەرگە تيگىزبەي اسپەتتەيتىندەرىن قايتەرسىڭ؟! ونداي-ونداي اۋپىلدەپ اڭكىلدەگەن الدەبىرەۋلەر سول قىلىعىمەن بىرەۋى شەرلەنىپ، بىرەۋى كارلەنىپ وتكەن اباي مەن ماحامبەتتىڭ دە ءارۋاقتارىن اياق استى ەتىپ جاتقاندارىن بىلەر مە ەكەن؟ ءاي، قايدام...
جالپى، ءوز ەلى مەن جەرىنىڭ مۇڭىن مۇڭلاماعان، جوعىن جوقتاماعان، تاعدىر-تالايىنا الاڭ بولماعان، سول ءۇشىن نالا-مۇڭعا باتىپ كۇيزەلىپ، كۇيىنبەگەن اقىن اقىن بوپ جارىتا ما؟! وندايلارعا نۇرلان ماۋكەن ۇلىنىڭ جاۋابى دايار.
كوك سۋ كولگە اينالدى: نە شارا؟
كوپ شۋ سەلگە اينالدى: نە شارا؟
اق بۋ جەلگە اينالدى: نە شارا؟
“گاككۋ” شەرگە اسنالدى: نە شارا؟
اينالماعان سەن عاناسىڭ، بەيشارا!
ويلانباعان سەن عاناسىڭ، بەيشارا!
باسقا نە دەسىن؟ بەيشارانىڭ اتى بەيشارا.
نۇرلان دا، پەندە دەپ اتالاتىن، قۇدايدىڭ قۇلاق كەستى قۇلدارى ءبىز سەكىلدى، بىردە الىسىپ، بىردە شابىسىپ، بىردە كەلىسىپ، بىردە كەتىسىپ، بىردە شارپىسىپ، بىردە شابىسىپ جاتقان الاقۇيىندى الاساپىراندى مىنا دۇنيەنى كورۋدەي-اق كورسە كەرەك. ول دا بىرەۋلەرمەن قۇشاق اشا كەلىسىپ، ەندى بىرەۋلەرمەن ات قۇيرىعىن كەسىسىپ كەتىسكەن شىعار. ءومىر عوي! بىرەۋلەرگە قۇلاي جىعىلىپ، بىرەۋلەردەن كورمەستەي بوپ بەزىنۋى ابدەن مۇمكىن... قالاي دەگەندە دە، بۇل ءومىر قانداي تايعاق، قانداي تۇرلاۋسىز. قانداي وپاسىز!
ويدىم-ويدىم ويپاتتىڭ
وي جاعىنا ءبىر قوندىم.
قوجىر-قوجىر تاۋلاردىڭ
قىر جاعىنا ءبىر قوندىم.
بىلدىر-بىلدىر بۇلاقتىڭ
باس جاعىنا ءبىر قوندىم.
سىلدىر-سىلدىر قۇراقتىڭ
ماس جاعىنا ءبىر قوندىم.
سونىمەن كۇندەردىڭ كۇنىندە نە بولدى دەيسىز عوي. بارىمەن ۇيلەسىم مەن جاراسىم تاپقان تىرشىلىك كۇندەردىڭ كۇنىندە بەزبۇيرەكتىك تانىتىپ شىعا كەلدى.
ويدىم-ويدىم ويپاتىم
وي قاراتتى ءبىر كۇنى.
قوجىر-قوجىر تاۋلارىم
قوي قاراتتى ءبىر كۇنى.
بىلدىر-بىلدىر بۇلاعىم
باستىقتىردى ءبىر كۇنى.
سىلدىر-سىلدىر قۇراعىم
قاستىق قىلدى ءبىر كۇنى!..
كوبىمىزدىڭ-اق باسىمىزدان وتكەن جاعداي عوي بۇل. بۇگىن عانا قۇشاقتاسىپ قاۋىشىپ تۇرعانىڭ، كۇنى ەرتەڭ-اق كوكىرەگىڭنەن يتەرىپ يتجەمەگە قالدىرىپ كەتپەۋشى مە ەدى. سونداي-سونداي جاعدايدى نۇرلان بەينەلى سوزدەرمەن استارلاپ ايتۋ ارقىلى فيلوسوفيالىق دەڭگەيگە كوتەرە ءبىلىپتى.
نۇرلان ماۋكەن ۇلى بۇل ءومىردىڭ وتىنا ءتۇسىپ جانىپ، سۋىنا ءتۇسىپ تۇنشىعىپ، “بالىن دا ءىشىپ، ۋىن دا ءىشىپ”، “ايالداماستان ايى، كىدىرمەستەن كۇنى قاشاتىنىن” ءبىلىپتى. ءپاني ومىردەن باقيلىققا ەرتە جينالىپتى. “باسىنان كۇننىڭ وزعانىن” كورىپتى.
جانىمدى جەگەن مىنا كۇن
قۇلديلاي ۇشقان قۇلادىن.
قاناتىن قاقتى قايرىلماي
باسا الماي قالدىم ءبىر ادىم.
قولىمنان ءتۇستى قۇراعىم،
ۇستاتپاي كەتتى ۇرى كۇن.
ءتىرىنىڭ ىستەپ تىرلىگىن
وتە دە شىعار عۇمىرىم.
جۇرەگىم توزار، جۇيكەم دە،
تىرشىلىك، مەنى يكەمدە.
ولە الماي جۇرگەن، ەي، ولەڭ،
ولەتىن جانعا سۇيكەنبە، —
دەپ ومىردەن دە، ولەڭنەن دە سىرت بەرگەندەي بولىپتى. ءبىراق ونىڭ ولەڭدەرى، قازاقتىڭ قابىرعالى اقىندارىنىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن نۇرلان ماۋكەن ۇلىنىڭ ءومىرىن جالعاستىرا بەرمەك. وعان ءبىز كامىل سەنىمدىمىز!
You Might Also Like
-
مەنىڭ ويىمشا، ەسىمى قالىڭ جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تانىمال قۋاندىق تۇمەنباي قازىرگى قازاق جازۋشىلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءونىمدى جازۋشى. ول ءتىپتى قولىنداعى قالامى بىردە-بىر سۋالىپ، الدىنداعى قاعازدارى بىردە ب...
-
بۇگىلگەن تىزەسىن جازىپ، يىلگەن ەڭسەسىن كوتەرگەن ەل، ەڭ الدىمەن، قانشاما جىلدار، ءتىپتى قانشاما عاسىرلار بويى كوز جازىپ قالعان وتكەنىنە دەن قويىپ، سول وتكەنىنە وتكەل سالىپ، ونداعى جاسالىنعان جادىگەرل...
