تانى مەنى، اشىپ كور قۇپيامدى
كىمگە قالاي ەكەنىن قايدام، ال مەن ءۇشىن ەڭ جامان ولەڭ — ورتاقول ولەڭ. نەگە؟ ويتكەنى، جامان ولەڭنەن ولەڭنىڭ تەكتى تابيعاتى مەن بەكزات ءبىتىم-بولمىسىن، سىرتقى ءمۇسىنى مەن ىشكى تىنىسىن تۇگەل قامتىپ، تۇپتەپ تاني المايتىن، دايىندىعى از، تۇسىنىگى شالا وقىرماننىڭ ءوزى دە بىردەن جەرىنەدى. ال ورتاقول ولەڭنەن كوپ-كوپ وقىرمان، ءتىپتى، ءوزىن ولەڭ دۇنيەسىنىڭ بىلگىرىمىن، ءسوزدىڭ تامىرشىسى، ويدىڭ بەزبەنىمىن دەپ سانايتىن كوزىقاراقتى، كوكىرەگى وياۋ ادامدار دا بىردەن باس تارتىپ، بىردەن سىرت اينالمايدى. ويتكەنى، ورتاقول ولەڭدە ءبارى بار. ۇيقاس پەن ىرعاق دەگەنىڭىز بۋىن-بۋىنىمەن ۇيلەسىپ، بۋناق-شۋماعىمەن قوسىلىپ سىرەسىپ تۇر. بالتالاماق تۇگىلى، كوك مۇزدىڭ كوبەسىن سوگەتىن سۇيمەنمەن ۇرساڭ دا بۇزا المايسىڭ. تەڭەۋ مە؟ ول دا بار. وبراز با؟ ىزدەسەڭ ونى دا تاباسىڭ. ارينە، ول تەڭەۋلەر مەن وبرازدار وقىعان ادامدى سەلك ەتكىزەتىندەي، ەڭ بولماسا، سەلت ەتكىزەتىندەي جاڭا دا، تىڭ دا ەمەس. ابدەن تاپتاۋرىن بولعان كونە نەمەسە ءالجۋاز، كوتەرەم. ءبىراق قالاي بولعاندا دا، ونداي ولەڭدەر، ەڭ باستىسى، ولەڭگە قويىلاتىن نەگىزگى تالاپتار مەن شارتتاردىڭ بارلىعىن يگەرىپ العان. ەندى وعان نە دەمەكسىڭ؟ ونداي ولەڭگە بىردەڭە دەۋگە قانداي سەبەپ، نەندەي سالدارىڭ بار؟ الدە، ول ولەڭنىڭ اۆتورىمەن الاكوز بە ەدىڭ؟ سۇراق ءدال وسىلاي توتەسىنەن، كىسىلىگىڭە سالماق ساپ قويىلعاندا، ءوزىڭ-اق امالسىز توسىلىپ قالارىڭ حاق...
شىنىندا دا، ونداي ولەڭدەردە ءبارى بولىپ كەلەدى. ءبىراق وقىپ شىققاندا الگىندە ايتقانىمىزداي، "نە سەلك ەتپەيسىڭ، نە سەلت ەتپەيسىڭ". تىم ۇيرەنشىكتى. كادىمگى مەحانيكالىق ماشىقتان تۋعان كونۆەيەرلىك ءونىم. شتامپ. بىرىنەن-بىرى اۋمايدى. جارق ەتە قالاتىن سىلكىنىس تە، سارت ەتە تۇسەتىن سەرپىلىس تە جوق. قيمىل-قارەكەتتەرى — جىپپەن باسقارىلاتىن قۋىرشاقتاردىڭ قيمىل-قارەكەتتەرى. جانىڭنىڭ تەرەڭ قاباتتارىنا كىرىپ تەبىرەنىسكە تۇسىرەتىن سارابدال وي دا، كۇركىرەپ، كۇرپىلدەپ كەلىپ جارقىلداپ جاتاتىن جاسىنداي اساۋ مىنەز دە جوق، تەك الەمىش بوياۋلارمەن سىلاپ-سىرلانعان، كۇن كوزىندە جاتقان شىنىنىڭ سىنىعىنداي جالت-جۇلت ەتىپ كوزدى اربايتىن جاساندى، الدامشى ارەكەت قانا بار. مۇنداي ورتاقول ولەڭدەردىڭ قاۋىپتىلىگى سوندا، وقىرمان قاۋىمنىڭ ولەڭگە دەگەن تالعامىن بارىنشا ءبۇلدىرىپ، بارىنشا ازدىرىپ-توزدىراتىندىعىندا. ياعني وقىرمان قاۋىمنىڭ وسىنداي جىلتىراعان سەلوفان قاپشىقتاعى ولەڭدەرگە ابدەن بوي ۇيرەتىپ، سۇيەكسىڭدى بولىپ الاتىندىعىندا. جۇرتشىلىقتىڭ ونداي ولەڭدەرگە ابدەن بوي ۇيرەتىپ الاتىندىعى سونداي، كەيدە ولاردىڭ قولىنا قان-جىنى سورعالاعان دۇنيەنى ەشقانداي وراپ-بۇكتەمەي، سول قالپىندا مولىنان قارپىپ ۇستاتا سالساڭ، نە بوپ قالدى دەپ شوشىنىپ كەتەرى حاق. ويتكەنى، ول جىلتىراعان سەلوفان قاپشىقتاعى ولەڭدەرگە ۇيرەنىپ العان. ادەمىلەپ، ارلەپ، وراپ-سىرلاپ بەرۋىڭ كەرەك.
اقىرىندا ورتاقول ولەڭ وقىرماندى اداستىرىپ، شاتاستىراتىنى سونداي، ونى بيدايدان ارپانى، كۇرىشتەن كۇرمەكتى، تارىدان قاۋىزدى ايىرا المايتىن جاعدايعا جەتكىزەدى. مەنىڭ ورتاقول ولەڭدى جامان ولەڭنەن دە جەك كورەتىنىم سودان.
مۇنىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، اسىرەسە، كەيىنگى كەزدە شىن تالانتتى ولەڭدەردىڭ سۇرقاي، ورتاقول ولەڭدەردىڭ لايلى تاسقىنىنىڭ استىندا قالىپ بارا جاتقاندىعىنان. سودان بارىپ شىن تالانتتى ولەڭدەر قالامعا كوپ ىلىكپەي، كوزگە كوپ شالىنا بەرمەيدى. ونىڭ ەسەسىنە ورتاقول ولەڭدەردىڭ پىسىقاي اۆتورلارى ورىنسىز اسپەتتەلىپ، ورىنسىز قۇرمەتكە يە بولىپ جاتادى. مىنە، وسىنداي كەلەڭسىز ۇردىستەردىڭ سالدارىنان، سىرت قالىپ كوزگە كوپ شالىنا بەرمەيتىن اقىنداردىڭ ءبىرى، ءسوز جوق، باۋىرجان جاقىپ دەر ەدىك.
ادەتتە، اقىن دەگەن، ەگەر ول شىن اقىن بولسا، ادەبيەت تابالدىرىعىن اتتاعان بويدا، ەڭ بولماسا، ءبىر شۋماقپەن بولسا دا، جۇرتتى جالت قاراتارى ءسوزسىز. ولاي بولمادى ما، وندا ول اقىننىڭ ودان ءارى جۇرتشىلىق اۋزىنا ىلىنە قويۋى ەكىتالاي. باۋىرجاننىڭ وقىرمان قاۋىمدى بىردەن وزىنە قاراتقان ولەڭى "اجەمنىڭ ۇرشىعى". بۇل ولەڭ كەزىندە جاي وقىرماندى عانا ەمەس، قازاق ولەڭىنىڭ كۇمبىرلەپ تۇرعان كونە قوڭىراۋى ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ دۋالى اۋزىنا ىلىككەن بولاتىن. ول ولەڭدى ءبارىمىز دە سۇيسىنە وقىعانبىز. تاعى ءبىر وقيىق.
ءبىر ساتكە، اجە، تىنشىپ پا ەڭ،
— شۇيكەگە مول ءجىپ جيىلىپ.
وتىرۋشى ەدىڭ ۇرشىقپەن،
ۋاقىتتى قوسا ءيىرىپ.
قولىڭنان شىققان سىيلىقتار،
قوناتىن ۇيگە قۇت بولىپ.
سەكۋندتار جانە مينۋتتار،
يىرىلەتىن ءجىپ بولىپ.
سەن جوقتا كوڭىل سەرگي مە،
ساعىندىق اڭساپ — بۇل شىنىم.
يەسىز قالدى تورگى ۇيدە،
كيەلى سەنىڭ ۇرشىعىڭ.
كەتسەڭ دە الىس كۇنگە ۇشىپ،
كەتپەيسىڭ ەستەن ەندەشە.
ءوزىڭ بوپ مەنى ءجۇر قۇشىپ،
سەن توقىپ بەرگەن كەۋدەشە.
ءوزىمدى سوندا جۇباتىپ،
ومىرگە ىشتەي كۇيىنگەم. ...
…ۇرشىق قوي مىنا ۋاقىت
ءجىپ قىلىپ ءبارىن يىرگەن.
مىنە، جاي عانا تۇرمىستىق ءبىر شارۋا الىپ الەمنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن جالعاسىپ، كىشكەنە عانا ءبىر دەتال — ۋاقىت دەيتىن ۇلى ۇعىممەن ۇلاسىپ جۇرە بەردى. ونىڭ ۇستىنە سەكۋندتار مەن مينۋتتاردىڭ ءوزىن ءجىپ قىلىپ ءيىرىپ وتىرعان اجەنىڭ سيقىرلى قۋاتى قانداي دەسەڭىزشى؟! بەينە ءبىر ول ۋاقىت بيلەۋشىسىندەي... ءبىراق ءبارىن دە ۇگىپ، ءبارىن دە ۋاتىپ، جالماپ-جۇتىپ جاتقان جەبىر ۋاقىت كۇندەردىڭ كۇنىندە كارى كەيۋانانى دا ءوزىنىڭ يىرىلە ءۇيىرىلىپ تۇرعان يىرىمىنە تارتىپ الىپ كەتتى. تاعى دا وسى ولەڭدەگى اجەگە دەگەن سونشالىقتى قۇشتار ساعىنىشتان، قيماس اڭساردان تاعى ءبىر ءسوز ايتساڭ كوز جاسى قۇيىلىپ جۇرە بەرەتىن قىستىعىپ تۇرعان بوزبالانىڭ لەبى مەن دەمى قانداي؟! سول لەپ پەن دەم سەنىڭ دە كوكىرەگىڭە كىرىپ، سەنىڭ دە جانىڭا ۇيا ساپ جاتقان الدە ءبىر ساعىنىش پەن اڭساردى وياتىپ، ءدۇر سىلكىندىرىپ كەۋدەڭدى كەرنەپ الىپ بارا جاتادى.
جالپى، باۋىرجان وتكەنىنە، بالالىق شاعىنا كوپ ۇڭىلەتىن، سول ءبىر داۋرەننىڭ تۇنىعىنا كوپ سۇڭگيتىن اقىن. راس، جالعىز باۋىرجان عانا ەمەس، ءبارىمىز دە وتكەنىمىزگە، بەردىبەك اعامىز ايتقانداي، "بالالىق شاققا ساياحات" جاسامايتىنىمىز جوق. ءبىراق كوبىمىزدىڭ بالالىق شاققا جاساعان ساياحاتتارىمىز جالپىلاما بايانداپ بەرۋدەن، سول ءبىر شاقتى ءولىپ-وشىپ سۇيەتىنىمىزدى جەل سوزدەرمەن كۇپتىرە ايتۋدان ءارى اسپايدى، نەمەسە ول شاقتى سۋرەتتەپ بەرەمىز دەپ كورگەن-بىلگەنىمىزدى ەتنوگرافيالىق ءمۇراجايدىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىنە اينالدىرىپ الاتىنىمىز بار. ارينە، ناقتى ءبىر دەتالدى، ايقىن ءبىر زاتتى كورسەتپەي قانداي ءبىر كەزەڭ، قانداي ءبىر مەزگىلدى ولەڭمەن ورنەكتەي قويۋ قيىن. ءبىراق ول دەتال دا، ول زات تا ءتىرى كورىنىس، ءتىرى سۋرەتكە اينالۋ كەرەك قوي. ول دا بىزدەن الدەقايدا جاس بولا تۇرا، ءبارىمىز سياقتى، "قولتاڭبا" ولەڭىندە ايتقانداي، "اعاش قاسىقپەن قۇرتتىڭ كوبىگىن جالاپ" وسكەن اقىن. وسى ءسوزدىڭ ءوزى-اق تالايىمىزدى بالالىقتىڭ شات-شادىمان كۇندەرىنە الىپ كەتىپ، كوڭىل-كوزدەرىمىز ۋاقىتتىڭ قالىڭ تۇمانىنىڭ ار جاعىندا قالعان تالاي-تالاي قىزىقتى كورىنىستەردى ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرىن ىلەستىرىپ شىعارى ءسوزسىز. ءبىراق ولەڭنىڭ مىندەتى وتكەندى تەك كورسەتۋ عانا ەمەس قوي. ولەڭنىڭ مىندەتى، ەڭ الدىمەن، وتكەندى ءتىرىلتۋ. وبرازبەن كورسەتۋ. ءتىرى وبرازبەن! سوندىقتان جۇرتتىڭ باۋىرجان اقىننان قۇرت قايناتىپ جاتقان اجەڭنىڭ قولتاڭباسىن قاي جەردەن كورىپ تۇرسىڭ دەپ سۇراۋى ابدەن زاڭدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ قازىرگى تۇسىنىگىمىزدە قولتاڭبا دەگەن قاستەرلى ءۇعىم، ءقادىرلى تۇسىنىك. ولاي بولسا، قۇرتتا قانداي قولتاڭبا بولۋى مۇمكىن. ءبىراق باۋىرجان ءبىزدى ءدال سول قاستەرلى ۇعىم مەن ءقادىرلى تۇسىنىككە الىپ كەلەدى.
...كەلەشەك ءبىزدى كۇتتى الدان،
كەلمەسكە ءسابي كۇن كەتتى.
سول كەزدە سىقپا قۇرتتاردا،
قولتاڭباڭ بارىن بىلمەپپىن.
قۇرتىڭدى اڭساپ جانىممەن،
قولتاڭباسىن مەن ءساعىندىم —
ايالى الاقانىڭ مەن
سالالى ساۋساقتارىڭنىڭ
اجەسىنىڭ ايالى الاقاندارى مەن سالالى ساۋساقتارىنىڭ ءىزى قالعان قۇرت. قۇرتتاعى اجە قولتاڭباسى! وتكەننىڭ ءتىرى وبرازى دەگەنىمىز وسى ەمەس پە؟!
باۋىرجاننىڭ اجەسى تۋرالى، اجەسىنىڭ قولىنان شىققان دۇنيەلەر جايلى جازعان ولەڭدەر ءبىرشاما. تاعى دا ول ولەڭدەردىڭ ءبارى دەرلىك ءساتتى، ءبارى دەرلىك جەلسىز كۇنگى كول تۇنىعىنان كۇمىس كەسەمەن ءشوپ ەتكىزىپ ءىلىپ العانداي ءموپ-مولدىر، تاپ-تازا. ويتكەنى، ولار اسا ءبىر قۇشتار سۇيىسپەنشىلىكپەن، اسا ءبىر قۇمبىل ىقىلاسپەن جازىلعان. باۋىرجان ءۇشىن اجەسى، ءوزى باۋىرىندا وسكەن اياۋلى ادام، اسىل انا عانا ەمەس، ول تۇتاس ءبىر الەم. اجەسى بۇل دۇنيەدەن وتكەندە، سول ءبىر تاعدىرلى تۇتاس الەم دە اجەسىمەن بىرگە قوپارىلا كوتەرىلىپ، بارسا كەلمەس باقي دۇنيەگە كوشىپ كەتكەندەي...
ءبىراق اجەسىنەن قالعان مۇرا ولمەك ەمەس. تاعى دا ول مۇرا مۇرا قالپىندا قالماي الدەقايدا ماسشتابتى، الدەقايدا اۋقىمدى كەڭ دۇنيەمەن جالعاسىپ كەتەدى. "الاشا" ولەڭىن الايىق. اجەسىنىڭ كوزىندەي كادىمگى الاشا. سول الاشا ۇستىندە جاتقان اقىن قانداي كۇي كەشەدى دەيسىز عوي. "جاتسام سەنىڭ ۇستىڭدە تۋعان جەردە وياندىم" دەيدى. بۇل، ارينە، دەتالدىڭ عانا ويناۋى ەمەس. تامىرى دا، قۋاتى دا ارىدە.
ويعا باتتىم نە ءتۇرلى،
قاسيەتىمسىڭ توردەگى،
ۇشقىش كىلەم سەكىلدى،
الىپ كەتتىڭ سەن مەنى.
ەندى، مىنە، تۋعان جەردىڭ بايشەشەك-گۇلدەرى بەتىنە ويۋ-ورنەك بوپ ءتۇسىپ، تۋعان جەردىڭ بوياۋى سىڭگەن الاشا ءبىر ساتتە سيقىرلى كىلەمگە اينالدى دا ۇستىندە جاتقان اقىندى كوتەرىپ اپ الەم ۇستىمەن ۇشا جونەلدى.
باۋىرجان، ءسوز جوق، ءداستۇرشىل اقىن. ءبىراق داستۇرشىلدىكتى الدەكىمدەردەي تار قاۋىزعا سالىپ قاراستىرمايدى، الدەكىمدەردەي تىم ءۇستىرت، تىم جاداعاي، تىم تاڭقى تۇسىنبەيدى. كەڭىرەك قاراستىرىپ، تەرەڭىرەك ۇڭىلەدى. مەنىڭ بۇلاي دەپ شۇقشيىپ سويلەپ وتىرعان سەبەبىم، ءقازىر بازبىرەۋلەر داستۇرشىلدىك دەگەندى ولەڭنىڭ سىرتقى كەيپى، ياعني فورماسى دەپ ۇعادى ەكەن. باسقانى بىلاي قويعاندا، ولەڭ الەمىندە ەداۋىر اتى بار دەگەن ءبىر زامانداسىمىز "ءبىز ولەڭدى ابايدىڭ جىر ۇلگىسىمەن عانا جازۋىمىز كەرەك، سول ناعىز ءداستۇر" دەپ بايلام جاساپتى. راس، ابايدىڭ عاجايىپ جىر-ۇلگىلەرىنەن ەشۋاقتا دا باس تارتۋعا بولمايدى. ويتكەنى، ول ۇلگىلەرمەن ءبىزدىڭ ۇلى قۇندىلىقتارىمىز دۇنيەگە كەلگەن. ول ۇلگىلەرمەن ءالى دە تالاي-تالاي تاڭداي قاقتىرىپ، تاڭعالتاتىن شىعارمالار دۇنيەگە كەلەتىنىنە شاك كەلتىرمەيمىز. ياعني ول ۇلگىلەر ماڭگى جاسايتىن ۇلگىلەر. وعان ەشكىمنىڭ دە داۋى بولماسا كەرەك. ەشكىمنىڭ دە! ءبىراق اباي بۇرىن-سوڭدى قازاق ولەڭىندە بولىپ كورمەگەن جاڭا ۇلگىلەر الىپ كەلدى عوي. تاعى دا ول جاڭا ۇلگىلەر قازاق ۇعىمىنا سونشالىقتى جاقىن. سۇيەكتەس باۋىرداي بوپ ءسىڭىسىپ كەتتى. ولاي بولسا، ونىڭ سول ءدارىس ساباعىنان نەگە تاعىلىم المايمىز. ول ءدارىس ساباقتىڭ ءبىز ۇيرەنەتىن ەڭ باستى قاسيەتى — جاڭا ۇلگىلەردىڭ اباي عانا ايتا العان جاڭا ءمان، جاڭا مازمۇنعا قىزمەت ەتۋىندە. اباي عانا ايتا العان ول جاڭا ءمان مەن جاڭا ءمازمۇندى جەتكىزۋگە ءبۇرىنعى ۇلگىلەردىڭ مۇمكىندىگى جەتپەس ەدى. ول جاڭا ءمان مەن جاڭا مازمۇنداعى اباي ولەڭدەرى بىزدە بۇرىن بولماعان جاڭا ۇلگىلەردى كيىپ دۇنيەگە كەلدى. تابيعي تۇردە! سوندىقتان بۇگىن ومىرگە كەلىپ جاتقان نەمەسە بولاشاقتا ومىرگە كەلەتىن بولەك ءمان مەن توسىن مازمۇنداعى ولەڭدەر دە ءوز ۇلگىلەرىن كيىپ دۇنيەگە كەلىپ جاتسا ونى جاتىرقاماعان ءجون. تەك تابيعي بولسىن، ارعى تامىرى بولسىن اباي ءداستۇرى بىزگە وسىنى ۇيرەتەدى.
ولاي بولسا، جاڭا ءمان، جاڭا مازمۇنسىز جاڭا ۇلگىڭىز دە، كونە ۇلگىڭىز دە انشەيىن ءبىر ءىشى قۋىس سحەما بوپ شىعادى. تاعى دا قايتالاپ ايتامىز: جاڭا ۇلگىنى جاڭا ءمان، جاڭا مازمۇن عانا تۋدىرا الادى. ارينە، كونە ۇلگىلەرمەن دە عاجاپ دۇنيەلەر ومىرگە كەلۋى ابدەن مۇمكىن. كەلىپ تە جاتىر. ءتىپتى كەيدە ۇيقاسقا عانا قۇرىلىپ، تاڭدايى تاقىلداعان ديداكتيكالىق ۇلگىمەن جازىلعان ولەڭ دە جۇرەگىڭدى باۋراپ، جانىڭدى جاۋلاپ الادى. بۇل دا ءبىر سيقىرلى قۇبىلىس! ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قانداي ۇلگىمەن جازساڭ دا، ول ۇلگى قوزعاعان تاقىرىبىڭنىڭ ءمان-ماعىناسىن، ءبولمىس-بىتىمىن اشۋعا قىزمەت ەتۋى كەرەك. باۋىرجاننىڭ "دومبىرا" اتتى ولەڭى بار.
بۇلبۇلدىڭ داۋىسى
سىڭگەن دومبىرا،
قىران بوپ تۇلكى
ىلگەن دومبىرا.
اڭشى بوپ ويعا
شومعان دومبىرا،
اتتىڭ شابىسى
قونعان دومبىرا.
لەكىتكەن دومبىرا،
لەپىرتكەن دومبىرا،
ورتەكەلەردى
سەكىرتكەن دومبىرا،
بايگە اتىنداي
باپتاعان دومبىرا،
ارىستارىمدى
جوقتاعان دومبىرا،
ارقانى جاياۋ
كەزگەن دومبىرا.
ازاپقا تالاي
توزگەن دومبىرا،
ازاتتىق كۇنىن
كۇتكەن دومبىرا.
قازاققا عانا
بىتكەن دومبىرا!
ءبىز بۇل ولەڭنىڭ قانداي ۇلگىمەن جازىلعانىنا ءمان بەرىپ جاتپايمىز. ويتكەنى، بۇل ولەڭدە، ەڭ باستىسى، دومبىرانىڭ تابيعاتى مەن تاعدىرى سويلەپ تۇر. قاراڭىزشى، ولەڭنىڭ ءار جولى ساۋساقپەن باسقان سايىن ءبىر لەپ پەن ءبىر گاپ شىعاراتىن پەرنەگە اينالىپ كەتكەن جوق پا؟ سونىمەن بىرگە، بۇل ولەڭگە تەك دومبىرانىڭ عانا تابيعاتى مەن تاعدىرى عانا ەمەس، قازاق رۋحىنىڭ دا تابيعاتى مەن تاعدىرى ورىلگەن.
باۋىرجاننىڭ ءبىزدى تاعى ءبىر ءتانتى ەتەتىنى ونىڭ بايقاعىشتىعى مەن قىراعىلىعى. ول، ادەتتە، جالت ەتكەن جاقىنداعىنى شاپ بەرىپ ۇستاي الاتىن، قياداعىنى قالت جىبەرمەي قاعىپ تۇسەتىن العىر. كوزىمەن كورگەندى سول ساتىندە سوزىمەن سۋرەتكە تۇسىرە قويادى. ارينە، ول جىلت ەتكەن نارسەنىڭ ءبارىن سىرت ەتكىزىپ باسا بەرەتىن ەشقانداي كومپوزيسيانى، ەشقانداي اراقاشىقتىق ولشەمىن، ەشقانداي كولەڭكە مەن جارىق تەپە-تەڭدىگىن بىلمەيتىن، تالعام اتاۋلىدان جۇرداي بەي-بەرەكەتسىز فوتوگراف ەمەس. ونىڭ سوزبەن سالعان سۋرەتتەرىنىڭ ءبارى دەرلىك ءورى ناقتى، ءارى جاندى. "وبەكتيۆ — دەرسىڭ جانارىم، جۇرەگىم — فوتواپپارات" دەيدى ول ءبىر ولەڭىندە. ءدال سولاي.
شىلدەنى مۇيىزىمەن شايقاپ ءىلىپ،
سيىرلار بارا جاتىر وقالاقتاپ.
جانىمىزعا سونشالىقتى جاقىن، كوزىمىزگە سونشالىقتى تانىس اپتاپتى كۇنگى اۋىل سۋرەتى. ءبىراق "شىلدەنى مۇيىزىمەن شايقاپ ءىلىپ" بارا جاتقان سيىرلاردى تەك باۋىرجان عانا كورە الىپتى. ەندى باۋىرجاننىڭ جاڭبىرلى كۇنگى كۇزگى اعاشتارىنا قاراڭىز:
كۇللى اعاش مونشاعا ءتۇسىپ جاتىر،
شەشىپ تاستاپ كيىمىن سىرتىنداعى.
بۇرىن ءمۇنداي سۋرەتتى قاي اقىن سالىپتى؟
باۋىرجاننىڭ كەيبىر سۋرەتتەرى اسا ىرىلەنىپ، زور قايرات، زور قۋاتقا يە بوپ كەتەدى. سەنبەسەڭىز، تاڭالاكەۋىمنەن تۇرىپ جۇمىسىنا كىرىسكەن كوشە سىپىرۋشىنىڭ قيمىلىنا كوز سالىڭىز:
سىرىلمەن تاڭدى وياتىپ،
سىپىرىپ ءتۇندى جۇرگەندەي
بۇعان ەندى قالاي سۇيسىنبەيسىز؟
تىزە بەرسەك، باۋىرجان سالعان سۋرەتتەردەن تۇتاس ءبىر كورمە جاساقتاپ شىعۋعا بولار ەدى. «ۇلپىلدەگەن كوگالدا، بۇلكىلدەيدى اق بۇلاق»، «جەل جۇگىرىپ بارادى سۋ بەتىمەن، سۋ جۇگىرىپ بارادى جەر بەتىمەن»، «ءدۇر ەتىپ قاراعايدان ۇشقان قۇستاي كەتتى ۇشىپ جۇرەگىمنەن قالىڭ ولەڭ»، «توسىنە قىرات-باتىردىڭ تاعىلعان گۇلدەر وردەن بوپ»، وسىلاي جالعاسا بەرەدى، جالعاسا بەرەدى.
ەگەر باۋىرجان تابيعاتتىڭ كوڭىلدى دە، قوزدىدە اربار سىرتقى قۇبىلىستارىن سوز-سۋرەتكە تۇسىرۋمەن عانا بولىپ، تەك سونى عانا قىزىقتاپ كەتسە، | وندا ول وقىرمان قاۋىمدى تەز جالىقتىرىپ العان بولار ەدى. وندا ول قانشاما ادەمى بوياۋلار جاعىپ، قانشاما قىزىق سۋرەتتەر سالسا دا، بار بولعانى پەيزاجدىق قانا اقىن بوپ قالار ەدى. ويتكەنى، تابيعات الەمى، ءبىزدى قورشاعان مىنا دۇنيە اسەم قيمىل-قارەكەتتەر مەن اجارلى اسەم سۋرەتتەردەن عانا تۇرمايدى عوي. ونىڭ دا تارتىسقا تولى دراماسى، كۇيىنىشى مەن ءسۇيىنىشى، بىتىسپەس كۇرەسى مەن تىرەسى بار. سوندىقتان ەندى ول دۇنيە استارىنا ۇڭىلۋگە بەت قويادى.
وزەندەرىم جەلەڭ ءتوسى اشىلىپ،
تەرەڭىنە، اعادى سىر جاسىرىپ.
قارا جەردىڭ استارىندا اسىل بار،
قويناۋىنا شوككەن تالاي عاسىرلار.
قالىڭ بۇلتتىڭ استارىنان جاي قۇلار،
قۋانىشتىڭ استارىندا قايعى بار.
جارىقتىڭ دا استارى بار — قاراڭعى،
وي دا استارلى، ۇستاما، دوس، جاعاڭدى.
دۇنيەنىڭ لەبى مەن دەمىنە الاڭ اقىن، ەندى بۇدان بىلاي انتەنناداي ساق، مەمبراناداي سەرگەك. سوندىقتان دا ول ۋاقىتتىڭ كەشە، بۇگىن، ەرتەڭىنە، ياعني ءۇش ولشەمىنەن دە سىر مەن گاپ ىزدەيدى. دۇنيەنىڭ بار تۇپكىرىمەن جالعاسىپ، دۇنيەنىڭ بار تارابىمەن بايلانىسقا تۇسكەن اقىن كوكىرەگى، ءسوز جوق، كۇمبىر مەن دۇبىرگە تولىپ شىعا كەلمەك. ەندى ونىڭ بارىنە الاڭ، بارىنە كۇپتى كوڭىلى، ءتىپتى كوسموس كەڭىستىگىمەن دە بايلانىسقا تۇسكەندەي.
باسقارىپ تۇرعان ءار قادامدى ءۇنسىز،
باسقارىپ تۇرعان اينالامىزدى.
عاجاپ ءبىر كۇش بار جالعاعان سىمسىز،
كۋنگە دە ءبىزدى، ايعا دا ءبىزدى.
ارينە، ءبۇل جولدار ارقىلى اقىن ءوزىنىڭ دۇنيە تانىمى مەن قيال كەڭىستىگىنىڭ مۇمكىندىگىن عانا كورسەتىپ قويماي، اينالا تىرشىلىكپەن ءبىرتۇتاس، ءبىر جاراتىلىس ەكەنىن، مىنا الەمنىڭ بىرىمەن-بىرى قابىسىپ، بىرىمەن-بىرى جالعاسا جامىراسقان قۇبىلىستاردان تۇراتىنىن، ونىڭ ءدىڭى دە، ءتىنى دە ءبىر ەكەنىن، ول الەمنىڭ بۇكىل تىنىس-تىرشىلىگى دە، بولمىس ءبىتىمى دە سەنىڭ جۇرەگىڭدە جاڭعىرىپ جاتاتىنىن جەتكىزىپ تۇر. اقىننىڭ دۇنيەتانىمى مەن قيال كەڭىستىگى قانشالىقتى ماسشتابتى، قانشالىقتى اۋقىمدى بولسا دا، ونىڭ جانى، ەڭ الدىمەن، جەر بەتىندەگى ءومىر مەن جەر بەتىندەگى تىرشىلىككە، ءتىپتى ونىڭ كول بەتىندەگى قوڭىر ۇيرەگىنىڭ تاعدىرىنا دا الاڭ. ويتكەنى، كوسموس كورابلدەرى دە، ەڭ الدىمەن، وسى جۇمىر جەردىڭ قامىن ويلاپ، كۇيىن كۇيتتەپ ۇشىپ جاتادى. ولاي بولسا، قوڭىر ۇيرەك ەكەش قوڭىر ۇيرەكتە دە مىنا قاتىگەز زاماننىڭ قاسىرەتى جاتسا، اقىن جانى قالاي كۇيىنبەسىن، اقىن جانى قالاي تەبىرەنىپ سولىقتاماسىن. سول ولەڭدى تۇگەل وقىڭىزشى. ءۇزىپ-جۇلىپ، ءبولىپ-جارىپ وقۋ — بۇل ولەڭگە وبال.
قالماستان ءتىلسىز جاۋعا جانى كۇيرەپ،
قاپەرسىز، سۋ بەتىنە سالىپ يرەك.
كوردىم مەن، كەتپەيدى ءالى كوز الدىمنان،
ۋلانعان كولدە جۇزگەن قوڭىر ۇيرەك.
قوعا دا، جاعاداعى قامىس تا ۋلى،
قوسىلعان بۇلاقتاعى اعىس تا ۋلى.
بالاپان كەزىندە-اق بۇل ۇيرەكتى،
دەگەلەڭ دۇمپۋلەرمەن تانىستىردى.
تۇراتىن قالىڭ قامىس بۇركەپ، قورىپ،
ءوستى ول كول بەتىندە ۇركەك بولىپ.
بيىككە ۇشۋشى ەدى ءبىر كەزدەرى،
شالدىعىپ، سوڭعى كەزدە ءجۇر كوپ قونىپ.
مويىلداي جانارىنا نۇر ءسىڭدى ايدان،
قالايشا ۋ ساۋلەنى جۋسىن بويدان.
سارجالدىڭ ساعىمىنا ءجۇر شومىلىپ،
قايناردىڭ قاسىرەتىن ءبىلسىن قايدان؟!
كوزىنەن ۇڭىلگەن جاق مۇڭدى كورەر،
ونى ءبىر كورگەن ادام شىندىق ورەر.
ءون بويى ساۋلەلەنگەن قوڭىر ۋيرەك،
ولسە دە تۋعان كولگە سۇڭگىپ ولەر.
قولتوقپاقتاي عانا قوڭىر ۇيرەكتە بۇكىل تۋعان جەر مەن تۋعان ەلدىڭ قاسىرەتتى تراگەدياسى جاتىر. ادامنىڭ قاراۋ پيعىلىمەن جاسالىنعان الاپات جارىلىستىڭ ۋلى ساۋلەسىن بالاپان كەزىندە-اق تۇلا بويىنا ءسىڭىرىپ العان قوڭىر ۇيرەك ءحالى — ايانىشتى حال. زورعا ۇشىپ، زورعا قونىپ جۇرگەن ول ۇيرەك، ءبىراق ءبارىبىر تۋعان جەرىن، تۋعان كولىن تاستاپ كەتپەك ەمەس. ءبارىبىر ول، ولسە دە سول تۋعان كولىنە، ۋلى بولسا دا، سۇڭگىپ ولمەك. وسى ءبىر جول ارقىلى-اق، جاڭعىز قوڭىر ۇيرەك قانا ەمەس، سول جەردى مەكەن ەتكەن تۇتاس ءبىر ەلدىڭ تاعدىرى كوز الدىڭا كەلىپ تۇرا قالادى. نەتكەن جانكەشتى قايسارلىق! قوعاسى مەن قامىسىنا دەيىن ۋلانىپ جاتسا دا، سەمىپ تە، سۋالىپ قالمايتىن نەتكەن ەسسىز ماحاببات. ولاي دەمەي نە دەرسىڭ! اينالانىڭ ءبارى ۋلى ساۋلە ءسىڭىرىپ العان. اۋرۋ، دىمكاس، كەسەلدى، دەرتتى. ساناسىز قوڭىر ۇيرەك، ارينە، ونى بىلمەيدى. ال سانالى ادامدارعا نە بولعان؟ قوپارىلا، كوتەرىلىپ كوشىپ كەتپەي مە؟! مۇنداي سۇراقتىڭ سان ساپالاعىن، مىڭ ءتۇرلىسىن قويساڭ دا وعان باسقاشا جاۋاپ تابا المايسىڭ. وعان ءبىر-اق جاۋاپ بار. ول — تۋعان جەرگە دەگەن ەسسىز دە كوزسىز ماحاببات. سول ماحاببات قانا ولاردى شىرماپ بۋىپ، شىدەرلەپ ۇستاپ جىبەرمەي وتىر.
باۋىرجان دا سول تۋلاقتاي كەۋىپ، بورداي ۇگىتىلىپ جاتقان دەگەلەڭنىڭ ءدال تۇبىندە، ياعني وت بۇرقىراپ، وت جالماپ، وت جالاپ ويران-بوتقاسى شىققان
ابىرالىدا دۇنيەگە كەلگەن. سول باۋىرجاننان "سەن ءۇشىن دۇنيەدەگى ەڭ ىستىق جەر قاي جەر" دەپ سۇراڭىزشى. ول ويلانىپ جاتپاستان-اق: "ارقاۋ بولىپ كەلبەتىڭ كوپ ولەڭگە، قايتا تۇلەپ قىرلارىڭ كوگەرەر مە؟ دەرتتەنسەڭ دە، قىرىق جىل ءورت كورسەڭ دە، پەرزەنت ءۇشىن سەندەي جەر جوق الەمدە" دەپ جاۋاپ بەرەرى حاق.
تۋعان ەلى مەن تۋعان جەرىنىڭ عۇمىر بويى باسىلمايتىن كۇيىكتى وكسىگى مەن كۇيىنىشتى زارىن ەستىپ وسكەن باۋىرجان سىلدىرماق-شىلدىرماعى كوپ مىناۋ الدامشى ءومىردىڭ شاتتىعىنا شومىلىپ، قۋانىشىنا جۋىنعىسى كەپ، ءوزىن-وزى قانشاما الدارقاتقىسى كەلسە دە، ءبىراق ءبارىبىر ول "اق قان" بوپ اۋىرعان تۋعان دالاسىنىڭ" اۋرۋىمەن ءومىر ءسۇرىپ، دەرتىمەن دەم الادى. ءوزى سولاي دەيدى: "كەلگەن سايىن ، قان جىلاپ جان-جۇرەگىم، قايتىپ ءجۇرمىن قايعى الىپ قالا جاققا". بەينە ءبىر اۋىلىنا قايعى الىپ قايتۋ ءۇشىن باراتىنداي. نەتكەن اۋىر تاعدىر! نەتكەن ازاپتى عۇمىر!
سەنىڭ دە جانىڭ ازاپقا تۇسەدى. تامۇقتىڭ وتىنداي ىستىق جالىن سەنىڭ دە جۇرەگىڭدى شارپىپ وتەدى. مۇندايدا جان داۋىسى كەرەك شىعار. سولاي بولادى دا. باۋىرجاننىڭ قولىنان "جان داۋىسى" اتتى داستان دۇنيەگە كەلگەن. تاعدىردىڭ ءوزى قويعانداي تاقىرىپ. اقىننىڭ جان داۋىسى شىرقىراپ، تۋعان جەر توسىنەن "ايناداي جارقىراعان،كولىن" ىزدەپ، "كوكورايلى شالعىنىن" تابا الماي"، "ءان شىرقاپ اتاتىن اق تاڭىنان" اداسىپ بەبەۋ قاعادى. قۇلىنداعان داۋىسى قۇراققا جەتەتىندەي. " كيىك تە جوق، ارقار دا جوق، قىران دا جوق. جوق! ءبارى جوق. ءتىپتى دوڭكيىپ-دوڭكيىپ جاتقان توبەلەردىڭ دە "اسكەردىڭ تارتىبىمەن شاشتارى الىنىپ تاستالعانداي". تۋعان جەردى ادام ايتقىسىز زۇلمات باسقان. سول زۇلمات سۇمدىعىنان تاۋ دا شىداي الماي زار قاعادى. دەگەلەڭ زارلاپ تۇر:
باستالدى سول ءبىر سۇمدىق باستان كەشكەن
سەكىلدى الدەقايدا اسپان كوشكەن.
جازىعىم كورىنبەيدى جادىراعان
بارلىعى توڭىرەكتىڭ استاڭ-كەستەڭ.
جالمادى ءايداھار-ورت جاپپاي ماڭدى،
بارلىعى توڭىرەكتىڭ وتقا اينالدى.
قاپتاعان قاراعايىم شوققا اينالدى،
جۇرەگىم شوشىنعاننان سوقپاي قالدى.
تاۋدىڭ الىپ جۇرەگى توقتادى. تاۋ ءولدى. ەندى ول كۇلگە، ۇيىندىگە اينالدى. "جۇرەگىم سوقپايدى ەندى، دەمىم ءبىتتى، ەي، تاۋلار، جينالىڭدار جانازاما" دەيدى دەگەلەڭ. جەر ۇستىندەگى بۇكىل، تاۋلاردى جانازاسىنا شاقىرىپ تۇر. اقىرعى ءسوز، اقىرعى تىلەك. تاۋدىڭ ءوزىن ولتىرگەن ول سۇراپىل سۇمدىق كۇشكە ەشتەڭە دە توتەپ بەرە الماق ەمەس. سەنبەسەڭ، قۋراعان توعايدىڭ: "ۋلى ورتاعا قامالدىم دا، ۋلى ساۋلە ۋىستادىم، ۋلى، سۋدان ءنار الدىم دا، ۋلى اۋامەن تىنىستادىم. بۇتاقتارى قۋداي بولىپ، قۇشاعىمدا تۇنعان اعاش، ابىرويدان جۇرداي بولىپ، قالدىم ءبىر كۇن تىر جالاڭاش" دەگەن توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتار سوڭعى سوزىنە قۇلاق ءتۇر. نەمەسە "جىلايىن دەسەم جاسىم جوق، تارايىن دەسەم ، شاشىم جوق. الدەكىمدەردىڭ قولىمەن كوكىرەگىمە باسىلدى وت. قىرلاردىڭ كوشى قارالى، قوش ايتىپ ماعان بارادى. ءانىمنىڭ ءبارى مۇڭدى دا، ءتانىمنىڭ ءبارى جارالى" دەپ ەڭىرەگەن الىپ دالانى تىڭدا. ايتپەسە، "وتكەننىڭ ءبارى ويىمدا ، ۇمىتپاعانمىن، سۇيرەتىلەمىن ەنتىگىپ تۇرىپ قالامىن. شالدىقتىم مەن دە اۋرۋعا، شامام جوق ەندى، قۇردىمعا سۋىم كەتكەندەي قۇرىپ بارامىن" دەپ تۇنشىعىپ، دەمى ءبىتىپ بارا جاتقان تارتىلعان وزەننىڭ مۇڭىن ەستىپ كور. بولماسا، "جەرىمدەگى جارىلىس، جەتتى ماعان ءدۇمپۋى. ويلاماپپىن بولار دەپ مۇنداي سۇمدىق ءبىر كۇنى. كيدىم اجال كويلەكتى، جوعالىپ ەم تاپقىزباي. رۋحىمدى سويلەتتى كوردە تىنىش جاتقىزباي. ادام ازدى، جەر توزدى، سۋ تارتىلدى، نۋ جاندى. قايدا اپارىپ ساقتارمىز قۋ سۇيەكتى، قۋ جاندى" دەپ شوشىنعان زيراتتاعى اباي سوزىنە مويىن ، ءبۇرىڭىز.
ايتەۋىر، بۇل داستانداعى قاي تاراۋدى وقىساڭىز دا قانىڭ اتقاقتاپ باسىڭا شاۋىپ، جانىڭ شۇبەرەككە ءتۇيىلىپ، ەت-باۋىرىڭ ەزىلىپ، ساي-سۇيەگىڭ سىرقىراپ قويا بەرەدى.
ءسوز جوق، دەگەلەڭ مەن ابىرالى قاسىرەتى — بۇكىل جەردىڭ، بۇكىل قازاقتىڭ قاسىرەتى. ول قاسىرەتتى بۇكىل بولمىس-بىتىمىڭمەن، بۇكىل تامىر-تالشىعىڭمەن سەزىنەسىڭ. ءبىراق ول قاسىرەتتى ءدال باۋىرجانداي سەزىنە قويۋىمىز قيىن. ويتكەنى ول سول جەردىڭ اۋاسىن جۇتىپ، سول جەردىڭ سۋىن ءىشىپ، كولىنەن قوڭىر ۇيرەگىن كورىپ، قوراسىنان قوڭىر قوزىسىن ورگىزىپ وسكەن اقىن. الماتىدان اۋىلىنا بارسا دا، اۋىلىنان الماتىعا قايتا ورالسا دا الاپات سۇمدىق زۇلماتتىڭ اجداھا دەمىنەن ءالى كۇنگە ازاپ شەگەتىن جاندارمەن كۇندە كەزدەسىپ، ولاردى كۇندە كورىپ، ولارمەن كۇندە سويلەسىپ وتىر. كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىك جەتەگىمەن جۇرگەن بىزدەر بىزدەر كوبىنە ول قاسىرەتتى ەستەن شىعارىپ الاتىنىمىز راس. ال باۋىرجان تاعدىرى باسقا. بىردە ول ماعان: 'تەم-اعا، مەن ءتىپتى ويىن-تويدا دا ەلەگىزىپ وتىرام...تەلەفوننىڭ داۋىسى كەيدە ماعان شوق باسىپ شار ەتە قالعان بالانىڭ داۋسىنداي ەستىلەدى. تاعى دا نە بوپ قالدى دەپ شوشىپ كەتەم" دەگەنى بار. ياعني اقىن جۇرەگى ەل قاسىرەتى مەن ەل ازابىن ارقالاپ تۇر دەگەن ءسوز. ول قاسىرەت پەن ازاپتى باۋىرجان ەندى جۇرەگىنەن سىلىپ تاستاي المايدى. عۇمىر بويى ولاي ءومىر ءسۇرۋ، ارينە، اۋىر. ءبىراق لاعنەت اتقىر، مىنا قۋ تاعدىر ونىڭ جۇرەگىنە سونداي قاسىرەتتى جۇك ارقالاتىپ قويسا، نە دەرسىڭ. امالىڭ جوق قوي. ولاي بولسا، ەندى ونىڭ اقىندىق باعى دا سول ازاپتا. باسقاشا ايتۋ مۇمكىن ەمەس. شىندىعى سول.
مەن بۇل ماقالامدا داۋىسى نىق، تەگەۋرىنى قاتتى باۋىرجان جاقىپ اقىننىڭ شىعارمالارىنىڭ تابيعاتى وزىمە جاقىن باعىتتارىن عانا ءسوز ەتتىم. شىن اقىننىڭ ءبىتىم-بولمىسىن، ونىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق ورەسى مەن ءورىسىن تۇگەل قاراستىرۋ، ونىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن تۇگەل تانۋ مۇمكىن بولماسا كەرەك. باۋىرجاننىڭ «تانى مەنى، اشىپ كور قۇپيامدى» دەگەن ءسوزى دە ءبىزدىڭ سول ويىمىزبەن ۇندەسىپ تۇرعانداي.
You Might Also Like
-
شۇكىر، كەيىنگى كەزدەرى “قوعام ءبىر فورماسيادان ەكىنشى فورماسياعى وتەر تۇستا ادەبيەتىمىز نە ىستەرىن بىلمەي ابىرجىپ قالدى”، “وتپەلى كەزەڭ تۇسىندا ادەبيەت تۇيىققا تىرەلىپ، داعدارىسقا ...
-
ءقازىر نە كوپ؟ باسپا كوپ. ءقازىر نە كوپ؟ سول باسپالاردان شىعىپ جاتقان كىتاپ كوپ. ءقازىر نە كوپ؟ ولەڭ كوپ... بۇگىندە ولاردىڭ ءبارىن قاداعالاپ، بارىنە باعا بەرۋ مۇمكىن ەمەس... سونىمەن بىرگە ول كىتاپتاردى...
