وزەگىندە بار قازاقتىڭ زارى بار
شۇكىر، كەيىنگى كەزدەرى “قوعام ءبىر فورماسيادان ەكىنشى فورماسياعى وتەر تۇستا ادەبيەتىمىز نە ىستەرىن بىلمەي ابىرجىپ قالدى”، “وتپەلى كەزەڭ تۇسىندا ادەبيەت تۇيىققا تىرەلىپ، داعدارىسقا ۇشىرادى” دەگەن مۇڭى اۋىر، ۋايىمى قالىڭ سوزدەر سيرەكسىپ، دۇنيەگە كەلىپ جاتقان جاڭا شىعارمالار تۋرالى اڭگىمەلەر، ءجيى بولماسا دا، ەستىلە باستادى. ارينە، مەن ءوز باسىم، كەشەۋىلدەپ بولسا دا، سول وتپەلى كەزەڭ تۇسىندا دا پوەزيا جانرىنىڭ ەشقانداي دا داعدارىسقا ۇشىراماعانىن، تۇيىققا تىرەلىپ قالماعانىن ءسوزىم جەتكەنشە دالەلدەپ باققام-دى. كوڭىلىمە ءبىر دەمەۋ بولاتىنى، مەنىڭ ول پىكىرىمە ەشكىم دە، جوق ولاي ەمەس دەپ قارسى داۋ ايتا قويعان جوق. دەمەك اقىل، اقىلدان ارتىق ەمەس، كوپ ادامنىڭ كوكەيىندە دە سول وي جۇرسە كەرەك.
راس، استى-ۇستىنە شىعىپ، ءۇستى استىنا ءتۇسىپ جاتقان الاساپىران دۇنيەمەن ءاپ دەگەننەن قويان-قولتىق كەپ شاپپا-شۇپ ۇستاسا كەتەتىن پوەزيا سياقتى ەمەس، ادەبيەتتىڭ قاتەپتى قارا نارى بوپ سانالاتىن پروزا جانرى ءبىرشاما ۋاقىت داعدارىپ قالعان-دى. ءار اي تۇگىلى ءار كۇنى ءبىر-بىر جىلناماعا تاتيتىن جىلدار ءوتتى. دۇنيەنى دۇرلىكتىرىپ جىبەرگەن قۇيىندى ءدۇبىلىستىڭ اق شاڭى باسىلىپ، كوزدى دە، كوڭىلدى دە كولەگەيلەپ، الدى-ارتىڭدى بىردەي تۇمشالاپ، ەرتەڭىڭدى بولجاتپاي قويعان قالىڭ اق تۇمان دا سەيىلىپ، جازۋشىلارىمىز سول ءبىر قىم-قۋىت كەزەڭنىڭ شىم-شىتىرىق وقيعالارىن ءون بويىنان وتكىزىپ، ونى كوڭىلىنىڭ كورىگىندە قىزدىرىپ، جان-جۇرەگىندە قورىتىپ، وي-ساناسى مەن تالعامىنىڭ تارازىسىنا سالىپ، سۇرىپتاپ، سارالاپ سول وتكەن ۋاقىتتىڭ كەسكىن كەلبەتى مەن اجارىن دۇنيەگە الىپ كەلە باستاعانى شىندىق.
ونداي كەزەڭدە اقىلىن ىشىنە جاسىرعان استارلى پىكىردىڭ دە، تاعاتتان جۇرداي ۇستامسىز ۇشقارى پىكىردىڭ دە ايتىلا بەرەتىنى زاڭدى. “داعدارىسقا ءتۇستى”، “توقىراۋعا ۇرىندى” دەگەن سوزدەردى سىن جانرى دا از ەستىگەن جوق. ءالى دە ەستىپ جاتىر. ءتىپتى كەيدە “سىن ءولدى” دەگەن قاتال ءسوز دە تاڭعى اۋادا مىلتىق اتىلعانداي گۇرس ەتە قالاتىنى بار. ءبىراق، باعامداپ قاراساڭىز، “سىن ءولدى” دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى دە — سىن عوي. ياعني، قانشا جانازاسىن شىعاردىم دەسەڭ دە، ءبارى ءبىر سىننىڭ ولمەگەنى عوي.
بۇل جەردە ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، مەن ءوز باسىم، ولەڭ جازاتىن ادام بولعاندىقتان، ۇزاق جىلداردان بەرى، قازىرگى قازاق پوەزياسى، ونىڭ تالانتتى وكىلدەرى تۋرالى سىني وي-پىكىرلەرىمدى بىردە ءبىر ۇزگەن ەمەسپىن. تاعى دا وسىلاي جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جالعىز مەن ەمەس. ءبارى دەسەم كۇپىرشىلىك بولار، اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءبىرقاتارى ءدال وسىلاي ەڭبەك ەتىپ ءجۇر.
بىزدە ءبىر تاس قامالداي قاتىپ قالىپتاسىپ قالعان جامان تۇسىنىك بار: ادەبي تۋرالى ءسوزدى تەك سىنشى ايتۋ كەرەك. شىنىمدى ايتايىن، مەن كەيبىر سىنشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن (ارينە، ءبارىن ەمەس) مۇلدە باعالامايمىن. نەگە؟ ويتكەنى ول دۇنيەلەر، ەڭ الدىمەن، كوركەمدىكتەن جۇرداي. تاپتاۋىرىن. سحەما. سىلدىر ءسوز. قاتىپ قالعان قاساڭ. قاساڭدىعى سونداي، ولاردى وقىپ وتىرىپ ەڭ بولماسا ءتۇيىنى دە جوق كەندىر ءجىپ جۇتىپ نەمەسە توڭ بوپ قاتىپ قالعان كەسەك كەمىرىپ وتىرعانداي بولام. شابىتتانا المايسىڭ. شارىقتاي المايسىڭ. شالقي المايسىڭ. حايۋاناتتار پاركىندەگى شارباقتا قالعانداي پۇشايمان، ءمۇساپىر كۇي كەشەسىڭ. ال سىن دەگەن دە ادەبيەتتىڭ باسقا جانرلارى سياقتى كوركەم دۇنيە، كوركەم الەم عوي. ياعني، ەڭ الدىمەن ول كوركەمدىك تالاپتارعا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس. ارينە، كوركەمدىك تالاپتارعا تولىعىمەن جاۋاپ بەرەتىن شىعارمالار جازا الاتىن سىنشىلار بار. ءبىراق ولار وتە از. سوندىقتان مەن كەي رەتتە كەندىر ءجىپ ەسىپ، توڭ كەسەك تەرىپ كەتكەن قالىڭ سىنشىلاردان گورى اقىن-جازۋشىلاردىڭ وزدەرى جازعان سىني وي-پىكىرلەرىنە كوبىرەك دەن قويام. ويتكەنى ولاردىڭ وي-پىكىرلەرىنىڭ بويىندا قان بار، جان بار. تاقىرىپقا ەندەپ كىرۋ بار. قالامداس ارىپتەسىنىڭ لابوراتورياسىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن، دەمى مەن لەبىن كورسەتۋ بار. كەيبىر “پاسپورتتى” سىنشىسىماقتار سياقتى شىعارمانىڭ وقيعاسىن عانا ايتىپ، تىسىن عانا شولىپ شىعۋ ەمەس، اۆتوردىڭ ايتار ويىنىڭ استارىن اشىپ تاستايتىنى بار. وسى بارلاردىڭ بارىنەن دە بۇرىن ول ماقالالاردا كوركەمدىك بار!
تاعى دا بۇل جەردە ايتا كەتەر ءبىر ماسەلە، ادەبيەتتە شاش ال دەسە باس الاتىن اپەرباقان شولاق بەلسەندىلەر ويلايتىنداي، سىن دەگەن كىلەڭ ءبىر ءولىمشى ەتىپ دۇرەلەپ سويىپ سالۋ مەن قورقىراتىپ باۋىزداپ تاستاۋدان تۇرمايدى. شولتاڭداعان ول شولاق بەلسەندىلەردىڭ سەلەبەسى ارقاسى جاۋىر، كيرەلەڭدەگەن كوتەرەم حالتۋرشيكتەرگە ەمەس، ەڭ الدىمەن، بەلى بەرىك، سۇبەسى قالىڭ، ساۋىرى جالپاق جارامدىلارىمىزدى جايراتىپ سالادى. بەينە ءبىر ولار سىن جانرىن قان ساسىعان قاساپحانا دەپ ۇعاتىنداي.
بۇگىنگى تاڭدا سىن جانرىندا نە جەتپەي جاتىر دەيتىن بولساق، وندا وعان ءالى كۇنگە دەيىن بارىمىزدى بازارلاي الماي جاتقانىمىز جەتپەي جاتىر دەر ەك. ياعني، قارىمدى، قابىرعالى قالامگەرلەرىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزدەرىنىڭ ءتيىستى باعالارىن الا الماي ءجۇر دەر ەك. قايتا قايداعى-جايداعى كولدەنەڭ كەلىپ كيلىككەن كوك اتتىلار كيمەلەپ، ولاردىڭ اياعىنىڭ استىنان ۇشقان شاڭ، كوپ-كوپ كوركەمسوز شەبەرلەرىنىڭ كەسكىن-كەلبەتىن كولەگەيلەپ كورسەتپەي بارادى دەر ەك.
مۇنداي كەلەڭسىز قۇبىلىسقا باسقا ەشكىم ەمەس، الدىمەن ءوزىمىز كىنالىمىز. نەسىن جاسىرامىز، بىر-بىرىمىزگە دەگەن نيەتىمىز جۇتاڭ، تىلەگىمىز تاپشى. راس، وتپەلى كەزەڭ تۇسىندا ادەبيەتكە كەلگەن جاستار پوەزياسى تۋرالى “التىنكوپىرلىكتەر” دەپ اتالاتىن ماقالا جازدىم. ودان بۇرىنىراقتا توقاش بەردياروۆ، وتەجان نۇرعالييەۆ، سابىرحان اسانوۆ، مەڭدەكەش ساتىبالدييەۆ،ساكەن يماناسوۆ، دۇيسەنبەك قاناتبايەۆ سياقتى اعالارىم جايىندا، سونان كەيىن قاتارلاس قۇربىلار مەن قاناتتاس ىنىلەرىم جاركەن بودەش، نەسىپبەك ايت ۇلى، ءجۇرسىن ەرمان، عالىم جايلىباي، باۋىرجان جاقىپ، قاسىمحان بەگمان، نۇرلان ماۋكەن ۇلى، بولات شاراحىمبايلاردىڭ (قۇداي قالاسا، بۇل ءتىزىم جالعاسىن تابادى) تۆورچەستۆولارىنا جەكە-جەكە توقتالدىم.
ارينە، وسى ۋاقىتقا دەيىن الگى اتى اتالعان اقىن ازاماتتاردىڭ زامانداسى، ەرەن دە ەرەك اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ ولەڭ الەمى تۋرالى قالام تارتپاعانىم ۇيات. كەزىندە ەسەنعالي ەكەۋمىزدىڭ، الاۋىز بولماساق تا، الاكوز بولىپ قالعانىمىز راس. ءقازىر دە ەكەۋمىزدىڭ اۋىز جالاسىپ، قاۋىشىپ كەتكەنىمىز شامالى. سوندىقتان ەسەنعاليدىڭ ءوزىن بىلاي قويعاندا، وزگەلەر دە نەگە ول تۋرالى جازبايسىڭ دەپ كىنالاپ، كۇستانالاي المايدى. مەن جازباعاننان ەسەنعاليدىڭ ءباسى ءتىپتى دە ءتۇسىپ قالمايدى. ءبىراق ول تۋرالى جازباۋ، ەڭ الدىمەن، ءوزىمنىڭ ازاماتتىعىما، ادامدىعىما سىن دەپ بىلەم.
ال ەسەنعالي راۋشانوۆ ادەبيەتتەگى كاملەتتىك كەزەڭنەن الدەقاشان ءوتىپ، ابدەن تولىسىپ، كەمەلىنە كەلگەن، شىعارماشىلىعى قالىڭ-قالىڭ قاتپارلاردان تۇراتىن، ەشقانداي اسىرماي دا، جاسىرماي دا ايتار بولساق، ۇلتتىق ۇلكەن اقىندارىمىزدىڭ ىشىندەگى ساناۋلىلارىمىزدىڭ ءبىرى.
مەن ءۇشىن، سان تاراپ، سان تاقىرىپ، سان سالا، سان ورىس-بەلەڭدە جۇمىس ىستەپ جاتقان الۋان مىنەزدى، الۋان اۋا-رايلى اقىنداردىڭ ىشىندە ۇلتتىق اقىن دەگەن ولشەم بارىنەن دە بيىك ۇعىمعا يە. ويتكەنى ۇلتتىق اقىندى بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ رۋحاني مۇقتاجدىعى تۋدىرادى. تاعى دا ول سول ۇلتتىڭ قاتەرلى، قيىن كەزەڭدەرىندە دۇنيەگە كەلەدى. ونداي اقىن ۇلتىنىڭ الدىندا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك پەن مىندەت ارقالايدى. ونداي جۋاپكەرشىلىك پەن مىندەت كەز كەلگەن اقىننىڭ پەشەنەسىنە جازىلا بەرمەيدى. بۇل دۇنيەدە ۇلتتىڭ رۋحاني مۇقتاجدىعىن وتەۋدەن ۇلكەن ءىس بار ما؟! ءبىراق بۇل جەردە رۋحاني مۇقتاجدىق دەگەن ۇعىمنىڭ قاتىپ قالعان قاساڭ فورمۋلاسى جوقتىعىن، ونىڭ اسا كەڭ ۇعىم ەكەندىگىن، ول ۇعىم زامان جەلىمەن، ۋاقىت لەبىمەن وزگەرىپ تۇراتىن قوعامنىڭ ءار ساتى، ءار باسپالداقتارى مەن ءار ءيىرىم، ءار يىنىندە باسقاشا رەڭك پەن تۇسكە، باسقاشا مازمۇن مەن مانگە يە بوپ تۇرلەنە قۇبىلىپ وتىراتىنىن ۇمىتپاعانىمىز ءلازىم.
ماسەلەن، ماحامبەت ۇلتى ءۇشىن اقىرىپ تەڭدىك سۇراسا، اباي حالقىن قاراڭعىلىق قاماۋىنان الىپ شىعامىن دەپ قايعى جۇتىپ، ۋ ءىشتى. پۋشكين جۋىلىپ-شايىلماعان رەسەيدەگى قۇلدىق پەن زورلىقتى كورىپ زار يلەسە، بايرون انگلياداعى ۇلتىنا جاسالىنىپ جاتقان ادىلەتسىزدىكتى كورىپ ءوز ەلىنەن ءوزى بەزىپ كەتتى؛ فرانسۋز بەرانجە ۇلتىن قان قاقساتاقان ءدىني دۇمشەلىك پەن كورولدىڭ وزبىرلىعىن كوزدەرىنە شۇقىپ تۇرىپ كورسەتكەنى ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى... مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ تىزە بەرۋگە بولادى.
قاسىرەتتى ۇلتىنىڭ قامىن ويلاپ كوكىرەگى قارس ايىرىلعان ماعجاندى، ءوز شىعارمالارىندا ۇلتتىق قاسيەتتى بار بوياۋ-ناقىشىمەن سۋرەتتەي بىلگەن ءىلياستى، سۇم زاماننىڭ سۇمپايى سىقپىتىنان شوشىنعان سۇلتانماحمۇتتى، ولەڭدەرىنەن ۇلتتىق ورلىك پەن ادۋىندىلىق اتويلاپ تۇراتىن قاسىمدى ايتپاعاندا، كەڭەستىك ءداۋىردىڭ قىشقاشتاي قىسپاعىنىڭ ازۋى ءسال بوساڭسىعان تۇستا “مەن قازاقپىن” دەپ الەمگە جار سالعان جۇبان مولداعالييەۆتى، تۋعان جەرگە كىندىگىنەن بايلانىپ قالعان عافۋ قايىربەكوۆتى،ۇلى دالانىڭ رۋحاني ديدارىن، ياعني ۇلتتىق مىنەز-قۇلقىن ايقارا اشىپ كورسەتكەن قادىر مىرزالييەۆتى، ءوز ۇلتىنىڭ بويىنداعى كۇيدەي تىلسىم، كۇيدەي جۇمباق ءبولمىس-بىتىمىنىڭ فيلوسوفيالىق ءمانى مەن پسيحولوگيالىق مايەگىنە ۇڭىلگەن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتى، ۇلتىنىڭ رۋحاني كەسكىن-كەلبەتىن كەڭىستىكتىڭ الىپ ساحناسىنا شىعارىپ سومداعان مۇقاعالي ماقاتايەۆتى، عاسىرلاردىڭ قۇمى مەن قىرى استىندا قالىپ قويعان سارىن مەن اۋەندى قايتا وياتىپ، ولاردى قۇلاعىڭنىڭ ءدال تۇبىنەن ەستىلەتىن ۇلى دۇبىرگە اينالدىرىپ جىبەرگەن تولەگەن ايبەرگەنوۆتى، ءارى تارتقاندى بەرى تارتام دەپ اۋرە بولمايتىن، قايتا ءارى تارتقاندى ودان دا ارىگە يتەرىپ جىبەرەتىن مىنەزگە يە فاريزا وڭعارسىنوۆانى، ۇلتىم دەپ سويلەسە ۇرتى باسقان كورىكتەي ءىسىنىپ، ءتىلى ءۇشىن تاپ ءقازىر جۇرەگىن سۋىرىپ، ءتىلىن كەسىپ بەرۋگە دايىن مۇحتار شاحانوۆتى، لەنيننىڭ تۋعان كۇنى اتالىپ ءوتىپ جاتقان رەسمي كەڭ زالعا ارباسىن شيقىلداتىپ، وگىزىن اياڭداتىپ كىرىپ كەلگەن كەڭشىلىك مىرزابەكوۆتى، “دالا سەنىڭ ۇلىڭمىن” دەگەن ءسوزى بىردە شەكسىز ماقتانىش، ەندى بىردە جان ايقايىنداي ەستىلەتىن ءابدىراشتىڭ جاراسقانىن، قاراعايدىڭ قارسى بىتكەن بۇتاعىنداي يرانعايىپتى، “زامانايلاپ” شەرىن اقتارعان ۇلىقبەكتى، “قاسقىر بابا” دەپ قاسقايىپ سويلەيتىن سەرىك اقسۇڭقارۇلىن قايدا قوياسىڭ؟! وسى اقىنداردىڭ قاي-قايسى دا ۇلت اقىنى. ولاردىڭ قاي-قايسى دا ۇلتتىڭ رۋحاني مۇقتاجدىعى مەن قاجەتتىلىگىنە ءوز دەڭگەي، ءوز دارەجەسىندە جاۋاپ بەرگەن اقىندار.
ارينە، بۇل ماقالادا، وزدەرىڭىز بايقاپ وتىرعانداي، تالاي-تالاي تاماشا اقىنداردىڭ اتتارى اتالماي جاتىر. ءبىراق مەن بۇل جەردە ناعىز ۇلتتىڭ بوياۋ-ناقىشتارى بىردەن كوزگە تۇسەتىن اقىنداردى عانا اتاپ وتىرمىن. سوندىقتان باسقا جۇرت مۇنىما تۇسىنىستىكپەن قارار دەگەن ويدامىن.
ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ پوەزياسىنداعى ورىنى، ءسوز جوق، جوعارىدا اتى اتالعان اقىنداردىڭ قاتارىندا. ول اقىندار ءبىر بىرىنە قالاي ۇقساماسا، ەسەنعالي دا ولارعا ءدال سولاي ۇقسامايدى. قازاقتا “يلەگەنىمىز ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعى” دەگەن ءسوز بار عوي. ول ءسوز باسقا ءبىر ورتاق ماسەلەلەرگە كەلسە دە، الدىنا قاعاز جايىپ، قولىنا قالام ۇستاعان جاندارعا كەلمەيدى. ءار اقىن-جازۋشى، مەيلى ول قوتىر لاقتىڭ تەرىسى بولسا دا، ونى ءوزى جەكە يلەيدى. ولاي بولمادى ما، وندا ونىڭ ءبالدۋ-بالدۋىنىڭ ءبارى وتىرىك. ءار اقىن جەكە ينديۆيدۋم.
اقىن ءوز مىنەزىمەن تۋادى، ياعني، جاراتىلىس تابيعاتى قالاي بولسا، ولەڭى دە سونداي. ادەتتە، ۇلتتىق رۋحى بيىك اقىنداردىڭ مىنەزدەرى ءبىر-بىرىنىڭ كوشىرمەلەرى بولماسا دا ۇقساس بولىپ كەلەدى. ءبارى دە ءبىر بەتكەي، ءبارى دە قايسار. قالىپقا سىيمايدى، قامىتقا باسىن كىرگىزبەيدى. ەسەنعالي بۇل رەتتە بىلاي دەيدى:
تاسىرقاعاندا تاس جاۋعان
تاۋ بولدى ۇيىقتار ايلاعىم.
قاسقىردان اناۋ
قاس جاۋدان
تارتىپ اپ اپان جايلادىم.
جەتىپ ءبىر قۇلان قايىرىپ،
جەلكەدەن الدىم جەمىت دەپ.
تاعىدان ولجا ايىرىپ
تارپاڭدى ءمىندىم كولىك دەپ.
باتىرشا كۇلىپ تۇرەگەپ،
وتىردىم جىلاپ اقىنشا.
جونىمدى توستىم “مىنە” دەپ
جولبارىس-تاعدىر اتىلسا...
مىنە ەركەكتىك مىنەز! مىنە، اقىندىق تارپاڭ بولمىس! دۇنيەنى الاعاي دا بۇلاعاي ەتىپ استاڭ-كەستەڭىن شىعارىپ جىبەرۋگە ءازىر، سۇمدىعى مەن زىمياندىعى ءىبىلىس پەن شايتاننىڭ ءوزىن شاتاستىرىپ، ايلاسى مەن قۋلىعى الباستى مەن پەرىنىڭ ءوزىن اداستىراتىن، قىرسىقتىعى مەن قىڭىرلىعى قىرىق ەسەككە جۇك بولاتىن مىنا سۇمپايى زامانعا وسىلاي كۇش پەن سەس كورسەتپەسەڭ، وندا ول سەنىڭ بۇتىڭدى بۇت، قولىڭدى قول ەتىپ، تەرىدەي ايىرىپ، ماتاداي جىرتىپ تاستارى ءسوزسىز. اپان ارانىن ايداھارداي اشىپ، جۇتقان سايىن جۇلىنىپ، قىلعىتقان سايىن قۇنىعىپ بارا جاتقان، وبىر وڭەش پەن وزبىر پيعىل ابدەن يەكتەپ، حالىقتىڭ قاسيەتىن دە، قاسىرەتىن دە اياعىنا ساپ تاپتاپ، مۇلدە باسىنىپ، باسقا شىعىپ العان مىنا جىرتقىش، كىساپىر زاماندى ەندى جالىنان سيپاپ جۋاسىتام، موينىنان قاسىپ ساباسىنا تۇسىرەم دەۋ بوس اڭگىمە. ونى توقتاتسا وسىنداي قاھارلى ەركەكتىك مىنەز عانا توقتاتا الماق!
بۇل ەندى بۇگىنگى حال. نە بولعاندا دا، ءقازىر ەپتەپ بولسا دا، بويىمىزعا ۇلتتىق قان، ويىمىزعا ۇلتتىق جان كىرە باستادى.
ونداي تۇستا وسىنداي ەركەكتىك مىنەز كورسەتۋىمىز زاڭدى.
ارينە، تۇتاستاي العاندا، ءقازىر دە وڭىپ تۇرعانىمىز شامالى. ورنىمىزدان دۇرك كوتەرىلىپ كەتە الماي جاتىرمىز. دەي تۇرعانمەن، كۇنى كەشە عانا، اندا-ساندا بولسا دا، مۇنداي مىنەز كورسەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى عوي. ويتكەنى ءبىزدىڭ سانامىز دا، وي ءورىسىمىز دە، ءتىپتى اقىل-ەسىمىزگە دەيىن الاپات كۇيزەلىس پەن اپاتتى كۇيرەۋگە ۇشىراعان بولاتىن. ۇلتتىق بولمىسىمىز بەن رۋحىمىزدىڭ تامىر تالشىعىنا دەيىن وتالىپ قىرقىلىپ جاتتى. اۋىزى كەرە قارىس، ازۋى الماستاي وتكىر ءبىر-اق يدەولوگيا ۇستەمدىك ەتتى. ورىستانۋ يدەولوگياسى. ءبىلىم دە ورىستا، ءىلىم دە ورىستا، مادەنيەت تە ورىستا، ونەر دە ورىستا، ولەڭ دە ورىستا... ءبارى دە ورىستا. ەر جۇرەك تە سول، كەڭ جۇرەك تە سول. كەمەڭگەر دە سول. قالعان ۇلتتاردىڭ ءبارى دە بولار بولماس بىردەمە نەمەسە تۇككە العىسىز. ول يدەولوگيا بويىنشا جالعىز كەڭەس وداعىنداعى ۇلتتار عانا ەمەس، جەر ءجۇزىن جايلاعان باسقا ەلدەردىڭ دە وڭعانى جوققا ءتان. باتىس ەۋروپاڭ دا، امەريكاڭ دا سولاي. ويتكەنى ولار دۇرىس جول تاڭداي الماعان. شەتىنەن توناۋشى، شەتىنەن جىرتقىش. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ورىس بولا الماساڭ، كۇنىڭ قاراڭ. ورىس بولماساڭ مادەنيەتتەن دە، ادەبيەتتەن دە جۇرداي بوپ جۇرتتا قالاسىڭ.
مىنە، وسىنداي سۇمدىق سۇمپايى يدەولوگيا اقىرىندا دەگەنىنە جەتتى. ويىمىزدى دا، بويىمىزدى دا ۋلاپ الدى. سانامىزدا وعان قارسى تۇراتىن يممۋنيتەت جويىلدى.
البەتتە، ورىس حالقى — ۇلى حالىق. وعان ەشكىمنىڭ دە داۋى جوق. ۇيرەنگەنىمىز دە از ەمەس. ءبىراق وزگەنىڭ ەڭسەسىن ەزىپ، ءتىپتى جەرگە تىعىپ، ونى وسىنشالىقتى دابىرايتۋ، وسىنشالىقتى شىرقاۋ بيىككە كوتەرۋ، الدىنا تىزە بۇگىپ تابىنۋعا دەيىن بارۋ نە ءۇشىن كەرەك ەدى. (بۇل ءۇردىس، وكىنىشكە وراي، ءالى دە ءجۇرىپ جاتىر). ارينە، ءبىزدى ۇلت رەتىندە مۇلدە جويىپ، ءبىرجولا ورىس ەتىپ جىبەرۋ ءۇشىن كەرەك ەدى. سودان بارىپ ءبىزدىڭ سانامىز دا، اتىمىز دا، اقىل-ەسىمىز دە، ورىس رۋحىمەن وتارلانىپ، بۇكىل ءبولمىس-پىشىنىمىزدى قۇلدىق پسيحولوگيا مەڭدەپ الدى. ماڭگۇرتتەندىك. سول يدەولوگيادان ءبارىمىزدىڭ ۋلانعانىمىز سونشا، قيىر شەت، قيان تۇكپىردە، ماسەلەن قىزىلقۇمدا نەمەسە قاتونقاراعايدا جۇرگەن قاراپايىم تراكتورشى نە شوپان، ەشقانداي التى الاسى، بەس بەرەسىسى بولماسا دا، “اتاڭا عانا لاعنەت امەريكاندىق پەن فرانسۋز، كورىڭدە وكىرگىر نەمىس پەن يسپان” دەپ، جەتى اتاسىنان بەرى تۇك قالدىرماي سىبايتىن، ولاردى ءيتتىڭ ەتىنەن بەس بەتەر جەك كورەتىن “دارەجەگە” جەتتى. نە ءۇشىن؟ ويتكەنى ولار بىزبەن، ياعني ورىسپەن قاس. كەڭەس وكىمەتىمەن، ياعني ورىس يدەولوگياسىمەن جاۋ. تەك ورىس قانا ادەمى ايەي، تەك ورىس قانا عاجاپ، كەرەمەت. قالعانداردىڭ ءبارى نە انايى، نە جابايى. مىنە، وسى ءبىر ورىس يدەولوگياسىنان تۋىنداعان اسا قاتەرلى پسيحولوگيالىق اۋىتقۋ پروسەسىن ەسەنعالي قانداي تاپقىرلىقپەن ايتا بىلگەن دەسەڭىزشى؟!
فرانسۋزدار كەلىپ جاتىر پولككە،
ەڭلىك كوكتەم ەركەلەيدى شاشىپ نۇر.
جاقسى بولدى ءبىز ءۇشىن،
وفيسەرلەر اسحاناسى اشىق تۇر.
فرانسۋزدار،
قىزىق، تەگى، مىنەزى،
زەڭبىرەكتى اينالشاقتاپ كورەدى:
“قانشا ادامدى جايپايدى ەكەن بۇل ءوزى”.
بىلمەيدى ەكەم مەن ونى.
كومبات ايتقان:
“شىلىم بەرسە الماڭدار!”
نەگە المايمىز؟
تۇسىنبەيمىن مۇنى دا.
دالا — راحات.
ساي-سالادا قالعان قار
بارادى ورلەپ قارت كاۆكازدىڭ شىڭىنا.
شىڭكىلدەگەن جەتەدى ءۇنى قۇلاققا،
مايور بۋرسوۆ قوناقتاردى تىلدەيدى:
— مادەنيەتتى-اق حالىق سىندى،
ءبىراق تا
بۇلار نەگە ورىس ءتىلىن بىلمەيدى؟
كوردىڭ بە، سول ءبىر سۇمپايى يدەولوگيا ورىس ءتىلىن بىلمەۋ بارىپ تۇرعان بەيشارالىق دەگەن قاسقوي ۇعىمدى، باسقانى بىلاي قويعاندا، ورىستىڭ وزىنە ءسىڭىرىپ جىبەرگەن. شىڭكىلدەگەن مايور بۋرسوۆقا دەيىن يمپەرياليستىك ەگويزممەن، وتارشىلدىق وركوكرەكتىكپەن دەرتتەنىپ، ايىقپاس رۋحاني كەسەلگە ۇشىراعان. (ول كەسەلدىڭ ۆيرۋسى ءبىزدى ءالى دە بۋىپ تۇر). الەمدەگى ەڭ ءقادىرلى مادەني التىن وشاقتاردىڭ بىرىنەن سانالاتىن فرانسۋزداردىڭ وزدەرىن شىڭكىلدەگەن جاۋتىك بۋرسوۆتىڭ ءوزى زورعا كوزگە ءىلىپ تۇرعاندا، باسقالارعا نە جورىق.
قاراپايىم عانا، جاي عانا ايتىلا سالعانداي بوپ كورىنەتىن بۇل ولەڭ جولدارىندا قانشاما اششى مىسقىل، قانشاما ۋىتتى ساركازم جاتىر دەسەڭىزشى؟! كولەمى شاپ-شاعىن، ال كوتەرەر جۇگى ءزىل باتپان. وقيسىڭ دا، ەسەنعالي شەبەرلىگىنە ءتانتى بولاسىڭ. ءاسىلى شەبەرلىك — قاراپايىمدىلىقتا.
قۇداي-اۋ، ءتۇپ-تامىرلارىمىزدى تۇگەل وتاپ جىبەرۋگە كىرىسكەن وسى ءبىر كەسىرلى دە كەساپاتتى يدەولوگيا باستالماي تۇرعان، سوناۋ تاريحي كەزەڭدەردە نە بولىپ ەدى ءوزى؟! وعان دا ءبىر ءۇڭىلىپ كورەيىكشى. اقىن ەندى ءبىزدى تاعى ءبىر جىرى ارقىلى الاعاي دا بۇلاعايلى توڭكەرىس زامانىنا اپ كەتىپ اق پەن قىزىلداردىڭ كەزەك-كەزەك كەپ قازاق اۋىلىنا سالعان الەگى مەن لاڭىن سۋرەتتەيدى.
جالپى، شىن ۇلت اقىنى — ۇلت تاعدىرىمەن قانداس، تامىرلاس. ياعني، ۇلت تاعدىرىن جان جاقتى كورسەتە بىلگەن اقىن عانا ۇلت اقىنى بولا الماق. ولەڭگە قايتا ورالايىق.
قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلىپ تۇراتىن زامان-اي. ىسپا قۇم ىشىندە وتىرعان شاعىن عانا قازاق اۋىلى. ول دا قاتىگەز زاماننىڭ سۇراپىل داۋىلى استىندا قالعان. كەشە عانا موپ-موماقان، تىپ-تىنىش جاتقان دۇنيە استى ۇستىنە تۇسكەندەي ابىگەر. اينالا ءدۇبىلىس. اينالا الاشاپقىن. اعى كىم، قىزىلى كىم، ايتىپ بولار ەمەس. ايتەۋىر قىزىل تاناۋ اپتىعۋ، دال بولىپ ابدىراۋ... مىنە، كەپكەن شال “اللا-اي” دەگەنشە بولعان جوق “قۇيىلىپ كەلىپ قالدى كىل اتتىلار”، شەتىنەن وپىرەم، شەتىنەن وكتەم. ءجون سۇراپ جاۋاپتاسىپ سوزگە كەلمەك تۇگىل، مىناۋ دا ادام ەكەن-اۋ دەپ كوزگە ىلمەيدى. ولار ءۇشىن مىنا الدىنداعى ادامدار ادام ەمەس، ەربيگەن-سەربيگەن ايتەۋىر ءبىر سۇلبالار سەكىلدى. ودان ءارى نە بولدى دەيسىز عوي.
ەل ەمەس،
كوكتەن ءتۇسىپ “قۇداي” كەلدى،
قۇدەكەڭ اتامان بوپ سىباي كەلدى.
— مۇنىڭ نە، ورىسجان-اۋ، — دەگەنىنشە
كەپكەن شال — كەسكەن تەرەك قۇلاي بەردى.
— ۋا، باتىر،
جونىڭە كەت جىلقىڭدى ال دا،
جىلقىدان باسقا مەنىڭ مۇلكىم بار ما؟
بيشىك ءبىر ىس-س ەتە قاپ،
ءوشىردى ءۇنىن
بي-اعا ساۋعا سۇراپ ۇمتىلعاندا.
ىسپا قۇم ىشىندە موپ-موماقان بوپ مونتيىپ قانا وتىرعان قازاق اۋىلى اپ-ساتتە ويران-بوتقاسى شىعىپ، قىپ-قىزىل قانعا بويالىپ، زورلىق پەن زومبىلىقتىڭ تارعىل ءىزدى تابانىنىڭ استىندا قالدى. شەكتەن ابدەن شىعانداپ شىعىپ، ەسىرە ەلىرىپ كەتكەن سول زورلىق پەن زومبىلىق اينالانىڭ ءبارىن تۋ-تالاقاي ەتىپ، جۇندەي ءتۇتىپ، جۇمىرتقاداي جارىپ، مال بىتكەندى الدىنا ساپ تايىپ تۇرعاننان كەيىنگى اۋىل كورنىسىنە قاراڭىز.
جىگىتتەر ءۇنسىز-تۇنسىز تۇردى ۇعىسقان،
نە پايدا، شاپپاعان سوڭ، قۇر قىلىشتان.
باسىنا توڭكەرۋلى قازان كيىپ
باس باققان قورقاق شىقتى ءبىر بۇرىشتان.
بارمىسىڭ، ءتىرىمىسىڭ جارىعىم-اي،
نە جازدىق، نەدەن جازدىق تاعى، قۇداي.
— بولعاندا اعى مۇنداي، بۇل ءيتىڭنىڭ
قىزىلى قانداي بولماق، ءتاڭىرىم-اي؟..
عۇمىر بويى “اق” دەگەن ءسوز بەن ۇعىمدى قاسيەت تۇتىپ كەلگەن جۇرتتىڭ سول “اقتان” كورگەن قۇقايى مىناداي بولسا، قان تۇستەس “قىزىل” دەگەن ءسوز بەن ۇعىمنان وسىلاي شوشىماي ءقايتسىن؟!
بۇل اۋىلدىڭ باسىنا تيەر تاياق وسىمەن بىتپەپتى. ونىڭ كورەر كورەسىسى ءالى دە الدا ەكەن. كوپ ۇزاماي قىر استىنان تاعى دا اتتىلاردىڭ قاراسى كورىندى. ءبىراق بۇل قازاق وتكەننەن ءدارىس، تاريحتان ساباق الىپ كورگەن بە؟ تاسپەن ۇرعاندى اسپەن ۇرىپ ۇيرەنگەن حالىق قوي. اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى دەگەندى ايتا تۇرىپ، ونى ءوزىمىز ىستەيمىز. ۇمىتىپ كەتەمىز. ىسسىلاي قاۋىپ اۋزىمىزدى تاعى دا كۇيدىرىپ الامىز. ەڭ بولماسا، الدى-ارتىمىزعا قاراپ ءبىر پاسكە ايال ەتپەيمىز.
وتكەننەن ءتالىم مەن ءدارىس المايتىنىمىزدى قاراڭىزشى، ساسكەدە عانا استى ۇستىنە ءتۇسىپ ويران-بوتقاسى شىققان اۋىل قىر استىنان كورىنگەن الگى اتتىلاردى، قوناق دەپ قابىلدايدى. قازاقى اڭعالدىق! “ساسكە”، “كەشكە”، “ازاندا” دەگەن تاقىرىپتاردى مەزگىلدىڭ كوركەم شارتتىلىقتارى دەپ قابىلداساق تا ولاردىڭ شىندىقتان اۋىلى الىس ەمەس.
سول-سول-اق ەكەن، لەزدە-اق “جىلماڭداپ ۇرى كوسەۋ وتقا كىردى، اققۇمان تومپاڭ قاعىپ شوققا ءمىندى”. بارىن اۋىزدارىنا توسىپ، قۇرمەت كورسەتكەن مىنا جۇرتقا قاراپ جاتقان كوماندير كەنەت نىلدەي بۇزىلادى. ونىڭ ىشىنە “پيتەردە پرولەتاريات اشىعۋدا، بۇلاردىڭ نە قۇقى بار تاسىنۋعا؟ ادەيى قۇم ىشىندە بولەك وتىر، استىعىن مال-دۇنيەسىن جاسىرۋعا” دەگەن ارام پىكىر كىرەدى. سودان كەيىن-اق الاتاي بۇلىك باستالادى دا كەتەدى. ساقىلداپ قايناپ جاتقان قازان توڭكەرىلىپ، تۇڭلىگى ءتۇرىلىپ شالقايىپ اشىق جاتقان شاڭىراق ورتاسىنا تۇسەدى. ماڭدايىنىڭ سورى بەس ەلى جازىقسىز جازعان اۋىلدىڭ تاعى دا ويران-بوتقاسى شىعىپ قالا بەرەدى.
ەركەك كىندىكتىلەردىڭ ءبارىن ىزا قىسىپ، كەك بۋىپ العان. ءبىراق قىلار ايلا جوق، قولدان كەلەر شارا جوق. سونىمەن بۇل وزبىر قيانات قالاي اياقتالادى دەيسىز عوي. وقيىق.
جارا عوي ەم-داۋاسى تابىلماس بۇل.
العانداي توڭىرەكتىڭ ءبارىن قاسقىر
كويلەگى الاۋ-دالاۋ،
ءوڭىرى اشىق
قوبىراپ قارا شاشى قارىنداس تۇر.
قارىنداس جىلامايدى، قارعانبايدى.
قارىنداس — تاس بوپ قاتىپ قالعان قايعى.
— جابا گور ابىرويىڭدى، اينالايىن.
قاسىندا كارى اناسى قالباڭدايدى.
بۇل تىكەن كىرگەندەي تۇلا بويىڭدى دۋ ەتكىزىپ، توبە شاشىڭدى تىك تۇرعىزاتىن، الپىس ەكى تامىرىڭا سۋماڭداعان قىپ-قىزىل وت قۋالاپ، جانىڭا ىزا مەن كەكتىڭ قۇتىرىپ تۇرعان ءزارلى ۋىتىن قۇيىپ جىبەرەتىن سوز-سۋرەت. تراگەديالىق سوز-سۋرەت!
ءبىر اينالدىرعاندى شىر اينالدىراتىن بۇل قۋ تاعدىردىڭ تالكەگى وسىمەن ءتامامدالىپ قالسىن با، ەندى بۇل تراگەديا ودان ءارى تارگوكومەدياعا ۇلاسادى. قالاي؟ ەندى سوعان كەلەيىك.
الدىمەن ءبىر كۇندە، ساسكە مەن كەشتە، توبەسىنە قاتارىنان ەكى رەت اڭگىرتاياق ويناپ، جاي تۇسكەندەي وپىرىلىپ ومالىپ، ەسەڭگىرەپ قالعان اۋىلدىڭ ەندى ازانعى، ياعني تاڭەرتەڭگى كەسكىن-كەلبەتىنە كوز سالايىق.
كەڭ دالا شەت-شەگى جوق پاڭ كوسىلىپ،
سارىدەن جەل بەبەۋگە سالدى ەسىرىپ.
... كوزى ءىسىپ،
قانى قاشىپ كۇن دە شىقتى
قۇم جاتىر ەسىك الدى ماڭگى ەسىلىپ.
اينالا تىپ-تىنىش. سۇزەكتەن تۇرعان جانداي بوپ اۋىلعا دا سوزالاڭداعان حارەكەت كىرە باستادى. كەنەت...
تىپ-تىنىش،
ۇرىككەن اۋىل جات قوناقتان،
نە بولدى شالدى كەنەت جالت قاراتقان.
بەلدەۋدە بوتەن ات تۇر،
كىمنىڭ اتى؟
كەپكەن شال باستى ايقايعا:
— اتتان! اتتان!
ءاپ ساتتە الاقانداي عانا اۋىل ايقاي سۇرەڭگە، القىن-جۇلقىن جۇگىرىسكە تولدى دا كەتتى. انى-مىنە دەگەنشە ءبىرۋدى تاۋىپ الىپ “باسىنا قاپ كيگىزىپ، بايلاپ-ماتاپ، الگىنى الىپ شىقتى سەرەڭدەتىپ”. سونان كەيىن...
ءاي، ۇردى-اۋ،
ۇردى،
ۇردى،
تاعى دا ۇردى.
كەمپىر-شال،
بالا-شاعا جابىلا ۇردى.
تەپكىلەپ،
ماما اعاشقا تاڭىپ ۇردى،
ءبارىنىڭ ۇرعان سايىن جانى كىردى.
سونىمەن ابدەن ىزا مەن كەكتەن، اشۋ مەن وشپەندىلىكتەن ورتەنەردەي بولىپ وتىرعان اۋىلدىڭ قولىنا عايىپتان-تايىپ، بىرەۋ بولسا دا، ايتەۋىر، جاۋدىڭ تۇسە قالعانىن قاراشى؟! قۇداي، سۇراساڭ، ءبۇيتىپ قاراسپاس. الگىنى بيتتەي سىعىپ، يتتەي تەپكىلەپ، وتكەندەگى ءوشى، بەرىدەگى كەگى تۇگەل قايتپاسا دا، ايىزدارى ءبىر قانعانداي بولدى-اۋ. ءبىر كەزدە... قۇداي-اۋ نە بوپ كەتتى ءوزى. كەنەت (تاعى دا كەنەت!). باستى كەپتەپ العان قاپ سويلەي جونەلسىن:
جاۋ كورىپ
وزگەنى دە،
وزگەنى دە،
ۋا، يتتەر،
نە كورىندى كوزدەرىڭە؟
قازاقپىن،
قازاقپىن مەن،
پالەنشەمىن.
گاپ وسى، قۇلاق اسساڭ سوزگە مىنە.
سويتسە ول، كەشەگى وترياد “جول كورسەت” دەپ قوسىپ اپ، سونان كەيىن جول-جونەكەي تاستاپ كەتكەن، وزدەرىنە ەتەنە تانىس كورشى اۋىلدىڭ ادامى ەكەن. بۇكىل اۋىلدىڭ جابىلىپ ساباعان ادامى ءوزىنىڭ قازاعى بولىپ شىقتى. اپىر-اي، دەسەيشى، بىزدە كىلەڭ وسىلاي عوي! جاۋعا تاپتالىپ يلەنەمىز، سونان كەيىن بىردە ءبىلىپ، بىردە بىلمەستەن، ءوزىمىزدى ءوزىمىز ولىمشە ەتىپ سابايمىز. بۇل ولەڭ تەك قانا تراگوكومەديا ەمەس.
بۇل ولەڭ — ولەڭ-مەتافورا!
بەس-التى-اق بەتتىك، ءۇش-اق تاقىرىپتان (“ساسكەدە”، “كەشكە”، “ازاندا”) تۇراتىن بۇل “قازاق اۋىلى” ولەڭىن وقىپ شىققاندا ۇلكەن شابىتتى تالانتپەن جازىلعان درامالىق ءھام تراگەديالىق ءۇش كىتاپ وقىپ شىققانداي اسەر الاسىڭ. وسى ءبىر شاپ-شاعىن دۇنيەدەن-اق ەسەنعاليدىڭ كەڭ ماسشتابتىلىعى مەن ەپيكالىق تىنىستىلىعىن جازباي تانيسىڭ.
ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ ەپيكالىق زور اۋقىمدىلىعىنىڭ ءتۇپ-تامىرى ونىڭ ءتۋابىتتى تابيعي بولمىس-بىتىمىندە جاتىر دەپ ۇققان ءجون. ياعني، ونىڭ ءاۋ باستاعى تالانت تابيعاتى سولاي جاراتىلعان. سودان دا بولسا كەرەك ول ءبىرقاتار تىنىسى كەڭ، تامىرى تەرەڭ، بيىك ورەلى، ايتار ويىنىڭ اياسى اۋقىمدى، كوتەرەر جۇگى سالماقتى، وتكەننىڭ وكىنىش-كۇيىنىشى بۇگىننىڭ وكىنىش-كۇيىنىشىمەن بىرگە ورىلگەن “سارى وزەن”، “عايشا ءبيبى” سياقتى كەسەك داستانداردى دۇنيەگە اكەلدى.
بۇل داستاندار، اسىرەسە، “عايشا ءبيبى” پوەماسى ءوزىنىڭ كومپوزيسيالىق جانە ارحيتەكتونيكالىق قۇرىلىمى جاعىنان بولسىن، ءارى كونە، ءارى جاڭا سارىنداردىڭ ۇلاسا ۇندەسۋلەرى جاعىنان بولسىن، قاراما-قايشىلىققا تولى درامالىق، تراگەديالىق كۇردەلى سەنالاردى ۇلكەن شەبەرلىكپەن كورسەتە ءبىلۋ جاعىنان بولسىن، ادام مەن ادام، يدەيالار مەن يدەيالار اراسىنداعى بىتىسپەس شارپىسۋلاردى تەرەڭ ۇعىنۋ جاعىنان بولسىن، كۇرمەۋى قيىن پسيحولوگيالىق ساتتەردى تارقاتۋ جاعىنان بولسىن، ءسوز جوق، شوقتىعى بيىك شىعارما. بۇل پوەمانى تەك ەسەنعاليدىڭ عانا ەمەس، جالپى قازاق ادەبيەتىنىڭ زور تابىسى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. مۇنداي دۇنيەنى قارىمى كەڭ، ينتەلەكتۋالدىق قۋاتى زور تالانت يەسى عانا دۇنيەگە كەلتىرە السا كەرەك. ارينە، قانداي تاقىرىپ تا قارسىلىققا يە. ال عاسىرلار قويناۋىندا جاتقان، شىرماۋى بىتىسىپ، شىرعالاڭى شاتىسىپ كەتكەن تاريحي تاقىرىپتى جۇيەلەپ، مەيلى، ءوز پايىمىمەن بولسا دا، تارقاتىپ شىعۋ، وعان جان بەرىپ ءتىرىلتىپ قانا قويماي، ونىڭ بويىنا قۋاتتى قارەكەت كىرگىزىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ رۋحاني اينالىسىنا ءتۇسىرۋ اسا قيىن مىندەت، اسا قيىن شارۋا. ياعني، تاريحي تاقىرىپ قارسىلىعى الاپات! ونى جەڭۋ ءۇشىن ۇلكەن جان-جاقتى ىلىمدىلىك پەن ۇلكەن تالانتتى ىرىلىك كەرەك. بۇل تالاپ ەسەنعالي بويىنان تابىلا ءبىلىپتى.
دەي تۇرعانمەن، ءبىز بۇل ماقالادا ەسەنعالي پوەمالارىنا توقتالا المايمىز. ويتكەنى ول ءبىزدىڭ بۇگىنگى مىندەتىمىزگە جاتپايدى. الگى جوعارىداعى ءسوزىمىزدى تەك ەسەنعاليدىڭ ۇلتتىق اقىندىعى مەن ەپيكالىق تىنىستىلىعىن دايەكتەي ءتۇسۋ ءۇشىن ىقشامداپ قانا شولىپ ايتىلعان شاعىن مىنەزدەمە دەپ قاراعان ءجون.
بۇگىنگى اڭگىمەمىز ەسەنعاليدىڭ ولەڭدەرى، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق ءبولمىس-بىتىمى جايلى.
ارينە، حالىق بولىپ قالىپتاسىپ، ۇلت بولىپ ۇيىسۋ ءۇشىن، ول حالىق پەن ۇلت ادام ايتقىسىز الاساپىرانداردى، سۇمدىق سۇراپىلداردى باسىنان وتكىزۋى زاڭدى. ءبىر وتقا، ءبىر سۋعا ءتۇسىپ، ءتوس پەن بالعانىڭ اراسىندا شىڭدالماعان حالىق ۇلت بولىپ تامىر تارتا المايدى. قورلىق تا كورەدى، زورلىق تا كورەدى. كۇيىنىشى دە بولادى، ءسۇيىنىشى دە بولادى. قاي حالىقتىڭ تاريحىن اقتارىپ، تاعدىرىن ىزدەسەڭ دە ءدال سولاي.
ءبىز ءالى دە سول گاپتى، سول پروسەستى باسىمىزدان وتكىزىپ جاتقاندايمىز. ويتكەنى ءدال ءقازىر، ءبارىمىز ءبىلىپ، ۇعىپ وتىرعانداي سىن ساعات، سىن كەزەڭ ۇستىندەمىز. بىردە وتقا ساپ، بىردە سۋعا ساپ جاتقان بۇل كەزەڭنەن اللا جازسا قۇرىشتاي شىنىعىپ، شاربولاتتاي شىڭدالىپ شىعامىز با دەگەن ءۇمىت تە جوق ەمەس. ول ءۇشىن قايتپاس قايسار كۇرەس كەرەك. رۋحاني قۋاتتى كۇرەس!
سوندىقتان “قازاق اۋىلىنىڭ” (اۆتور مەڭزەپ وتىرعانداي بۇل تىركەس ۇلكەن ماعىناعا يە). كورگەن قۇقايىن ايتىپ، قاقىراپ سوگىلىپ، كۇيزەلە سويلەسەڭ دە كۇيرەي جىعىلۋعا بولمايتىنىن باسقا-باسقا ەسەنعالي جاقسى بىلەدى. حالقىڭنىڭ زارىن ايت، كورگەن قورلىعىن ايت، ءبىراق ىشكى رۋحىڭدى ولتىرمە! كۇيزەلسەڭ دە وزەگىڭە قۇرت تۇسىرمە. ءتىپتى تۇرمىستىق، شارۋا حارەكەتىمەن جۇرگەن قاراپايىم قاتارداعى ادامنىڭ بويى مەن ويىنان دا، ونىڭ ءوزى مەن سوزىنەن دە ىرىلىك سەزىلىپ تۇراتىن بولسىن. ولاي بولسا ۇلەگىن ىزدەپ جۇرگەن تۇيەكەشتىڭ سوزىنە قۇلاق ءتۇرىپ كورەيىكشى.
ءتىلىم-تىلىم،
بۇجىر-بۇجىر دەنەسى،
سورداي بوپ-بوز سويىل جارعان توبەسى،
بورباس ۇلەك — اتاسى،
بوپىق ماما — ەنەسى،
ءتوس تابانى وتتى باسسا كۇيمەگەن،
تاستى باسسا قامىردايىن يلەگەن.
قاتار قويىپ وتىز ىنگەن قايىتقان،
قاتار قويىپ وتىز شانا سۇيرەگەن.
ۇلەك جوعالتتىم.
كىم كوردى؟
قۇداي-اۋ، نە دەگەن جوتالى، نە دەگەن ءىرى، نە دەگەن پالۋان سوزدەر بۇل؟! تۇيەشىنىڭ اۋزىنان وسىنداي قايراتتى، وسىنداي قۋاتتى سوزدەر شىعاتىن حالىقتىڭ رۋحى قالاي تومەن بولماق؟! سوندا ول حالىقتىڭ قالعاندارى قانداي؟ ۋىسىنا تۇسكەنىن ۇگىپ، ۇستاعانىن جىرتىپ، تارتقانىن ايىرىپ، تاپتاعانىن يلەپ، قىسقانىن كۇتىرلەتىپ سىندىرىپ جىبەرەتىن وڭكەي ءبىر الىپتار بولىپ شىقپاسىن!
قۇدايعا شۇكىر، ەسەنعاليدا ەڭسەڭدى كوتەرەتىن، جىگەرىڭدى جانىپ، قۋاتىڭدى قايراپ، كۇشىڭدى ەسەلەپ، كەۋدەڭدى كورىكتەي ەتىپ جىبەرەتىن بۇل سياقتى پوەتيكالىق قۋاتتى، تەمپەراتۋراسى جوعارى، ءتىپتى كەيدە پەرى سوققانداي بوي بەرمەي ارقالانىپ كەتەتىن ولەڭدەر جەتىپ ارتىلادى.
ءبىز بۇل ماقالامىزدا ەسەعاليدىڭ، الگىندە ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ءبىر-اق قىرىن، ياعني ونىڭ شىعارماشىلىعىنداعى ۇلتتىق ءبولمىس-بىتىمدى عانا ءسوز ەتتىك.
سونىڭ ءوزىن اقي-تاقي ايتىپ شىقتىق دەي المايمىز.
ءوز ۇلتىنىڭ زارىن دا، قايعى-قاسىرەتىن دە سونىمەن بىرگە بيىك رۋحىن دا بۇكىل جان-جۇرەك، قارىم-قايراتىمەن جىرلاپ كەلە جاتقان ەسەنعالي راۋشانوۆ شىعارمالارى ءالى تالاي كەمەل دە ورەلى اڭگىمەلەرگە ارقاۋ بولارى ءسوزسىز.
ەسەنعالي ءبىر ولەڭىندە “ءار قازاقتا ون قازاقتىڭ زارى بار” دەپتى. وسى ءسوزدى مەن ءسال وزگەرتىپ، ەسەنعاليدىڭ وزىنە قاراتىپ “وزەگىندە بار قازاقتىڭ زارى بار” دەگىم كەلەدى.
You Might Also Like
-
تۋعان جەردىڭ قار، مۇزى، ايازىڭمەن جۋىندىر. تۋعان جەردىڭ بال قىزى، بۇرىمىڭمەن بۋىندىر. تۋعان جەردىڭ بۇلاعى، تولقىنىڭمەن ات مەنى. تۋعان جەردىڭ جىلانى، شىرىلداتىپ شاق مەنى. تۋعان جەردىڭ شەڭگەلى...
-
كىمگە قالاي ەكەنىن قايدام، ال مەن ءۇشىن ەڭ جامان ولەڭ — ورتاقول ولەڭ. نەگە؟ ويتكەنى، جامان ولەڭنەن ولەڭنىڭ تەكتى تابيعاتى مەن بەكزات ءبىتىم-بولمىسىن، سىرتقى ءمۇسىنى مەن ىشكى تىنىسىن تۇگەل قامتىپ...
