قۇم مەن اسقار
I
ءتۇن. قويلى اۋىلدىڭ قوتانى. ءتۇن اسپانىنىڭ قاق جارتىسىن قاپتاعان قارا قوشقىل، تۇيدەك-تۇيدەك بۇلتتار اۋىل ۇستىنە قاراي ءتونىپ كەلەدى. شاڭداق جەردەن توپىراق بورادى. تۇڭلىكتەر جەلپىلدەدى، جەل كوتەرىلە باستادى. الىستا نايزاعاي جارقىلدايدى. كۇن كۇركىرەيدى. جالت ەتكەن جارىق ىشىندە اۋىلدىڭ جەتى ءۇيى كورىندى. قالىڭ قويدىڭ شەت-شەتى تۇرىپ، سىلكىنىپ، قوزعالاقتاپ ابىرجي باستادى. الا توبەت پەن قارا قانشىق اۋىلدى اينالا جۇگىرىپ، ارسىلداپ ۇرەدى. قوتان ورتاسىندا ەسكى جىرتىق جابۋ ۇستىندە ۇلكەن جىرتىق كۇپى شەكپەنگە ورانعان رايقان وتىر.
— ە-ە-ي، ھايت، — دەپ ايتاقتاپ قويدى.
ۇلكەن ۇيدە جەرتوسەكتە ۇيىقتاي الماي اۋناقشىپ جاتقان بايبىشە سەكسيىپ باسىن كوتەردى. جەلپىلدەگەن تۇڭلىككە، سىقىرلاعان ۋىققا قارادى. قۇلاق سالدى. كيىنىپ تىسقا شىقتى.
— توقالدىڭ قاسىندا البىراپ جاتىرسىڭ-اۋ، — دەدى. جوتكىرەدى، ايتاقتايدى. كۇندەستىڭ ۇيىنە قاراپ ءۇن بەرە بەرەدى. جۇدىرىعى قۇرىسىپ، جاعى تىستەندى...
ەكىنشى اق ۇيدە رايقاننىڭ ايتاعىمەن ويانىپ، تۇرا باستاعان جەكسەنگە توقال قارايدى... جەكسەن ۇيدەن شىعا باستادى. توقال ارتىنان ەسىككە تامان ەرە بارىپ:
— جاس توقالعا بوي ۇردى، — دەيدى. باي رايقاندى تابادى. بۇلتقا نۇسقاپ، ۇيىقتاما دەدى. جاۋاپ جوق. يىعىنان تارتادى. رايقان سىرتىمەن وتىرىپ، وياۋ ەكەنىن بىلدىرەدى. اناۋ زەكىگەندە باسىن ەكىنشى جاققا بۇرىپ كۇرسىنىپ، تىزەسىنە تاعى سۇيەنەدى. باي اشۋلى تۇسپەن ءۇڭىلىپ تەپسىنەدى. رايقان قۇنىسىپ، بۇكشيىپ، توڭعانىن بىلدىرەدى.
— تاعى سايتانىڭ ۇستاپ وتىر عوي. ولمەيسىڭ، جاسىمىز، قايراتىمىز سەنسىڭ. ءوز مالىڭ، سەرگەك وتىر. ۇيىقتاما، — دەپ كەتە بەرەدى.
رايقان سەلت ەتەدى، تىتىركەنەدى. كوزىن جۇمىپ، بويى سىرەسىپ، قىڭىر قايراتپەن قۇشىرلانىپ قالعانداي بولادى. وي-قيالىمەن باياۋلاپ اشىلعان كوزدەرى الدىڭعى جاعىنداعى قاراڭعى اسپانعا قادالادى.
ازدان سوڭ قارا سۇر اسپان سوگىلىپ، ورتا جەرى اعارا بەرەدى. سول جارىلعان اسپان ورتاسىنان سۇلۋ جاس جىگىتتىڭ جىميعان مەيىرلى ءجۇزى بۇعان قادالا قارايدى. شاشى قايرىلعان، اق جاعا گالستۋكتى.
كۇلىمسىرەيدى. ءبىراق باتىپ بارا جاتقان ايداي تومەندەي-تومەندەي بارىپ، كوك جيەكتەن اسا باتادى ... ماۋجىراپ، تەلمىرە قاراعان رايقان ءجۇزى كۇلۋدەن كەيىسكە قاراي قۇبىلىپ، سونە بەرەدى.
— سايتانىڭ، دەيدى. سەن سايتان با؟ — ەكى قولىمەن بەتىن، كوزىن باسادى. ويدان قايتا سەرپىلە بەرەدى. قولدارى تومەن تۇسەدى.
— قايدا ەكەنسىڭ؟ ءتىرىمىسىڭ؟ الدە ءولى مە ەكەسىڭ؟ — ءجۇزى تاعى ويعا كەتكەندەي... كوز الدىنا وتكەن كۇننىڭ ءبىر كەزى كەلەدى. جاساۋلى ءۇي. وڭ جاق. شىمىلدىق. باي كىردى. كىرە بەرە بوساعاعا ءسىڭبىردى. كوپ جوتكىردى. رايقاننىڭ ەتى تىكسىندى، باسىندا جەلەك. قىمسىنىپ، شىمىلدىققا شالا ورانىپ تۇر. وڭ قولى شال قوزعالعان سايىن شىمىلدىقتى شىمشىپ ۋىستاپ بۇكتەي بەرەدى. شال سىرتقى كيىمىن شەشتى... قاباعىمەن قايتا-قايتا رايقاندى بارلاي قاراپ، توسەككە وتىرىپ، اياعىن ۇسىندى. رايقان زورعا بارىپ، ءماسىسىن تارتتى... شەشتى... شال جوتكىرىپ كەپ، توسەك ۇستىندە وتىرىپ، ەسىككە جاپسىرا ايا تولىم قاقىرىپ، تۇكىردى. ەسىككە بارىپ شالپ ەتتى. رايقانعا ءسۇرت دەدى... ەكى ايتقاننان كەيىن زورعا بارىپ ءسۇرتتى...
بۇل كەزدەردە ءۇيدىڭ جابىق-جابىعىنان، سىرتقى ەكى بوساعادان كەپ ەكى بايبىشەنىڭ كوزدەرى قادالىپ تۇر ... وزگە جەرلەردەن باسقا كەمپىر-سامپىرلار دا ەنتەلەي قارايدى. ەكى بايبىشە تۇرعان ورىندارىنان جىلجي-جىلجي قاراسىپ كەپ، ءبىر تەسىكتىڭ تۇسىندا باستارى سوعىسىپ قالدى. ءبىرىن ءبىرى كورىسكەندە باسىندا جىمىڭ ەتىسىپ، ارتىنان بۇرتيىسىپ سۋىق قاراسادى. بىرىنە-بىرى "شوق-شوق" دەگەندەي وقتى كوزدەرىمەن اتىسىپ تا قالادى.
ۇيدە شال جاتا بەرە رايقانعا شاقشاسىن العىزدى. ناسىبايىن ەكى تاناۋىنا ۇزاق-ۇزاق تارتتى. شاقشانى رايقانعا ۇستاتتى. جاتتى. رايقان شاقشانى ۇستاپ تۇرىپ-تۇرىپ، جەرگە لاقتىرىپ جىبەردى. شىمىلدىقتىڭ سىرتىنا شىقتى. شوشىعانداي ءبۇرسيىپ، ءۇنسىز جىلاپ، وتىرىپ الدى. شال دىبىس بەردى. ارلى-بەرلى اۋناپ ءتۇستى. كۇتتى. ءوزىنىڭ بويىن كۇش جيناعانداي ءبىر جيىرىپ، ءبىر سوزىپ، بارلاپ كوردى. اڭىرا كۇتتى. رايقان تۇرمادى. تىستاعى ۇلكەن بايبىشە تۇسىنا كەپ قالعان كەمپىردى جۇمسادى. اناۋ ۇلكەن شىلاپشىن مەن قۇماندى اكەپ، مايساڭداي باسىپ، ءۇي ىشىنە جۇتىنا قاراپ ءجۇرىپ، بوساعاعا اكەپ قويدى. شال زەكىپ دىبىس بەردى... رايقان قاراعان جوق. شال شىمىلدىقتى سەرپىپ اشتى ... قاراپ الىپ، اشۋلى تۇسپەن ءزىل جىبەردى، ءامىر ەتتى. رايقان تاپجىلمادى. تىستاعىلار بىرىنە ءبىرى سوعىلىپ، ءبىر تەسىككە تالاستى... شال ورنىنان تۇرىپ، رايقاندى يىعىنان تارتتى. رايقان بۇك ءتۇسىپ، وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەردى. شال سۇيرەگەندە جەردى قۇشاقتادى. شال تاعى دا اسقىنداپ، ساۋمەڭدەي باستاعاندا رايقان قولىن يتەرە سەرپىپ، جۇلىپ الدى. شال تالتىرەكتەپ بارىپ، شىمىلدىققا جىعىلىپ، ونىڭ باۋىن ۇزە بارىپ توسەككە شالجيا قالدى... شال اشۋلانىپ بارىپ تەۋىپ قالدى. رايقان اتىپ تۇردى. شالعا وقتى كوزىمەن اتا ءبىر قاراپ قاپ، لاعنەت وقىعان تۇسپەن كەرەگەگە بارا جابىسىپ، شانشىلا قارادى. شال باسەڭدەي-باسەڭدەي بارىپ شەگىنىپ، توسەككە وتىرا كەتىپ، كۇرسىندى دە، باسىن تومەن سالدى. بەلىن سيپاي باستادى. سىرتتاعى سىق-سىق كۇلكى، رايقانعا ەندى ەستىلدى. سەلت ەتىپ، وت باسىندا جانىپ تۇرعان جالاڭ باس شامعا قارادى. قاتۋلانا باسىپ كەپ، شامدى كۇلگە قاراي تەۋىپ جىبەردى. شام قۇلاي ءوشتى... قاراڭعىلىق باستى ... تىستاعى پىشىندەر تۇڭىلە، كۇيىنە بارىپ، مىستارى قۇرىعانداي بولىستى ...
تاڭەرتەڭ شال شىعىسىمەن ەكى بايبىشە مەن كەمپىر جۇگىرىپ ۇيگە كىرىستى. باي دا بۇلارعا كوز سالمادى. و دا كەتتى. قالعان قاتىندار شىلاپشىنعا جەتىپ باردى. قۇرعاق ... جەردى تىمىسكىلەستى، قولدارىمەن سيپادى. قۇرعاق. بايبىشە قۇماندى ۇستاي الدى، قاقپاعىن اشتى. سۋ تولى... قۇشىرلانىپ، ءماز بولىپ، ايىزدارى قانا كۇلىستى... شال كىرىپ كەلىپ، قاتىندارعا شانشىلدى ... انالار كۇلكىلەرىن جاسىرا المادى. شال بوساعاداعى جۇگەندى الا-سالا ەكەۋىن دە كەزەك-كەزەك سارتىلداتا باستادى. رايقان كىردى ... باسىندا شاپان... تاياق جەگەن قاتىندار ىدىراي جونەلە بەردى... تىسقا شىعا تاعى كۇلىستى. شال رايقاننىڭ باسىنداعى شاپانىن جۇلىپ الدى ... جۇگەنمەن ەتەك جاعىنان ءبىر ۇرىپ قالدى. رايقان تاعى دا شانشىلا قارادى.
شال قادالىپ تۇرىپ:
— ىشىڭدە سايتانىڭ بار عوي ... وشىرەرمىن قارسىلىعىڭدى. ولتىرەمىن سول سايتانىڭدى. بوساعامدا شىرىتەرمىن، — دەدى. رايقان قوي شەتىندە وتىرعان كۇيىندە كوزىن قايتا اشتى. بەتىن سيپايدى. ارىقتاعان ەكى بىلەگىن اشىپ كوردى. سۇيەكتەر ءبىلىنىپ، تامىر، سىڭىرلەر ادىرايعان. باسىن يزەدى...
تۇڭلىكتەرى جابۋلى، ۇيقىلى اۋىلدىڭ تاڭى اتتى. قويلار ءورىپ كەتىپ بارادى. قوتان ورتاسى جالاڭاشتانىپ قالعان. قوي جاتقان قارا قوردانىڭ ورتاسىندا جىرتىق جابۋ ۇستىندە رايقان ۇيىقتاپ جاتىر. اينالاسى شوقپىت قۇرىم. ەتىكتەرىنەن شۇلعاۋى شىققان. باس جاعىن الا توبەت كەپ يىسكەلەپ ءجۇر.
بۇل ۋاقىتتا شەتكى جىرتىق لاشىقتا قويشى ەسىم جاتىر. شالا شەشىنگەن كۇيدە اۋناقشىپ، مازاسىزدانىپ ۇيىقتايدى... تۇكىرىگىن جۇتادى. تۇسىنە جاساۋلى ءبىر تاباق ەت كىرەدى. سارا الا قازى، جاس جامباس، باس. ەسىمنىڭ ەزۋى جىميادى. تاباقتىڭ ۇستىنە قولدارى ءتونىپ، ۇستاي بەرگەندە تاباق جىلجىپ، سىرعىپ جوق بوپ كەتەدى. سەلت ەتتى. وياندى. بەتىن ءبىر تاياق تۇرتەدى. باس جاعىندا باي تۇر. اقىرىپ ۇرسىپ تۇر.
ەسىم اتىنىڭ شاپ ايىلىن تارتىپ بوپ، تورسىعىن الىپ ۇلكەن ۇيگە كىردى. شي جاققا بارىپ، قارا قازاننىڭ قاقپاعىن الىپ، ۇلكەن اياققا ايران قۇيا باستادى. قازان لىق تولى. قۇيا بەرگەندە بايبىشە اتىپ تۇردى. سەكسيىل قاسىنا كەلىپ، يىعىنان قاعىپ، ەسىم قولىنداعى اياقتى جۇلىپ الىپ، ءوزى قۇيا باستادى. ءبىر ءشومىش ايران قۇيىپ، ۇستىنە جانىندا تۇرعان ءبىر شەلەك سۋدان سۋ الىپ، قوسا قۇيىپ جىبەردى... ەسىمگە ۇسىندى... ەسىم باسىن شايقاپ، اشۋمەن قاراپ، ۇرتتاي بەردى دە جيرەنگەندەي قايتا ۇسىندى. ءبىر قازان قاتىقتى كورسەتتى. بايبىشە اياققا ايران قۇيماي3 قايتا ارالاستىرىپ، تاعى ۇسىندى. ەسىم اياقتى قولىنان جۇلىپ الىپ، جەرگە ءبىر قويدى دا شىعىپ جۇرە بەردى. بايبىشە ورتەنىپ تۋلاپ قالا بەردى.
ەسىم قورانىڭ ورتاسىندا جاتقان رايقاندى كوردى. ماڭىندا جۇرگەن ءيتتى قۋىپ، رايقاندى اقىرىن ءتۇرتىپ وياتىپ، ۇيگە بارىپ جات دەپ نۇسقادى... رايقان سىپايى كۇلىپ، ويانىپ، جىلى جۇزبەن ەسىمگە قارادى ... ەكەۋى بىر-بىرىنە قاراسىپ تۇرىپ، ايرىلىسىپ كەتتى.
كۇن نايزا بويى كوتەرىلمەستەن باي كەلىپ، جامان جەر-توسەكتە جاتقان رايقاندى تۇرعىزدى. بايبىشە ەكى شەلەك پەن اكپىش ازىرلەپ بەردى. سۋعا كەتتى. جەروشاق باسىندا بىقسىعان ءتۇتىندى ۇرلەيدى رايقان. اۋىر قازان كوتەرەدى. ىركىت پىسەدى. ارقان ەسەدى. ارەدىكگە وتىرايىن دەسە باي، بايبىشە، توقال كەزەك كەلىپ، جۇمىسقا ايداپ ءتۇرتىپ جىبەرەدى. سيىر ساۋادى، قويدى قۇرتتايدى. اقساق قويدى سۋارادى. تۇسكى قوي كەلەدى. جۇگىرە ءجۇرىپ قوي قوساقتايدى، ساۋادى، ەشكى قۋالايدى. ۇستاتپاعان قارا ەشكىنى ەسىم قۋىپ ءجۇرىپ، ۇستاپ بەرەدى. كەلە بەرسە بايبىشە تەزەككە جۇمسايدى. قاپتى يىعىنا سالىپ تەزەككە كەتتى. دالادا داۋىس ايتقانداي جىلاپ، ءان سالادى. جاياۋ كەلە جاتقان قارتاڭ قاتىن داۋسىن ەستيدى. قۇلاعىن سالادى. تانيدى. ەلبەڭدەي باسىپ كەلە جاتىر. كيىمى جۇدەۋ. ءبىرىن ءبىرى كورە ۇمتىلىسادى. رايقان قۇشاقتاي جىلاپ، جەرگە قاراي تالماۋراي شوگىپ جانتايا كەتەدى...
ەسىن جيا بەرە:
— قايران انام، قور بولدىم عوي، كۇڭ ەتتى عوي... — دەيدى. جىلاسادى... كەمپىر اۋىلعا كەلەدى. بۇنى ەلەگەن كىسى جوق. باي رايقاندى تۇيە ساۋۋعا ايدايدى. رايقان جەلى باسىنا كەلدى.
قىسىراقتىڭ ايعىرى اقبەستى مۇنىڭ شەلەگىنە قاراي تۇمسىعىن سوزىپ، الدىنا كەلەدى. رايقان جىميا قاراپ، تومەنگى ەرنىنەن سيپاپ، الاقانىمەن تۇمسىعىنان اقىرىن-اقىرىن قاعىپ قويدى.
بالا ءاشىم بيە ساۋدىرعالى تۇرىپ، اقبەستىنىڭ كەشەگى شابىسىن ايتتى. مىڭ قارالى اتتىلار... ارلى-بەرلى جوڭكىپ ءجۇر. اتتاردىڭ اياقتارى جەردى ءدۇر-دۇر باسادى. شاپشاڭداي باسا باستادى. بارعان جەردەن 50 ات-ايعىر جىبەرىلگەن ەدى، قۇيرىق، كەكىلدەرى سۇزىلگەن... ءاشىم اقبەستىنىڭ ۇستىندە. باسىندا ورتا كەزدە شىقتى... بارا-بارا تورى ات، قارا قاسقا ايعىر، اقبەستى بوپ كوپ تەپكىلەستى، كەزەك وزىسادى. الدىڭعى كەرەشىگە تامان ىلىنە بەردى. جولداعىلار ىلەسە الماي قالىپ جاتىر. ازدان سوڭ اقبەستى مەن قارا قاسقا ايعىر ۇزەڭگى قاعىسىپ كەلە جاتىر. ءاشىم قامشى سالمايدى. قارا قاسقا ايعىردىڭ بالاسى قامشىلاي باستادى. كومبەدەگى قالىڭ قول قىم-قۋىت، شىم-شۋىت بولدى. الىستاعى كەزەڭنەن شاڭ كورىندى. تۇتىندەي بۋداق... ءبىراق ەل دۇرلىگە شاپتى. دۇبىردەن جەر سولقىلدايدى. اقبەستى قارا قاسقادان سىتىلىپ شىقتى. 30-40 اتتى ارۋاقتاپ، ۇرانداپ كەپ، قاۋمالاپ جونەلدى. اسقار الدىندا، شىلبىرىنان تارتىپ كەلەدى. وزگە اتتاردى دا سولاي تارتىسا باستادى. ءبىراق بىرىنەن ءبىرى جىراق قالعان. اقبەستى جارتى شاقىرىم الدا كەلدى. رايقان ساۋعان ءسۇتىن اقبەستىگە ىشكىزدى... قۇلاعىنان، ساعاعىنان سيپاپ، موينىنان قۇشاقتادى. بارلىق دۇنيە-مالدان سۇيەتىنى سول.
اڭگىمەلەسىپ تۇرعاندا بيەنىڭ الدى ورە باستادى. ءبىر جاعىن بالا قايىرماق بوپ جۇگىرىپ ءجۇر. ەكىنشى جاعىن جۇگىرە باسىپ، رايقان قايىرام دەيدى. اساۋ بيە، ايعىرلار بولماي جورتا جونەلىپ كەتە بەردى. اۋىلدان كەلە جاتقان ەسىم مۇنى كورىپ، جۇگىرە باسىپ كەپ، اقبەستىنى اۋىزدىقتاپ ءمىنىپ الىپ، شابا جونەلدى. قاشاعاننىڭ ءبارىن تىقسىرىپ قۋىپ، ايداپ كەلدى. سول كەزدە اۋىلدان اسقار مەن جەكسەن قاتار اقىرىپ ۇمتىلىپ كەلدى ... اسقار ات ۇستىنەن ەسىمدى قامشىلاپ ۇرا باستادى. رايقان ۇمتىلىپ اراشالاعاندا جەكسەن كەپ، ونى تاياعىمەن بەلدەن ۇردى.
ءبىر كۇنى باي ۇيىنە اسان شاۋىپ كەپ ءتۇستى... ۇيگە كىرەر-كىرمەستەن حابار ايتا باستادى. ۇيدەگى جەكسەن، بايبىشەلەر تەگىس دۇرلىكتى. بايدىڭ ءوڭى قاشتى. ەسىن جيا بەرە اسقارعا "شاپ" دەدى. اسان ەكەۋى شابا جونەلدى. ەسىم مەن رايقان كۇلىسىپ اڭگىمەلەسەدى... ەسىم كوپ نارسەنى جاندانىپ، قىزىپ ايتىپ جاتىر. كانپەسكە، كانپەسكە، كانپەسكە. اۋداندىق قالادان شىعىپ، اسقار مەن اسان اسىعىپ كەلەدى. اتتارى قان سورپا بوپ، تاناۋ قاققان كۇيدە اۋىلعا كەپ ءتۇستى.
كەش بويى اسقارعا تورتتەن، بەستەن كىسى كەلىپ كەتىپ جاتىر.
جۇرەرلەرىندە ات، سيىرلار، 20-30 قويلار اكەتىپ ەدى... قۇر ات، قومدى تۇيە، اتپال قويدىڭ ىرىكتىلەرىن سۇرىپتاپ، ءتۇن ىشىندە بازارعا ايداتتى... ول تاڭەرتەڭ بارىپ بازارعا كىردى... تەزىنەن ساتىلىپ جاتىر ... بۋداق-بۋداق اقشا ۇيدە وتىرعان اسقاردىڭ قوينى-قونشىنا تىعىلىپ جاتىر...
اۋىلدا اۋىل كەڭەستەردى بولەك-بولەك شاقىرىپ، پريگوۆوردى اسقاردىڭ ءوزى جازىپ، قولداردى قويعىزىپ، مورلەردى باسقىزىپ جاتىر. كەدەيلەردى دە شاقىرادى... سويلەيدى. ولار تۇنجىرايدى، ۇندەمەيدى. كوبى بۇل سويلەي باستاعاننان شىعىپ كەتىپ جاتىر. ەسىم شاقىرسا دا بارمادى. اسقار ۇيىنەن شىققان كەدەيلەردى بۇل كۇلىگى قارسى الادى... كانپەسكە، كانپەسكە. قالادان شىققان وكىلدەر كەپ، كەدەيلەر توپتارىن شاقىرا باستادى. جيىلىستار. ەسىم باسىندا سەنبەگەندەي ۇندەمەيدى. ارتىنان بىر-ەكى ءسوز ايتىپ كوڭىلدەنە سەرپىلە باستايدى... وكىل بۇنىمەن وڭاشا سويلەسەدى. ۇعىسادى... ەسىم وكىلدىڭ قولىن سىلكەدى.
بايبىشە كورىپ تۇرىپ رايقاندى يتەرەدى. جەرلەگەندەي، شۇيلەگەندەي سوزدەر ايتادى.
رايقان ەسىمگە قاراي كەلەدى. سۇرلانعان جۇزبەن ءجون سۇرايدى. كەدەيلەر توبى ەسىم اينالاسىندا. ەسىم رايقانعا سىناي قارايدى. اناۋ قايتپايدى. قادالادى. ەسىم مىرس بەرىپ كۇلىپ، موينىن تەرىس بۇرادى... كەدەي جيىنىنىڭ الدىندا اسقار، اساندى وكىلگە جىبەردى. پريگوۆورلاردى ۇسىندى. جەكسەندى "جاۋىز باي ەمەس، كەدەيگە جايلى بولعان... قارا شارۋا" دەگەن پريگوۆورلار ... ەسىم تۇرىپ كەپ وكىلگە قول سىلكىپ قاعازداردىڭ ۇستىنەن سالىپ قالادى. كەشەگى ايتقانىڭ وتىرىك پە ەدى دەيدى... وكىل كۇلەدى. جەكسەننىڭ ايدالۋى تۋرالى داۋىسقا سالادى. كەدەيلەر باستىعى ەسىم بوپ، قول كوتەرىسە باستادى... اقىرىنداپ، بىرىنە-بىرى قاراي بارىپ، ءبارى كوتەرەدى...
قارسى كىسى اسقار، اسان ... قولدارىن كوتەرگىسى كەپ، باسىندا ءبىراز جوعارى تامان شىعارىپ بارىپ، ارتىنان ءوشىپ قالدى... مالدار ىرىكتەلىپ الىنا، ايدالا باستايدى. ەسىم بايقايدى، جىلقىدا اقبەستى جوق...
ءۇش كۇن بولدى، جوعالدى دەيدى جەكسەن. ەسىم كەپ رايقاننان سۇرايدى. اناۋ قىمسىنادى، ۇندەمەيدى... ەسىم قادالىپ تۇر، رايقان باسىن شايقادى، ايتپادى.
اۋىلدا ميليسيا، وكىلدەر، كەدەيلەر... كانپەسكەلەنگەن باي، بايبىشەلەر جىلاپ-سىقتاپ كيىنىپ قامدانىپ جاتىر. رايقان كيىنبەدى. ءۇي ىشىندە ۇيىلگەن ىشىك، كىلەم، شەندى شاپان، شەكپەندەر، بولىس زناگى، سىيعا العان قىلىشتار. ميليسيا مەن وكىلدەر كۇتىپ تۇر. جەكسەن مەن وزگە ەكى بايبىشە رايقانعا تەسىلە قارايدى... رايقان ءمىز باقپايدى. ءبارى تىسقا شىقتى، جامان ارباعا قاتىندار مەن جەكسەن ءمىندى. رايقانعا ورىن بوساتادى. رايقان قاراپ تۇر.
وكىل كەپ ءسوز قاتادى... رايقان جەكسەندەرگە قاراپ تۇرىپ باسىن شايقادى. انالاردىڭ جۇزدەرى شوشىدى. ءتۇڭىلدى. باي كۇرسىندى. ءجۇرىپ كەتتى...
ءبىر جاققا بۇلار كەتتى، ەكىنشى جاققا مالدى ايداسىپ كەدەيلەر، كوپشىلىك كەتتى. تىستا كەشكى ىمىرتتا جاپا-جالعىز رايقان. اينالا جۇتاعانداي جىم-جىرت. بايلار كەتكەن جاق قۇم... قۇم بورايدى. سىرعاقتاپ بورايدى. الىستا شىرقاعان ءۇن، كۇلگەن، ويناعان كەدەيلەر جيىنىنىڭ ۇلى سارىنى ەستىلەدى... قۇلازىعان جالعىز رايقان. قاسىنا الا توبەت كەپ ەركەلەيدى. اياعىنا جاتادى. بۇل سىلەيىپ تۇر... كانپەسكەدە بەلسەندىلىك ىستەگەن ءبىر كەدەي جانىنا كەلدى... جاي سۇراعانداي، جاردەم ەتكىسى كەلگەندەي قاباق ءبىلدىردى. كەدەيلەر جاققا شاقىردى. رايقان سازارىپ بەيۋاققا قاراپ تۇرىپ باسىن شايقادى. كەدەيدى جىبەرگەن ەسىم ەدى. تۇرعان ورنىنان قول بۇلعاپ، جولداسىن شاقىرىپ الىپ ءجۇرىپ كەتىستى...
رايقان ءجۇزى ءبىر ۇمىتپەن سەلت ەتكەندەي بولدى. كوزى اسپانعا قادالدى.
ازدان سوڭ قالعىتقان ويىنان ويانىپ ۇيلەرگە، دۇنيەگە ءبىر-بىر قاراپ الدى دا، تام جاققا قاراي جىلدام باسىپ جونەلە بەردى.
كەدەيلەر جيىنى. ورتاسىندا وكىل... كوڭىلدى پىشىنمەن اڭگىمەلەسىپ جاتىر... ەسىمگە كىم بولاسىڭ؟ سايلان دەيدى.
ەسىم تۇرىپ: "مۇندا سايلانبايمىن" دەيدى. وكىل قايدا باراسىڭ، نە ىستەمەكسىڭ؟ — دەيدى.
— قىزىل اسكەر بولام، — دەيدى... زور، مىقتى دەنەسىن نىعىزدىقپەن سىرەستىرىپ تۇرىپ، "جاسىم جيىرمادا"، — دەيدى. وكىل باسىن يزەپ كۇلدى، ءسۇيسىندى. سول ۋاقىتتا رايقان كىردى. وكىل جىلىراق پىشىنمەن ءتىل قاتتى، ۇيدەگىلەر، اسىرەسە، ەسىم دامەمەن قارادى. ءبىراق رايقاننىڭ ءتۇسى جادىراعان جوق. وكىل قايتا ۇڭىلگەندە "اقبەستى" دەدى. جۇرت تەگىس تىڭداي قالدى. رايقان اقبەستىنىڭ جوعالۋ جايىن بايان ەتتى... كەش ەدى. قاراڭعىدا اقبەستىنى سىرتىن جابۋلاپ اكەپ، اسقار رايقاننىڭ ۇيىنە كىرگىزدى. جالىندى. اسان مەن ءوزى كىردى. جەكسەن، بايبىشە، اسقار بارلىعى اقبەستىنىڭ باسىن كەزەك-كەزەك قۇشاقتاستى.
باي:
— قۋاتىم ەدى، بەرەكەم ەدى، — دەپ جىلادى. اسان مەن ۇرىعا نۇسقادى. ۇرى الىپ شىعىپ، جونەلىپ كەتتى. اسقار ارتىندا تۇرىپ انت ەتتى:
— كىمدە-كىم وسىنى مەنىڭ قولىمنان اكەتەتىن بولسا، ەكى قولىم سونىڭ جاعاسىندا، — دەدى...
رايقان اڭگىمەسىنەن سوڭ ون شاقتى كەدەي، باستىعى ەسىم بوپ، اتتانا جونەلدى... وكىل رايقانعا قايتا ءۇڭىلىپ: "نە تىلەيسىڭ"، — دەدى...
— لەنين جولىن تانىت، كوزىمدى اش، وقۋ بەر، — دەدى. وكىل ۋادە ەتتى. ءبىراق شارشىسىن كورسەتتى. رايقان ەلەمەدى. شارشىسىن مىقتاپ باسا كيدى.
قاراڭعى تۇندە، ۇڭگىر، قيىن شاتتا كىسەندەۋلى تۇرعان اقبەستىنىڭ قاسىنا ەسىم جەتتى. اتتان سەكىرە ءتۇسىپ، نوقتالاپ الدى... ۇرى اسقارعا ءمالىم ەتىپ جاتىر، كوز الدارىنا رايقان كەلدى. اسان مەن ۇرى شاپتى، پىشاقتارى جالانادى. كوز الدارىندا رايقان.
رايقان ايەلدەر وقىپ جاتقان كۇرسكە كەلدى... مۇنىڭ باسىندا شارشى، جۇرتتىڭ كوبى سونىسىنا نۇسقايدى. سىرتىنان كۇلەدى... رايقان قاراپ، اشۋلانىپ قويىپ كەلە جاتىر. كۋرس باستىعىنا جەتتى... سويلەستى... وكىلدەن العان قاعازىن بەردى. باستىق الاتىن قاباق ءبىلدىردى... رايقاننىڭ قاباعى جادىرادى. باستىق كۇلىپ شارشىسىن ءسوز قىلا بەردى. رايقان سۇرلانىپ، اشۋلانىپ جىبەرىپ، شارشىسىن باسىنان جۇلىپ الىپ، ستولعا ءبىر-اق ۇردى... باستىقتار مەن اينالاداعى ايەلدەر دە تەگىس كۇلدى. رايقان تۇستەرىنە قادالدى. ۇناتقان، قوشەمەتتەگەن كۇلكى. ءوزى دە كۇلدى...
مەكتەپ ءىشىن ارالاپ كەلەدى. ءبىر سۋرەتكە قادالدى. ءوتىپ بارا جاتقان ءبىر قىزدى ۇستاي الىپ، سۋرەتتى نۇسقاپ، كىم ەكەنىن سۇرادى — لەنين. رايقان جاقىنداپ ءتونىپ كەلدى. قۇشاقتاعانداي بوپ، ايمالاپ بارىپ، قابىرعادان سىپىرىپ الدى. شاكىرت قىزدار ۇيقى-تۇيقى. اينالاسىنا جيىلدى. كومسومول ياچەيكاسىنىڭ حاتشىسى، پروفكومدار جەتىپ كەلدى... جيىن ءجون سۇرادى... رايقان ولارعا قاراماستان لەنيندى بەتىنە ءبىر جاقىنداتىپ، ءبىر الىستاتىپ قاراپ تۇر. ءبىر قىز تەپسىنىپ كەپ، جاۋاپ سۇرادى. رايقان اينالانى سوندا كوردى. ساسقان جوق.
— ءتايت ءارى، سەندەر ءومىرى كورىپ كەلەسىڭدەر قوي. مەنىڭ كورگەنىم وسى، — دەپ قوينىنا باسىپ الدى. باستىق كەلىپ، ەستىپ تۇر ەدى. ۇقتى، جۇرتتى تاراتىپ جىبەردى.
رايقان ساباقتا. ءمۇعالىم قولى تاقتايعا ەسەپ جازادى، ايتادى، جەتىگە سەگىزدى قوس دەيدى. باسىندا بابىن تابا المادى. قوزعالاقتادى، اۋزى كۇبىرلەدى، كوزدەرى ويلانعانداي جوعارى قارادى. كوز الدىنا كوگەندەۋلى قوزىلار كەلدى. جەتى جاس قوزى، سەگىز مارقا... تۇستەرى باسقا-باسقا. كوزىمەن ساناپ شىقتى. 15. ءدال. 19-دان 11ء-دى ال... تاعى دا 19 بويداقتى قوساقتاپ قويدى. 11ء-ىن تاڭبالاپ الۋ كەرەك. اعىتتى، ارقاننان اعىتا ساناپ، كەمىتە بەردى، 8 دەدى. ءدال. كۇلدى.
II
قىستى كۇنگى بوكتەر جولىمەن ەكى سالت اتتى كەلە جاتىر. بىرەۋى شينەل كيگەن اسكەري. ەكىنشىسى لاۋشى. ءبىر قاشاردىڭ جانىنان ءوتىپ كەلە جاتىپ، تىستا جۇرگەن بالالاردى بايقايدى. جۇدەۋ... اسكەري ادام كەڭسەدەگى كۋبانكەسىن الدى. ەسىم ستول باسىنداعى ادامعا
— ديرەكتور ورىنباسارى فەدور ءسىز بە ؟
— يا.
— رايكوم جىبەردى... — قوينىنان شىعارىپ قاعاز بەردى. اناۋ وقيدى...
— قوي شارۋاسىن بىلەسىڭ بە ؟
— مالا-مالا زناي... — دەپ كۇلدى... فەدور ورىندىق نۇسقاپ، اڭگىمەلەسە باستادى. اسكەري كيىم كيىنگەن ەسىم مەن فەدورعا اندرەيەۆ:
— ءۇشىنشى فەرما ناشار... كۇنىنە 5-10 قوي ولتىرەدى... — قاعازدى قارايدى. — ءبىر ايدا 280 قوي ولگەن. سوعان بريگادير بوپ ەكەۋىڭ بار...
— تاعى كىم ؟ — دەدى فەدور.
اندرەيەۆ:
— تاعى رايكوم جىبەرگەن ءبىر قازاق ايەلى بارادى.
فەدور مەن ەسىم جايداق ارباعا وتىرا بەرەدى. بۇلارعا سىرتىن بەرىپ ءبىر ايەل وتىر... اربا ءجۇردى... فەدور ايەلمەن اڭگىمەلەسەدى. ايەل سويلەگەندە ەسىم ەلەڭ ەتتى. سىرتىنان بۇرىلدى. قىرىنان قاراعاندا ايەلدىڭ مۇرنىن كوردى. ەسىم تەسىلە قارادى. ازدان سوڭ كۇلىپ جىبەرىپ، ايەلدى سىرتىنان يىعىنان ۇستاپ، وزىنە قاراي بۇرىپ الدى. ايەل سەسكەنىپ جالت قارادى... رايقان... ەكەۋى تانىستى دا قاتتى كۇلىستى. قولدارىن قىسىستى. فەدور تاڭدانا قارادى. انا ەكەۋى قاتارىنان:
— زناكوم.
— زناكوم، — دەستى.
ۇشەۋى قاشاردىڭ الدىنا كەلدى. قاستارىندا ءبىر شال، ءبىر جاس قازاق. كەلگەندەردى باستايدى. قويلار تىسقا قاشار الدىنا شىعىپ جاتىر. باۋىرلارى سارىسىدىك. ەسىم مەن رايقان ەكى جەردەن قادالا قارايدى. قويلاردىڭ جۇندەرى ۇيىسقان، ۇرپيىسكەن، بىرەۋلەرى اش. ەسىم قاسىنداعى شالعا: اتىڭ كىم؟
— بولات...
رايقاننىڭ قاسىندا جاس جىگىت... رايقانعا ءسوز قاتادى:
— مەنىڭ اتىم يسا. انا شال بولات ەكەۋمىز دە شابان. — رايقان شىعىپ جاتقان قويلارعا قادالدى. بارلىق قويلار مىقشيىپ، بۇرالىپ تۇرىپ تۇمسىقتارىمەن جوتاسىن، قۇيرىعىن قاسيدى. 20 شاقتى قوي قاشا قابىرعاسىنا قۇيرىقتارىن، بۇيىرلەرىن ۇيكەپ جاتىر.
سولارعا رايقان دا، ەسىم دە جاقىنداپ كەلەدى... ەسىم ءبىر قويدى، رايقان ءبىر قويدى ۇستاي الىپ ۇيكەلەگەن جەرلەرىن قارادى. — كوڭقوتىر... جۇندەرى تۇسكەن. فەدورعا كورسەتىسەدى.
ەسىم بولاتقا:
— فەرما باستىعى كىم ؟
بولات:
— ءبىر جاس جىگىت...
— ول قايدا؟
— اتقا ءمىنىپ كەتتى.
قوي قورانىڭ ىشىنە كىرىستى. تۇمسىقتارىن باستى... جوتكىرىسە باستادى. قاراڭعى. ەسىم فونار كوتەردى. ءىشى لىق تولعان قوي. وتە تىعىز. ءبىرىن ءبىرى باسادى. ەسىككە، جارىققا ۇمتىلىسادى. رايقان اياعىن باسا بەرەدى. كوتەرەم سارى قوي ەكى بۋاز ساۋلىقتىڭ استىندا ءولىپ بارادى. فەدور مەن ەسىم بۇرىشتا جاس قارا قوزىنى كوردى. تالتىرەكتەپ، ولىمسىرەي ماڭىراپ بارىپ قۇلاپ ءتۇستى. ءبۇيىرى اش، قاتىپ قالعان... اينالا قاراسادى. قويلار بىرىنە ءبىرى سۇيكەنىپ، دەنەلەرىن قابىرعا-قابىرعاعا ۇيكەسەدى... ەسىم بۇرق ەتتى. اسپاندى نۇسقايدى. بولات قارايدى، سويلەيدى.
— بىزگە بۇيرىق سولاي.
يسا فەدور مەن رايقانعا — قورادا ب ا ق، — دەيدى.
فەدور سويلەيدى.
يسا:
— ايتقاندى ىستەمەسەك جازالايدى. ۇندەمەيمىز...
رايقان:
— باستىق كىم ؟
يسا:
— ءبىر قازاق.
ەسىم ايتۋىمەن بولات پەن يسا قويدى شىعارا باستادى. قويلار ءبىرىن ءبىرى باسا، تىسقا قاراي اعىلىپ جاتىر... قورا بوسادى. تۇرعانداردىڭ كوزدەرى قادالىپ ساناپ تۇر. بىر-ەكى، تورت-بەس، جەتى قوي. ءولىپ جاتىر. ارىق-تۇراق. جانە قوزداي الماي باسىلىپ ولگەن ساۋلىقتار... 4 جاس قوزى ءولىپ قالعان... ۇستەرىندە شاراناسى. رايقاننىڭ قاباعى تۇكسيىپ، ءتۇسى سۇرلانىپ بارادى. ولگەن ءبىر قوزىنىڭ شاراناسىن سيپاي شوگىپ، وتىرا قالدى... تۇرىپ جۇرە بەرگەندە اياعى ءسۇرىنىپ كەتتى...
جىعىلىپ بارىپ، سۇرىنگەن جەرىنە قارادى... سىلقىلداعان سارى قيدىڭ ىشىنەن تومار كورىندى. ءۇڭىلدى. اياعىمەن ارشىپ جىبەردى. قوزىنىڭ باسى...
— ويباي، نە دەگەن سۇمدىق؟ — وزگەلەر كەلدى. فەدور مەن ەسىم وتىرا قاراستى... جاقتارى تىستەندى... ءبارى تۇرىپ جۇرىسە باستادى. اياقتارىنا تاعى ءبىر تۇبىرلەر ءىلىندى. ءبىر قوزىنىڭ تىرسەگى... تاعى ءبىر قوزىنىڭ بوكسەسى. وزگە دەنەلەرى قي استىندا قالعان.
ەسىم يسانى جۇمسادى... اكەلگەن تەمىر اشانى قولىنا الدى. جەرگە باستى. اشا بويلاي بەردى... تۇگەل باتتى. شىلقىلداعان سۋ، باتپاق ءتارىزدى...
ءبىر ورنىندا قاتىپ قالعان رايقان، مىنانى كورىپ فەدورعا، ەسىمگە تەلمىرىپ تۇرىپ-تۇرىپ، جىلدام باسىپ جاقىنداپ كەلدى.
ەسىمنىڭ قولىنداعى اشانى جۇلىپ الىپ قورانىڭ توبەسىن قاتۋلانا تۇرتكىلەي باستادى... تەسىك جاسادى. سىرتقا بۋ بۇرقىراپ شىقتى. بولات باسىن يزەدى. رايقانعا: "ءبىلدىڭ" دەگەندەي سۇيسىنە قارادى. تىسقا شىعىستى... ەسىم بولاتقا سويلەدى.
— ءبىز نە بۇيىرسا سونى ىستەيمىز. ودان ءارى ەسىم قادالسا دا، سويلەمەي موينىن سىرتقا بۇردى. يسا مىنالارعا قاراپ اپ، تەپسىنىپ كەپ:
— جامان... اتاما. جامان... — جاسىن ىرىككەندەي باسىن تومەن سالدى... ۇندەمەي قالدى.
فەدور:
— فەرما باستىعى قايدا؟
يسا:
— اتقا ءمىنىپ كەتتى...
ەسىم الىسىراقتا بىردەمەگە قادالا قارادى. ءبىر ارىق كوك اتتى ەكى جاياۋ تۇرتكىلەپ اكەتىپ بارادى. ەسىم بولاتقا: اناۋ كىم؟ دەگەندەي بەلگى جاسادى. ءبارى قارادى. ەسىم داۋىستاعاندا ەكى جاياۋ توقتاي قالدى. بۇلار قاسىنا كەلدى. ەسىم ءجون سۇرادى. اتقا قارايدى، قۇيرىعى شولاق، ارقاسى جاۋىر، سۇيەك-سۇيەگى شودىرايعان... جامباسى سارى الا، بىلعانعان. كوتەرەم. ەكەۋدىڭ ءبىرى قۇلاقشىنىن كوزىنە باسا كيگەن، باۋىن شارت بايلاعان. سۋىق، سۇر ءتۇستى كوسە قوينىنان شىعارىپ، قاعاز كورسەتتى... قاعاز بەتىندە رەزوليۋسيالار: راييسپولكوم باستىعى، رايزو باستىعى، سوۆحوز ديرەكتورى، فەرما باستىعى (سوڭعى رەزوليۋسيا وسىنىكى) قولدارىن قويعان.
— كەدەي شارۋا ەدىم. ەكى جىل بولدى، وسى اتىم زاڭسىز الىنعان ەدى... اۋداندا ءبىر جىگىت كومەك ەتىپ... مىنا قاعاز...
رايقان:
— ول جىگىت كىم ؟
— اسقار دەگەن. — رايقان ەلەڭ ەتتى... كوسە سويلەپ تۇر... قىزمەتكەر اسقار مۇنى ەرتىپ سىپايى پىشىنمەن راييسپولكوم كابينەتىنە كىرەدى... سويلەيدى. باستىق قاراپ، قول قويادى... اسقار رايزو باستىعىنا بۇنى ەرتىپ كىرەدى. باستىق قول قويادى. مىنانى جونەلتەدى.
ەسىم:
— بۇل اتتىڭ نە ونەرى بار ەدى ؟
كوسە:
— جاي انشەيىن... جالعىز اتىم... اقبەستى دەگەن... — قاسىنداعى كىسى قولىن قاعىپ قالادى.
ەسىم، رايقان:
— اقبەستى؟
— اقبەستى؟... اسقار... — ەكەۋى دە اتقا جالت-جالت قاراسادى. كوسەگە قاسىنداعى كىسى جامان تۇيىلەدى. ول اسان. ەسىم اينالا قاراپ، كەكىلىن، كوزىن، تۇياعىن قارايدى. رايقانعا سويلەپ كۇلىپ جىبەرەدى... تۇياعى، كوزىن كورسەتەدى. رايقان تاپ بەرىپ، اتتىڭ موينىنان قۇشاقتاي الادى... تۇرىنە قارايدى... جىلامسىرايدى... تاعى قۇشاقتايدى... كوز الدىندا اقبەستىنىڭ بۇرىنعى شەلەكتەن ءسۇت ىشكەن كوركى كەلەدى... قاباعى تۇيىلەدى.
ەسىم مەن فەدورعا:
— نە قاراپ ءجۇرمىز؟ قايدا پارتيا؟ لەنين جولى وسى ما ەدى؟
كوسە شەگىنە بەرەدى... رايقان ۇڭىلە قارايدى. كوسە مەن اسان بۇنىڭ شولاق سارى تونىن، تاپانشاسىن كورەدى... سەسكەنە بەرەدى. رايقان مەن ەسىمگە جالت-جالت قاراسادى... ەسىم كوسەنىڭ تىماعىن كوتەرەدى. جىميادى... ءوز كۋبانكاسىن الادى... انالار تانيدى... رايقاندى دا تانيدى. كوسە ۇرى. رايقان اقبەستىنى كانپەسكە كۇندەرىندە ۇرلاپ اكەتىپ بارا جاتقان ۇرى ءپىشىنىن ەسكە الادى.
يسا، بولات: — فەرما باستىعى. فەرما باستىعى. كەلە جاتىر... — دەپ وزدەرى شەگىنىسە بەرەدى.
فەدور، رايقان، ەسىم جالت-جالت قاراسادى... جاس جىگىت كەلە جاتىر. جاقىندادى... رايقان ىلگەرى ۇمتىلىپ قاپ، ءۇڭىلدى. ەكى قولىن كوتەرىپ سەلت ەتىپ، قاتىپ تۇرىپ قالدى. جىگىت قاستارىنا كەلدى... رايقان انىق تانىدى، ەسى اۋعانداي... كوزى ءبىر جۇمىلىپ، ءبىر اشىلادى. سوناداعى بۇلت ىشىندە كورىنگەن جىگىت ءجۇزى تاعى كوز الدىنا ەلەس بەرىپ، تاعى اسپاندا قالقي بەردى... بۇرىلىپ جالت قارادى... سول، ءبىراق ءتۇرى ماس. قۇر ىرجيدى. ءۇستى، باسى-اياعى كىر... رايقان بەستىگە قارادى... ۇستەرىن ارباعا، قاشار قابىرعالارىنا ۇيكەپ جاتقان قوزىلارعا قارادى... جاڭاعى قي ىشىندە ءولىپ جاتقان قوزىلار ەلەس ەتتى. جىگىتكە تاعى قارادى. ەسىم، فەدور جاۋاپ العانداي قادالىپ تۇر. اناۋ ءبۇرىسىپ، كىشىرەيىپ، سۇمپيىپ بارادى. رايقان ءوز-وزىن ماڭدايعا جۇدىرىقپەن ۇرىپ قالىپ: "دۋرا" — دەدى.
اقبەستىنى ءوز قولىنا الدى. ەكى ۇرىعا قادالا قارادى. انا ەكەۋى سىرت بەرە بەردى. فەرما باستىعىنا دامەلەنە قاراسادى. اندايدى. جاس جىگىت ولارعا تۇيىلە قاراپ: "كەت" دەگەندەي قىلادى. فەدور مەن ەسىم فەرما باستىعىنا زەكىپ تۇر. فەرما باستىعى ءسالىم رايقان تۇسىنەن دامە قىپ جالتاقتاي بەرەدى.
تانىمايدى. رايقان ويلانىپ قاراپ، تۇرىپ-تۇرىپ اقىرى ەسىم مەن فەدورعا كەلىپ "توقتاڭدار" دەگەندەي بەلگى جاساپ، ءبارىن ەرتىپ ءجۇردى...
قاشار الدىنا كەلە بەرگەندە اندرەيەۆ كەپ اتتان ءتۇستى... بۇلارعا كەلدى. فەدور جاي-كۇيدى ايتقانداي، قويلاردى كورسەتتى. اندرەيەۆ ۇشەۋى دە تىڭداپ، جۇزدەرىنە قاراپ تۇر. رايقان كۇيىپ سويلەيدى. اندرەيەۆ بۇلاردى ىقلاسپەن تىڭداپ بولىپ:
— سەندەر بولشيەۆيك بولساڭ كۇيرەمەڭدەر... قايتا وسىدان ءىس شىعارا بىلىڭدەر. مەن دە جاڭا ادام... ءبىز سىنالاتىن شىن ۇلكەن مىندەت، مىنە، جاڭا كەلدى، — دەپ قالتاسىنان كرايكومنىڭ بۇيرىعىن الدى. وقىستى.
اندرەيەۆ قويلاردى كورسەتىپ تۇرىپ:
— وسى قويلاردان ەندى ءبىز پلەمسوۆحوز جاساۋعا مىندەتتىمىز: بارلىق قازاقستان، بارلىق وداقتاعى قوي سوۆحوزدارىنا، كولحوزدارعا اسىل تۇقىم مال بەرەتىن سوۆحوز جاساۋعا مىندەتتىمىز، فەدور، سەن ديرەكتورسىڭ، — دەدى.
فەدور اينالا قويلارعا قارادى. ويلانىپ، قينالعانداي بوپ تۇردى. بەكىندى.
— ەندەشە (رايقان مەن ەسىمدى يىقتارىنان ۇستاپ تۇرىپ)، مىنا ەسىم، رايقان مەنىڭ كومەكشىلەرىم، — دەدى. اندرەيەۆ قابىلدادى... قولدارىنان ۇستاستى... رايقان مەن ەسىم پىشىندەرى بەكىنگەندىك ءبىلدىردى.
تاراي بەرگەندە ءسالىم رايقانعا جالىندى. جۇرە بەرىپ ەدى، جابىستى. رايقان ويلانىپ تۇرىپ:
— وسىندا قالاسىڭ. كورەرمىز، الادى... — دەدى. قاراپ تۇرىپ-تۇرىپ بۇرىلىپ كەتتى.
III
ءتۇن. ەكى كىسىنىڭ كولەڭكەسى شاتىرلى ءۇيدىڭ ەسىگىنە ءتۇستى. سىرتتارى كورىنەدى. ەسىك قاقتى. وياۋ جاتقان اسقار اتىپ كەلدى. سۇرادى. اشتى. ۇيىنە كىرگىزدى. اسان مەن ۇرى. كەزەك سويلەدى. ەسىم كورىندى... رايقان كورىندى... اسقار تۇكسيىپ الىپ سۇراق قويدى:
— اقبەستىنى اكەلدىڭدەر مە، جوق پا ؟
— جوق، جوق. — مىنالار تومەن قاراسادى. اناۋ زەكيدى... تاعى قادالادى... بىردەمەنى سۇرايدى...
ۇرى:
— ءبىراق قۇر قول ەمەسپىز...
قاراڭعى قورانىڭ ىشىندە تورى جاباعى. ۇشەۋى اينالدىرا قارايدى... ۇرى سويىپ، اقتارمالاپ جاتىر...
ۇلكەن تاباق ەتتى ۇشەۋى الدارىنا الادى. بوتەلكەدەن اسقار قۇيىپ جاتىر. ءىشىپ الىپ، ەتتى اۋىز تولتىرا اساپ جاتىپ اسان:
— سوۆحوز مالى كوپ... — كۇلىسەدى.
ماسايىپ العان اسقار كىجىنىپ، تىستەنىپ كەكەسىن ايتادى... جۇدىرىعىن قۇشىرلانا تۇيەدى. انا ەكەۋى تىڭدايدى. كوز الدارىنا بۇرىنعى پىشىندەگى ەسىم، رايقان كەلەدى. بايگەدەن كەلە جاتقان اق ايعىر. ەسىم مەن رايقانعا قادالىپ، اسقاردىڭ ءتىسى اقسيادى. شەڭگەلى تاربيىپ، بۇرىسەدى.
ەسىك قاعىلدى. قوناقتار... ءبىرى ارتىنان ءبىرى. قىزمەتكەر، وقىعان جىگىتتەر — اسقار سياقتىلار. اسان مەن ۇرى تايىپ كەتەدى. كەلگەندەر كۇلكىلى، تاباقتى كوزدەرىمەن جەپ بارادى... اسقار ءامىر ەتەدى. مىنالاردى مايساڭداپ، قوشامەتپەن قارسى الادى... ەت، اراق، ماستار. اسقاردى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ جاتقاندار بار...
IV
اسىل تۇقىم سوۆحوزى، قوناقتاردى كۇتەدى. كەڭسە قوراسىندا اندرەيەۆ، فەدور، زووتەحنيك، ەسىم، رايقان... قاستارىندا بولات، يسا. اڭگىمە. جۇزدەرى كوڭىلدى. ءبارى ءبىر جاققا قارايدى. زووتەحنيك سويلەپ تۇر... — مىناۋ پرەكوس، انگليادان... پرەكوس قوشقارلارى وتە بەرەدى. ءجۇنى اسىل، ەتى مول... رايقان كىنەجكەسىنە جازىپ تۇر... زووتەحنيكتىڭ اۋزىنا قارايدى. بولات كوڭىلسىز قارايدى... يسا كۇلەدى... بەيىلسىز.
— مىناۋ ورتەمبەر — نەمىس جەرىنەن. — ەسىم مەن فەدور كوڭىلدى جۇزبەن قاراسادى. — ءجۇنى اسىل، ەتى مول. وسى ەكى تۇقىمدى دا وسى ءبىزدىڭ جەرگە ۇيلەستىرۋ كەرەك. قازاق قويىمەن ەكى اراسىنان جاقسى تۇقىم شىعارۋ ءبىزدىڭ مىندەت...
بولات پەن يسا ەكەۋىنىڭ دە قارنى اشقانداي. مەنسىنبەيدى... تاعى ءبىر توپ قوي:
— مىناۋ ماقتاۋلى دەگەرەز. اسىلدانعان تۇقىم... ءبىر جاعى قازاق، ءبىر جاعى اناداي قويلار. بۇل ەكى جاقتىڭ قاسيەتىن بىردەي ساقتاعان تۇقىم. جايىلىسقا دا شىدايدى... ءجۇنى جاقسى، ەتى دە مول... پرەكوس پەن ورتەمبەردەن وسىنداي ساپالى تۇقىم شىعارۋعا مىندەتتىمىز. — رايقان جازىپ تۇر... دەگەرەز قويلارىنا جاقسى قارايدى... يسا كەپ نازارلى ءپىشىن بىلدىرەدى:
— مىناۋ قازاق قويىنىڭ اسىلى ەدىلباي قويى. — توپ كەلە جاتادى. بولات پەن يسا ماسايراپ كۇلىپ الدىنان جۇرەدى. قوشقار ساۋلىقتارىن ايالايدى. شۋدالى ءجۇنىن كورسەتەدى... ەسىم كەپ انا قويلاردى نۇسقايدى. ماقتاعان سياقتى... فەدور مەن اندرەيەۆ ەكى جاققا بولگىزىپ تۇرعان... قويلار ارىق... جۇدەپ كەلگەن. رايقان مەن ەسىم سونى ايتىپ تۇرادى.
ەكەۋى دە جاڭا قويلاردى ءبولىپ الىسىپ تۇر. ەكەۋى ەكى توپتىڭ باسىندا. سوسياليستىك جارىسقا قولدار قويىسادى. اندرەيەۆ، فەدور كۇلىپ قولدارىن الادى. رايقان قاسىندا بولات. ەسىم قاسىندا يسا... ەسىم كەپ زووتەحنيكتى شاقىرادى... وزگەلەر كۇلەدى... رايقان وقتىراق جابىسادى. زووتەحنيك بۇعان ويىسادى.
رايقان قويلارى مۇنىڭ قاشارىنىڭ الدىنا، ەسىم قويلارى ەكىنشى قاشار الدىنا كەلىپ جاتىر... قويلار قارسى الادى... جاڭا قويلارعا كۇلە قاراسادى. بولات ەدىلبايدان باسقاعا قول سىلكەدى... رايقان زووتەحنيكتى ەرتىپ ءجۇرىپ ورتەمبەر، پرەكوسقا ازىرلەنگەن ورىندارىن كورسەتەدى. زووتەحنيك باسىن يزەيدى. تەرەزە، ەسىك جونىندە نۇسقاۋ ايتادى. بولات بۇل قويلاردان سىرتتاپ ەدىلبايلارعا ۇيىرىلە بەرەدى. رايقان سىرتىنان بۇرىپ الىپ، بەتىن پرەكوس-ورتەمبەرلەرگە قاراتادى.
بولات ەكەۋى الىسقانداي قاراسادى. زووتەحنيك كۇلەدى. بولات ورتەمبەرگە جاقىنداي بەرىپ تاعى دا باسا الماي قاباعىن شىتىنىپ تۇرىپ، رايقانعا بۇرىلىپ:
— شىراعىم، وسىڭا دەنەم سوقپايدى.
رايقان:
— نە بولدى؟
— ءتىپتى وسىنىڭ قوي ەمەس...
وزگە قويشىلار دا باسىن يزەپ، ماقۇلداسقانداي.
— ەندى نە؟
— مەن بىلسەم تاپ وسىنىڭ قوي مەن شوشقانىڭ اراسىنان تۋعان شاتا. — جۇرت كۇلەدى... رايقان ىزا بولىپ ءتۇيىلىپ، تۇتانىپ قاپ:
— اتا، قويشى، بالا بولماي...
— ال قويدىم... — سالبىرايدى... وزگەلەر دە سالبىراڭقى... باستارىن تەرىس بۇرادى. رايقان بارىلەرىنە قاراپ اپ:
— جاڭا مىنا كىسى، زووتەحنيك نە دەدى؟ اسىل قوي، نەمىس قويى.
— ە، نەمىسىڭ بىلشىلداي بەرەت تە. قويدىڭ اتا-تەگىن قايدان ءبىلۋشى ەدى، وتتاپ... — رايقان جۇرتپەن بىرگە كۇلىپ كەپ:
— قوي ەكەنىنە ءباس قىلامىسىڭ؟
— جارايدى، ەندى كۇشىكتەگەندە سويلەسەيىك تەك...
رايقان، ەسىم، فەدور ۇشەۋىنە اندرەيەۆ سك-نىڭ سەنتيابردەگى قاۋلىسىن وقىپ وتىر... بۇلار قۋانىشتى... اندرەيەۆ ۇشەۋىنە سۇراق قويعانداي بولادى. انالار كەزەك-كەزەك قاشارلارىنىڭ جايلارىن ايتادى. رايقان قاشارى، اسىل تۇقىم قويلار جاقسى جايدا، سەمىرگەن... ورىندارى تازا... جەمدى، ءشوپتى كۇيسەپ تۇر... ورىندارى جارىق.
ەسىم قاشارى — قويلارى كۇيلى... جايى جاقسى، ءبىر مەزگىل دالاعا دا جايادى. اندرەيەۆ، رايقان سۇراق بەرىسەدى، كۇدىكپەن قارايدى. فەدور مەن ەسىم ءبىرىڭعاي... زووتەحنيك بۇلارعا باسىن يزەدى... ەسىمدى ارقاعا قاعادى...
ەسىم قاشارىندا ەدىلباي ساۋلىقتارى كۇيلەيدى... پرەكوس، ورتەمبەر قوشقارلارى سەمىز، كۇيلى. ساۋلىقتاردى جاعالايدى. يسا تىعىلىڭقىراپ قاراپ تۇر... سەنىمسىز قارايدى. باسىندا ساۋلىقتاردى قىزعانعانداي، ەدىلباي قوشقارلارىنا جاناستىرادى. ساۋلىقتار ازدان سوڭ ورتەمبەر، پرەكوسقا قاراي بوي ۇرىپ، سولاردى جاعالايدى. يسا تۇڭىلگەندەي تاڭدانادى. اسىل قوشقارلار باۋراپ الدى. ساۋلىقتار سولاردى يىسكەلەپ جاناسىپ بارادى. يسا ءتۇسى باسىنداعى جەك كورۋدەن، جىلى شىرايعا قاراي اۋىسا بەرەدى... يسا قاسىنداعى شوپانعا:
— ءاي، مىنا بيشارالاردىڭ تەگى دۇرىس ەكەن. مىنا ساۋلىقتار جىنىسىن تانىپ تۇرعانىن كوردىڭ بە؟
جاس شوپان ورتەمبەر قوشقارىنا قاراپ تۇرىپ كۇلىپ:
— راس، مال بولار وسى شاۋقارىڭ... — ەكەۋى دە تۇستەرى جارقىراپ، ۇمىتتەنە كۇلىستى. ىشتەرىندەگى كۇدىكتەرى شەشىلگەندەي جۇزدەرى جارقىن... سەنىمدى...
ەسىم اندرەيەۆكە سويلەيدى. بىزدە تاعى ءبىر قىزىق تۇقىم بولادى...
— ول نە؟
— اقبەستى... — رايقان دا ەنتەلەي سۇرايدى...
قورا اينالا پىشەن... اق ايعىر... باياعىسىنداي كۇيلى، اجارلى. س ۇلى جەپ تۇر. قاسىندا ءۇش بوز بيە. ولار دا كۇيلى... ەسىم سويلەيدى. ۇشەۋىنە ءار ۋاقىتتا سوۆحوز مالىنا مىنەتىن ءۇش (دەپ بارماعىن كورسەتىپ) اق ات، بايگە ات سىيلايمىن. بارىلەرىنىڭ كوز الدىندا ءتورت ادەمى اق ايعىرعا مىنگەن وزدەرى — تورتەۋى كورىنەدى...
V
اسقاردىڭ قوناقتارى تاراپ كەتىپ جاتىر... جالعىز، ازدان سوڭ ەسىك اشتى. اسان مەن ۇرى كىردى... قوي كەرەك... ەكەۋىنە اراق ىشكىزدى. انالار قوي دەگەندە، "وراي" دەگەندەي جىمىڭداستى.
اسقار:
— سوۆحوزعا اسىل تۇقىم قويلار كەلدى. بارىڭدار، سودان ءبىر اعىلشىن، ءبىر نەمىستى اكەپ سويىڭدار... سەمىز بولسىن. — اسانعا وڭاشا سويلەيدى. ءسالىم، رايقان قاشارى ەلەستەيدى. كىجىنەدى.
— ساعات كەشكى 9-دا، — دەدى. جونەلتتى.
يسا قارسىز ءبىر بەتكەيدە اسىل تۇقىم قويلاردى باعىپ تۇردى. قويدىڭ الدى قىردان اسا بەرەدى. الىستان، توبە-توبەدەن قاراپ، باسپالاپ ەكى ۇرى كەلەدى... اتتارىن تاستادى. قاسقىرشا سولەكتەيدى. اقىلداستى. اسان بۇرىلىپ يساعا كەلدى. اڭگىمەمەن اينالدىرىپ تۇردى. ۇرى تاس استىندا بۇعىپ جاتىر. قوي ۇستىنە كەلدى.
ءبىر پرەكوس قويىن بۇعالىقتاپ ۇستاپ الدى. جونەلدى.
قايتقان سوڭ ەسىم قويدى تۇگەلدەدى. ءبىر پرەكوس جوق. شابۋىل، الەك، يسا اڭ-تاڭ... قينالدى، تۇندە ۇيقى جوق...
رايقان قاشارىندا ءبىر سيىر ولگەلى جاتىر. بولات، رايقان، ءسالىم. بولات كۇدىك ايتادى. جاڭا عانا ساپ-ساۋ... سيىر 54 ءولىپ بارادى... باۋىزدادى... رايقاندى ءسالىم ەرتىپ بارا جاتقان. بولات توقتاتتى. سيىر سويىلدى... بولات ءىشىن اقتارىپ وتىرىپ، سارپايىنان ىستىك اعاشتىڭ سىنىعىن تاۋىپ الدى.
بولات ءمىنىپ جۇرگەن قۇلا بيە اۋرۋ... ءولدى. تاعى ۇشەۋى قارادى. فەدور، ەسىم دە كەلگەن. ەسىم تاپتى. قارتاسى كەسىلگەن. الدىندا بولعان سۋرەت، بيەنىڭ اياعى بايلاۋلى، ساۋىرىنان قۇيرىعىنا قاراي وتكىر پىشاقتىڭ ءجۇزىن ۇستاعان قول سىرعيدى. تۇرعاندار ءۇرپيىستى... ەسىم، فەدور قام ويلاپ، اتتانىسا جونەلدى... بولات ويدا. اركىمدى، شابانداردى باعادى. رايقان ۋايىمدا... مۇنىڭ قاسىنان ءسالىم قالمايدى. ەسەپشى. جازعان بوپ ءجۇر. بولاتپەن سويلەستىرمەيدى. بولات بۇعان كوز قىرىمەن قارايدى. ءبىر قول ومىراۋدان ساعات شىعاردى. 9 ساعات... قاراڭعىعا باسىپ كەتتى. بولات ارتىنان باسپالاپ كەلەدى. ءسالىمنىڭ جوتاسى. الدىنداعى قورانىڭ بۇرىشىن اينالدى. جىراعا ءتۇستى... اتىن تومەن تاستاپ، جىرامەن اسقار كەلدى. اسقار سويلەپ جاتىر...
— رايقاندى اينالدىر. ءبىر. ەكىنشى، 5-10 كۇندە ءبىر مال ءولىپ تۇرسىن. ەتىن شوپاندارعا ءوزىڭ ۇلەستىرىپ بەرىپ تۇر. اۋزىن مايلاپ الا بەر. ىستەرى ۇدەپ بارادى. شومەيت شارۋاسىن... اسىل قويدان ءولتىر. جاس قوزى ءولسىن... ءىرى مالدار قۇلاپ جاتىر. قاشار قۇلاسىن. سوۆحوز كۇيرەسىن، — دەگەندەردى ۇستى-ۇستىنە ايتىپ، جونەلە بەرەدى. جاڭا جەتكەن بولات سىرتىن عانا كورىپ قالادى. ايقالايدى. اسقار قارامايدى. كەيىن ۇمتىلادى. ءسالىم ارتىنان جۇگىرەدى. بولات بايلاۋدا تۇرعان تورى اتقا قارايدى... ۇيگە ۇمتىلادى. ءسالىم جۇگىرىپ كەپ ساسقالاقتاپ، ومىراۋىنان بۋلاۆكانى جۇلىپ الادى... تورى اتتىڭ قولاڭساسىنا دالدەپ تۇرىپ، تاسپەن ۇرىپ جىبەرەدى. جونەلەدى.
بولات كيىنىپ، مىلتىق الىپ شىعىپ، شاپپاق بولادى. ات اقساڭداپ بارىپ قۇلايدى... بولات اتىنىڭ اياعىن اينالدىرا قاراپ، قولاڭساسىن كورەدى. ءسالىم اسقارعا جىلدامداتىپ، حابار ايتىپ جاتادى. سەزىپ قالدى، زىتسىن دەيدى. اسقار شابا جونەلەدى.
بولات امالى قۇرىپ، ويلانىپ تۇرىپ، رايقانعا ۇشادى. رايقان كىتاپ وقىپ وتىر. سول بولمەدە سىپ-سىپايى ءسالىم شوت قاعىپ وتىر.
بولات باسىندا تاڭ قالادى... ارتىنان سالىمگە تەسىلە قارايدى. رايقان ءجون سۇرايدى. اتتىڭ مەرتىككەنىن ايتادى... تاعى حابارى بار. سالىمگە قارايدى... جوتاسى... بولات تاعى بار.
رايقان:
— نە بار، ايت.
بولات تۇرىپ-تۇرىپ، قولىمەن ءسالىمنىڭ جوتاسىن نۇسقاپ:
— ءدال مىنا جىگىتتەن سۇرا... — ءسالىم اتىپ تۇردى. شاباتىن قاسقىرداي قارادى. رايقان قاباعىن ءتۇيىپ بۇعان قادالدى. سۇرادى... ءسالىم باسىن شايقادى...
— جاڭا بىرەۋگە جار ىشىندە جاسىرىن جولىقتىڭ، سونىڭ كىم؟
جىگىت باسىن شايقادى.
رايقان:
— ءوزىڭ ايت، بولماسا مىنا بولات ايتادى. ايت شاپشاڭ؟
— جانىم رايقان، مەن كىم ەدىم ساعان. كەشەگى كۇن ەسىڭنەن شىنىمەن شىققانى ما؟ — باياعى سۋرەت، ءتۇن، اۋىل سىرتى. كوگالدى جەردە ەكەۋىنىڭ سۇيىسكەن، قۇشاقتاسقانى. ءسالىم قازىردە دە سويلەي كەلىپ مايىسىپ، رايقاندى قۇشاقتاماق بولادى. رايقان قادالا قارادى. جىگىت كوزى وتىرىك سۇزىلەدى...
رايقان اتىپ بارىپ، ءىلۋلى تۇرعان قامشىنى جۇلىپ الىپ تارتىپ-تارتىپ جىبەرەدى. ءسالىم شوشىدى... بۇرىسە باستادى...
— ايت، كىمدى كوردىڭ؟
— اسقار ەدى... — رايقان ەسىكتى اشىپ جىبەرىپ ايقايلايدى. جىگىتتەر كىرەدى. ءسالىمدى نۇسقادى. انالار الىپ جونەلە بەردى. رايقان شاپشاڭ كيىنىپ جىبەرىپ، ەرتتەۋلى اتقا ءمىنىپ اپ شابا جونەلدى.
راييسپولكوم كەڭسەسىنە كىرە بەردى... اسان كورە سالا جۇگىردى. بۇل كەلە بەرە بايان ەتتى. اسقار ەكەۋى كيىنىپ، قارۋلانىپ، ول-پۇلدى قويىندارىنا تىعىپ جىبەرىپ، جونەلە بەردى.
رايقان راييسپولكوم باستىعىنا ايتىپ جاتىر. باستىق تەلەفون الدى. ەكىنشى تەلەفوندا اسكەري... بۇل كەڭسە ىشىنەن ءۇش اسكەري شىقتى. جىلدام باسىپ ءجۇرىپ كەلەدى. اسقار، اسان قورا ىشىندەگى ات قاسىنا كەلە بەرگەندە شاۋىپ، ساسىپ ۇرى كەپ ءتۇستى. سويلەپ جاتىر...
...ۇرىنىڭ قىستاۋى تىك جارتاستىڭ ءتۇبى. جۇپىنى كيىنگەن شال كىردى... ساقالى قىسقا. زورعا تانىستى... جەكسەن... قوينىندا تاپانشا، تۇسىندە اشۋ... تىستەنەدى. كىجىنەدى... ۇرىعا:
— اسقاردى جەتكىز، — دەدى.
— اكە، جەتتىڭ بە، ايتەۋىر، ارمان جوق. بىرگە ولەيىن... — اتتارىنا ءمىنىستى... ءۇش اسكەري ادام ەسىك قاقتى. اشىق ۇيگە كىردى. ۇيقى-تۇيقى... جوق... تىسقا شىقتى... قوراعا ءجۇردى. كىردى... جوق. قاقپانىڭ الدىنا كەلە ىزدەردى كورىستى...
جەكسەن بيىكتەن ويعا قارايدى. قولىن جاعالاي سوزىپ، ەتەك جاقتى نۇسقايدى. اسقار، اسان، ۇرى قاراپ تىڭداپ تۇر. جەكسەن:
— مىنا جەردىڭ ءبارى مەنىڭ اتا-بابامنان كەلە جاتقان جەرىم ەدى.
— بوكتەردە سوۆحوز ورتالىعى، قاشارلار كورىنىپ وتەدى. — اناۋ، ءوز اكەمنىڭ، ۇلكەن اكەمنىڭ قابىرى. — مولا كورىنەدى...
— مىناۋ مالدىڭ ىشىندە مەنىڭ اتا-بابامنان كەلە جاتقان بار داۋلەتىم... — قورا-قورا قويلار كورىنەدى...
— مىناۋ مالدىڭ ىشىندە مەنىڭ مالايىم... مەنىڭ دۇنيەمدى باستى. — رايقان، ەسىمنىڭ اناداي جەردەگى پىشىندەرى كورىنەدى. جەكسەن تاعى سويلەيدى.
اسقاردىڭ قاباعى تۇيىلەدى. جاعى تىستەنەدى. جەكسەن:
— مەن وسى تۋىپ-وسكەن جەرىمدە ولۋگە، كەگىمدى الىپ ولۋگە كەلدىم... باتالاس ماعان ەرەتىنىڭ...
اسقار قولىن جايادى. اسپانعا قارايدى. اناۋ ەكەۋى دە بىرىنە ءبىرى جالتاقتاي تۇرىپ كورىنەدى. جەكسەن ءتۇسى سۋىنا بەرەدى. ۇزاقتاۋ سويلەپ باتا قىلادى... ءبارى باتا قىلادى. جەكسەن قوينىنان كىشكەنە قۇران الىپ بەتىن اشتى. ءوزىنىڭ كەۋدەسىنە ۇردى. اسقارعا ۇسىندى. ول دا ۇردى... انالار دا سونى ىستەدى. جەكسەن:
— ەندى ءجۇر، باس...
بارلىعى جورتىپ جونەلەدى. ءبىر قالانىڭ بازارى. ولار تىماقتارىن باسا كيگەن، حالىققا ارالاسىپ ءجۇر. ءار جەردەي ءبىرىن ءبىرى قاباقپەن تانيدى. اسقار ءپىشىنىن، كيىمىن قاتتى وزگەرتىپ العان. ءبىر كەزدە جەكسەن كوزى ءبىر جاققا قادالا قالدى. اسقاردى، ۇرىنى ءتۇرتتى. قاراستى. جۇرتتىڭ ورتاسىندا بىرەۋ كەلەدى... جاقىندادى. دۋانا... داۋىستاپ ساڭق ەتىپ، ساڭق ەتىپ قاپ كەلەدى. جەكسەن:
— ماعان وسى كەرەك.
دۋانا كەشكە كوشەمەن كەلە جاتىر. قاقپادان اسقار، ۇرى شىقتى. توقتاتتى. اسان اتتاردى الىپ شىقتى. ۇرى دۋاناعا "ءمىن" دەدى. اناۋ قورعاندى. ءبىراق قورقىپ بارىپ، ساسقانىنان ءمىندى. قاشا جونەلمەك بولدى. شىلبىر ۇرى قولىندا. ارتىنا ۇرى سەكىرىپ ءمىندى. اسقار، اسان دا اتتا... جونەلىستى. قالادان شىعىپ بارادى. دۋانا كۇيەدى. تۋلايدى. جالىنادى. بۇلقىنادى. بولماعان سوڭ قۇشىرلانىپ، سارناپ قورقىتپاق بولادى. ۇرى جەلكەدەن ءتۇيىپ قويادى...
تاۋ ىشىندەگى ءبىر قورا، جەكسەنگە دۋانانى الىپ كىرىستى. اسقار دۋاناعا:
— سەن كىمسىڭ ؟
— قۇداي دەگەن بيشارامىن... دۋانا... اللاي-حاق...
اسقار قارنىنان سالىپ قالدى. — تەك. بالا بولما.
دۋانا ۇڭىلە قارادى. ۇرى دا جابىسا قارايدى.
— بۇدان بىلاي پايعامباردىڭ اۋلەتى، اۋليەسىڭ...
دۋانا تاڭدانىپ، قورعاقتاپ، كەكجيىپ ورنىنان تۇرا بەرەدى. ۇرى تىرسەكتەن قاعىپ قاپ، جالپ ەتكىزەدى. دۋانا جوندەلىپ وتىرا بەرە:
— ۋا باتىر، مەن دۋلاتپىن عوي... سيقىم... مىنا سيقىم جانىس...
— جوق، سەن ازىرەت سۇلتاننىڭ شىراقشىسى، پايعامبار اۋلەتىسىڭ. ۇقتىڭ با؟ — قادالا قارادى. جەكسەن دە باسىن يزەدى.
دۋانا ازدان سوڭ كوڭىلدەنىپ، سەندى. و دا باسىن يزەدى... تاۋ ىشىندە كەمپىرلەر، شالدار... اڭقاۋ شارۋا، بىرەۋگە بىرەۋ كەزدەسەدى... سوزدەرى... دۋانا كوزدەرىنە اق ساقالدى، اق سالدەلى قارت بوپ ەلەستەيدى. ازىرەت سۇلتان شىراقشىسى. پايعامبار اۋلەتى. جەكسەن مەن دۋانا قارتاڭ شالدار، كەمپىرلەرگە قوناق بولىپ تاۋ ىشىندە جۇرەدى. تاۋ ىشىندە شەت جايلاعان از عانا اۋىل مەكەنى كۇتىپ، سىيلاپ باس ۇرادى... اسان كەپ جەكسەنگە جارتاس تۇبىندە حابارلاسىپ، الىپ جونەلەدى. اسقار، اسان، ۇرى ويعا قاراي جوسىلتىپ شابادى. سوۆحوزدىڭ سيىرىنان ساي ىشىندە ءبىر تۋ سيىردى ۇرلاپ اكەتتى. بازارعا اكەپ ساتتى. ۇرى ءبىر بيەنى تاۋعا اكەلىپ، دۋاناعا باتاڭدى بەر دەپ سويىپ بەرىپ كەتەدى. دۋانا باتا بەرەدى... اۋىل ەتىن ۇلەسەدى... جەكسەن مەن دۋانا ءقادىرلى... شالدارعا، شارۋالارعا جەكسەن سىبىرلاپ ۇرلانىپ، اقىل-وسيەت ايتىپ جاتادى. سوۆحوزدىڭ سۋرەتى... شوشقا باققان قازاق. شوشقالار ىدىستارىن، جاينامازدارىن باسادى. شوشقا مولالاردى تۇمسىعىمەن قازادى، — دەيدى. دۋانا جىلايدى... شالدار، جەكسەن قوسا جىلاسادى.
VI
كەڭسەدە اندرەيەۆ، فەدور، ەسىم، رايقان كرايكومنىڭ نۇسقاۋ حاتىن وقىسىپ وتىر... اندرەيەۆ: — ولكەلىك كوميتەتىنىڭ جاڭا باسشىلىعى وكوتقا بار كۇشتى سال، — دەيدى. ايرىقشا ەڭبەكتى، ءبۇل كۇنگە شەيىن بۇل سوۆحوز كورمەگەن ەڭبەكتى تالاپ ەتەدى... سوۆحوزدىڭ بۇرىنعى ءحالى نە ەدى؟ بىلەسىڭدەر... بۇلاردىڭ كوزدەرىنىڭ الدىنان قۇلاپ جاتقان ارىق، اش سيىرلار، جاۋىر، شولاق كوتەرەم جىلقىلار، توپ-توپ بولىپ قىرىلىپ قالعان ولەكسەلەر... قىرىلعان قوزى... قوزى سۋرەتتەرى وتەدى.
اندرەيەۆ:
— الماتىعا سوۆەششانياعا بىزدەن ەكى كىسى شاقىرادى...
رايقان:
— ەسىم ەكەۋىڭ؟ بارىڭدار.
بايسالدى... اندرەيەۆ پەن ەسىم ەكەۋىنە:
— وكوت، وكوت، وكوت، — دەپ تاپسىرىپ جاتادى...
ورتەمبەر، پرەكوس، دەگەرەز قويلارى جايىلىپ جاتىر.
قاشار جاقىن. بولات وسى قويلار ورتاسىندا... توبەشىكتە تۇر. ءبىر شال جاقىنداپ كەلەدى. جەكسەن سويلەسە بەرىپ:
— ۋا، بۇل باعىپ جۇرگەنىڭ شوشقا ما، مال ما ؟
— كوزىڭ بار ما، قارا.
جەكسەن قاراپ aپ:
— كوزىم جەتپەي تۇر. ە، باسە، قۇيرىعىنان تانىدىم عوي. جارايدى، شوشقا باعار كوبەيسىن. — بولات كۇيىپ ىزالانادى.
— ءوز قولىڭدا بولسا شوشقا دەمەي-اق، جەتىم قىزدىڭ قۇنىن سۇرارسىڭ...
جەكسەن باسىن كەكەسىنمەن يزەپ تۇرىپ:
— جارايدى، مۇسىلماننىڭ بالاسى، بەتىڭنەن جارىلقاسىن...
بولات قولىن سىلتەپ:
— سەنىڭ بەتىڭنەن جارىلقاماي-اق قويسىن...
جەكسەن سۇرلانىپ تۇرىپ:
— ەرتەڭ بۇنىڭ بالالارى، سوندا قىپ-قىزىل كۇشىك تاپپاسا مەن مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن...
بولات سەلك ەتىپ قاپ نانىڭقىراپ:
— ءا، قويشى.
— ايتتىم دا قويدىم... — قاشار جاققا قارايدى... اقبەستىنى مىنگەن ايەل قاشاردان شىعىپ قاتارداعى قويعا سىدىرتىپ بارادى.
جەكسەن قاراپ aپ:
— اناۋ كىم؟
— رايقان، قاشار باستىعى.
— استىنداعىسى ارعىماق پا؟
— اقبەستى...
— ە، ول انا قاشاردا، ەسىم قولىندا دەمەپ پە ەدى؟
— ەسىم باستىقپەن الماتىعا كەتكەن. رايقان ەكى قاشاردى بىردەي قارايدى... — جەكسەن باسىن يزەپ، تەسىلە قارايدى... اقبەستىنىڭ اياقتارى تاس ۇشىرادى. كوزىنەن، ءۇيىرلى قالىڭ جىلقى... جەلى باسى... اقبەستىنىڭ قۇيرىق كەكىلى سۇزىلگەن كۇيلەرى ءوتتى.
جەكسەن تاۋ ىشىندە. اسقار، اسان، ۇرى سويلەپ جاتىر. ەسىم قاشارى ەسسىز بوپ كورىنەدى... اقبەستى كۇزەتسىز... بۇلار كىسىلەرىن قارۋ-جاراق، ات-تونىن قامداپ قاربالاسىپ جاتىر... جىگىتتەر جۇرەردە، جەكسەن:
— جەر اياعى كەڭىدى، ەندى جۇڭگو شەگىنە باسامىز... بۇلارىڭ سوڭعى قايراتىڭ. — اقبەستىدەن سوڭعى ايرىلعان سۋرەتى، باسىن قۇشاقتاعانى ەلەستەدى. باتا بەردى.
VII
ءتۇن. زووتەحنيك، رايقان قاشارعا كەلەدى. قولدارىندا فونار. قاشاردا ءفونارلى شوپاندار. ورتادا بولات. ءبىر اراعا ۇيىلگەن... تۇستەرى سۇرلانعان، اشۋلى. قولدارىمەن نۇسقايدى. بولات كەپ ۇڭىلە قارايدى. ورتەمبەر ساۋلىعى قوزداعان... ءجونسىز قىپ-قىزىل شاقا قوزى... جەكسەن كوز الدىنا كەلەدى. سۇرلانىپ جاعاسىن ۇستايدى. قوزىنى اياعىمەن تەۋىپ جىبەرەدى. بولات تا قولىن سىلكىپ تاستاپ، انالاردى توقتاتپاي، ءوزى دە جونەلە بەرەدى.
قارسى الدارىنان رايقان، زووتەحنيك... قاراسادى. رايقان سۇرايدى، بولات اشۋلى:
— الداما دەپ ەدىم عوي...
— نە بولدى؟ نە بولدى؟ — اينالاعا قارايدى. ءبارى سۇپ-سۇر. جاۋاپ قاتپايدى. كەكەتە كۇلىسەدى. سىرت اينالا بەرىسەدى... رايقان بولاتقا جەتىپ باردى.
— بولات.
— كۇشىكتەپتى انا شوشقالارىڭ. ال ءوزىڭ باعىپ ال... — كەتە بەرەدى. رايقان توقتاتادى. اقىرعا جەتىپ بارادى. قوزىنى كورسەتەدى. سويلەيدى. زووتەحنيك بولاتتى، وزگەلەردى توقتاتىپ قالتاسىنان كىتاپ الادى... سۋرەتتەر كورسەتەدى.
سۋرەتتەر: تۋعانىندا ءجۇنسىز... 10 كۇننەن سوڭ، ءبىر ايدان كەيىن ءجۇن شىعادى، قازاق قوزىسىنداي...
رايقان اشۋلانا سويلەپ كەپ، قوزىنى كوتەرىپ الىپ باۋىرىنا باسادى... كيىمىمەن قىمتايدى. قاتۋلانا سويلەيدى... بولاتتاردى ەرتە ءجۇرىپ اقىردى قارايدى... سونداي ەكى قوزى توڭىپ ءولىپ بارادى... زووتەحنيك ورايدى. سويلەيدى. بۇلارعا جىلى ورىن كەرەك. رايقان كۇيە سويلەيدى. ءبىر جاس شوپان ءتۇسىنىپ، كەلىپ قوزىنى وراپ الادى. جىلى ۇيگە كىرىسەدى... رايقان ۇيىرىلەدى... بولات جاس شوپان مەن بۇعان قاراپ ويلانادى. بوساڭدايدى. ءوڭى جىليدى. كەلەسى ءبىر قوزىنى ءوزى وراپ اكەلەدى. ءبىراق ۇركەكتەۋ، وزگەلەر دە اكەلە باستايدى. كۇلىسەدى...
رايقان سەلت ەتتى، ويىنا ءتۇستى... ەسىم قاشارى. — ەسىم جوق... قويشىلار ورتەمبەر قوزىلارىنان جيرەنگەن ءتۇس تە كوزىنە ەلەستەدى. مۇندا جىلدام-جىلدام بۇيرىق ەتىپ، جونەلدى... بولات باستاعان قويشىلار ءتۇن بويى قوزىلاردى اكەلىپ شەشەلەرىنە كەزەك-كەزەك ەمىزىپ، قايتا اكەتىپ، سالىپ ءجۇر. قاشار ۇيقىعا كەتتى.
رايقان ەسىم قاشارىندا. يسامەن ەكەۋى قاشارلار ءىشىن ارالاپ ءجۇر... تىڭداي قالىستى. يت قاتتى شابالانادى. تىسقا شىعىستى... 7-8 اتتى جاقىنداعى كىشكەنە قوراعا قاراي كەلە جاتىر. رايقاننىڭ كوز الدىنا كەلدى. وندا اقبەستى... اسقار ەسىنە كەلدى.
تاسامەن قوراعا قاراي ۇمتىلدى... يسا داۋىستاپ:
— ءاي توقتا، سەندەر كىمسىڭ؟
اتتىلار ىركىلىپ شەگىنە بەردى. يسا تاپ بەردى... رايقان قوراعا كىرىپ كەتتى...
اتتىلار يساعا تاپ بەردى... ءبارى قاماپ ۇستاپ الىستى. يسا ەكەۋ-ۇشەۋىن لاقتىردى... اسقار كەپ ۇستاستى. ونى سۇرىنتە بەرگەندە اسان مەن ۇرى كەپ اياقتان الدى. جىقتى. رايقان اقبەستىگە ءمىنىپ قورادان شىعا قاشتى... اتتا تۇرعاندار كوردى. يسا بايلانىپ قالعان... اسقار، اساندار تەگىس اتقا ءمىنىپ اپ، قۋىپ جونەلدى. ساي، جىرا، ارىق. اقبەستى سەكىرىپ شابادى. الدا ادىر، ارتتاعىلار اتتارىن تەپكىلەپ، قامشىلاپ، ازۋلارىن اقسيتىپ، اقىرىپ، قۋىپ كەلەدى. ادىرعا كىردى... الدا كەلە جاتقان اسقار مىلتىعىن الدى... اتتى... رايقان قاشىپ بارادى...
اندرەيەۆ، ەسىم سوۆەششانيەدە. پروفەسسور سويلەيدى... "ۇزاقتىنىڭ" اسىل تۇقىم سوۆحوزى، ەڭ وزعىن سوۆحوز. ورتەمبەر، پرەكوس، دەگەرەز قويلارى كورىنەدى. سونى قازاقستان، الاتاۋ جاعدايىندا جاقسىلاپ قولايلاپ باققان ەسىم جولداس، اندرەيەۆ جولداس مۇندا... جۇرت تەگىس قول شاپالاقتايدى. ەسىمدى اندرەيەۆ ورنىنان تۇرعىزادى... جىميىپ، ۇيالىپ ورنىنان تۇرادى. ءولىمى، شىعىنى از. بۇلاردىڭ وكوتىنان، ەندىگى كەلەسى تاجىريبەسىنەن كوپ جاڭالىق، تابىس كۇتەمىز. قول شاپالاقتادى...
اندرەيەۆ، ەسىم وكىمەت ءۇيىنىڭ ەسىگىنەن كىردى. بيىك دارەجەلى كەڭسە. باستىق كابينەتى. باستىق ادام ەسىككە قارايدى. تۇرىپ، جىميىپ قولىن ۇسىنادى. اندرەيەۆ، ەسىم امانداسادى... باستىق ادام اڭگىمە سۇرايدى. اندرەيەۆ، ەسىم كەزەك سويلەيدى:
باسشى ادام:
— وكوت، وكوت... بارىمىزگە سىن... ەندى ادامعا، مالعا باسقا پەيىل، باسقاشا ىقىلاس قاجەت.
ەسىم ىرزا، جىميادى... سۇيسىنە قارايدى... باسشى ادام ەسىمدى ارقاعا قاعىپ وتىرىپ:
— جاقسى شوپانعا بايگە بەرىڭدەر، قوزى بەرىڭدەر، ءوزىنىڭ مالى بولسىن... تىرشىلىگى ساي بولسىن... كوڭىلدەندىرىڭدەر. سەنىم بىتىرىڭدەر... ءجۇز قويعا ءجۇز بەس قوزى امان الىپ شىقساڭدار ارتىعىن جاقسى شوپاندارعا بايگەگە بەرىڭدەر... — ەسىمنىڭ كوز الدىنان يسا، بولات وتەدى. الدارىندا 7-8-دەن قوزىلار... كۇلەدى... ۋادە بەرەدى. باسشىنىڭ قولىن الادى...
ەسىكتەن شىعا بەرە اندرەيەۆكە قاراپ كۇلىپ، ءسۇيسىنىپ:
— باسشى مىناۋ، — دەپ بارماعىن كورسەتەدى... اسىعىپ كەپ اتتارىنا مىنەدى...
رايقان قاشىپ كەلەدى... اقبەستى جەتكىزبەيدى... ارتتاعىلار اتتارىن سوعىپ كەلەدى... اسقار رايقاندى قاراۋىلعا الا تاعى اتتى، تيمەدى، قاشار كورىندى... رايقان ءوز قوراسىنا تاقاي بەرە اقبەستىنىڭ باسىن تەجەمەك بولدى. تارتادى. ات توقتار ەمەس. الىپ قاشادى، قورانى ەكى اينالدى. جاۋ كەلىپ قالدى. بولماعان سوڭ اتتىڭ باسىن توبەسى اشىق قوراعا تۋرا بەتتەتتى. اقبەستى قۇيمادان ءبىر-اق ىرعىدى. رايقان تۇسە بەرە اقبەستىنى قوراعا تىعىپ، قاقپانى بەكىتتى. ارتتاعىلار كەلىپ قالدى... جۇگىرىپ ۆينتوۆكا تاپتى... تەسىكتەن ارلى-بەرلى ءجۇرىپ اتا باستادى... سىرتتاعىلار دا اتقىلادى... كورشى قورالاردان بولات، باسقا قويشىلار جۇگىرە-جۇگىرە شىققاندا تىستاعىلار اتقىلاپ، ۇيلەرىنە قۋىپ تىقتى... اسقار ءامىر ەتىپ ءجۇر... رايقان كوردى... ۇرىكتى... ءبىراق بەكىنىپ aپ تاعى اتتى. وعى از ەكەن... ۇشەۋ-اق. شوشىنىپ السىرەي بەردى. ارت جاعىنان ءبىر قول سۇيەي قالدى... ەسىم... رايقان قۇشاقتاي الدى. ەسىم اتقىلاسىپ وتىرىپ، ۇيگە قاراي شەگىندى. جاۋ وعى بۇلاردى ىعىستىرىپ بارادى. اقبەستى شەتىرەك قالا بەردى... رايقان ۇمتىلدى. ەسىم جىبەرمەدى. بولمەگە كىردى. قاقپاعى جابۋلى تەرەزەنىڭ شىنىسى ءتۇسىپ جاتىر... ەسىم ەسىكتى بەكىتتى. رايقان جاستىق استىنان تاپانشاسىن الدى. قابىرعاعا جالت قارادى. لەنين سۋرەتى. شەتىنەن وق ءتيىپتى. رايقاننىڭ كۇيگەن ءجۇزى كورىندى. شامدى ءوشىرىپ جىبەرىپ، قۇلشىنىپ اتا باستادى... ەكەۋى ءۇي ىشىندە، جاسقانا، تاسالاي ءجۇرىپ اتادى. ەسىك ۇرىلىپ جاتىر. جاۋ قۇلشىنا باسىپ، ءار جەردەن اتقىلاپ تۇر... اسىرەسە اسقار جىرىندى اتادى... وق تيەر ەمەس. بۇل كەزدە ءبىر توپ ۇرى قاقپانى سىندىرىپ، اقبەستىنى شىعارىپ الدى. رايقان سىعالاپ اتىپ، اساندى جىقتى، ەكەۋدى ەسىم جىقتى... ءبىر مەزگىلدە اتىس باسىلدى. ەسىكتى اشتى، جۇگىرە شىعىستى. اقبەستىنىڭ قاقپاسى اشىلىپ جاتىر... رايقان كۇيىپ، جىلاپ وتىرا كەتتى. ەسىم دە كۇيىنىشتە. شوپاندار كەلدى. جان-جاققا شابىستى. تالقان بوپ وتىرعان رايقان ەسىمگە قاراپ، باسىن كوتەرىپ:
— مال اشۋى، جان اشۋى، مىنالار جانىن ولىمگە بايلاعان ەكەن-اۋ. — ەسىم باسىن شايقادى... رايقان قارايدى. ەسىم:
— اقبەستى ونىڭ مالى ەمەس ەدى، ۇرلىق ەدى...
بۇنىڭ اڭگىمەسى: تاۋ. قاراعاي. قالىڭ جىلقى جايىلىپ كەلەدى. ەسىم بۇرىنعى قويشى قالپى، تاۋ باسىندا. جان-جاعىندا قوي... ەكىنشى جاقتان جەكسەن جىلقىسى. ىشىندە اسقار، جەكسەن... اسقاردىڭ جانىندا تازىلارى... العاشقى جىلقىدان ەكى ايعىر ءۇيىرى شاشىراپ، بۇلاردىڭ ۇستىنە كەلدى. ايعىرى تۇركپەن. قۇلىندارى ەرەكشە. ىشىندە اق قۇلىن. ءدال اكەسىندەي، اسقار قىزىقتى... سوڭىنا ەردى... سويلەستى... ەسىمدى شاقىردى... قۇرىق بەردى. بۇل قۇلىندى ۇستادى... ايتپا دەپ كەسىستى. جەكسەن جىلقىسىنان ەكىنشى ءبىر ناشارلاۋ اق قۇلىندى اسان اكەلدى... مىنا جاقسى قۇلىندى اسان الىپ جونەلدى. جامان قۇلىندى سايعا، اعاشتىڭ استىنا اپارىپ، اسقار مەن جەكسەن ۇرىپ جىقتى... ءولتىردى. تاماعىن پىشاقتارىمەن دار-دار كەسكىلەدى. تازى يتتەردى شاقىرىپ اپاردى، جەگىزدى... قوڭىن ويىپ ونى جەگىزدى. ۇستىنە قان جاقتى... تاستاپ كەتتى. اق قۇلىندى ءبىر اق بيەگە تەلىدى. بيە الدى. اق قۇلىن ەمىپ كەتتى. ەسىم سويلەپ وتىر: — سول اق قۇلىن — اقبەستى... ول دەگەرەز سوۆحوزىنىڭ اسىل تۇقىم ايعىرىنان تۋعان ەدى...
رايقان:
— ويپىر-اي، ءبىزدىڭ مال ەكەن قوي...
ەسىم قاباعىن ءتۇيىپ: — ءبىزدىڭ مال... ونىڭ بار مالى ءبىزدى توناپ، ءبىزدى ۇرلاۋدان جيىلعان مال.
تاپانشاسىن مىقتاپ بۋىنىپ، ۆينتوۆكانى يىعىنا سالدى. رايقان بۇدان ءجون سۇراعانداي قارادى. ەسىم:
— مەن ءوزىمىزدىڭ مالىمىزدان ەكى ايىرىلدىم... ەندى مەن قايىرامىن... مەن مىندەتتىمىن، — دەدى. كوز الدىنا باسشى ادامنىڭ بۇعان سەنگەن ءجۇزى ەلەس ەتتى... قولىن قىسقانى، بۇنىڭ قول بەرگەنى كورىندى.
رايقان سۇيسىنە قاراپ، سىرتىنان قولىن تيگىزىپ، توقتاتىپ ەسىم بۇرىلعاندا كوزىنە قاراپ:
— ول ءومىر ءشول ەدى. سول قۇردىمنان شىعىپ ورگە باسىپ ەك، ەكى ەڭبەكشى بالاسى. اسقار اسپاق ەدىك... اياقتان الادى، كەشەگى كەدەرگى... جەڭىپ قايت. جولىڭ بولسىن، كۇتەمىن.
ەسىم اينالىپ كوزىنە قاراپ تۇرىپ، ءسۇيسىنىپ قولىن قىستى. كەتتى.
ەسىم ءبىر كەڭسەگە كىردى... اسكەري ادامعا سويلەستى. اسكەري ادام ايتىپ جاتىر. 5 كىسى شىعىپ بوس كەلدى... ون كىسى شىعىپ كەتتى... ەسىم سويلەدى... كەلىستى. ەسىم جامان كيىم كيگەن. بۇزىقتار سياقتى... قالانىڭ شايحانا، سىراحانالارىن ارالاپ كەتتى... قۇمارشىلارمەن قۇمار وينايدى... قاساپشىلاردى جاعالايدى... بۇزىق، جۇلىك، ۇرىلارمەن تانىسقان. توپتارىنا كەزدەسەدى... مايلىقارا سەزىكتى ۇرى. سونى كوپ كورەدى. ارتىنان ەرىپ جۇرەدى. ول قاساپشىعا سويلەستى: "بۇگىن كەشكە حابار ەتەم"، — دەدى. اسبۇزىلعا كەپ اناۋ جاتقاندا، بۇل دا بۇك ءتۇسىپ جاتتى... ازداڭ سوڭ كۇبىر ەسىتتى. كۇرەڭ بيە. قاساپشى. ەسىم كوز استىمەن قارادى. اسقاردىڭ ۇرىسى. مايلىقارا مەن ۇرى شىقتى. ارتىنان ەسىم دە ەردى. قاراڭعى، جامان شايحانا... بۇزىق ءتۇستى كىسى كوپ. الدىڭعىلار سوعان كىردى... بۇل دا كەلدى. بۇرىشتا الا-كولەڭكەدە اسقار وتىر. قاسىنان انىقتاپ، تانىپ وتە بەردى. اسقار تانىپ قالدى. اقىرا تۇردى. بۇل ەسىككە باسا بەرىپ ەدى، جاۋرىنىنان جابىستى. ەسىم قارسى تاپ بەرىپ:
— مىناۋ بۇزىق. ۇستاڭدار، — دەگەندە اسقار جاعالاسىپ ءجۇرىپ، قارق-قارق كۇلىپ:
— مىناۋ بەلگىلى قاشقىن. مەن وسىنى اڭدىپ ءجۇرمىن، ۇستاڭدار، — دەدى.
ەكەۋى جۇدىرىقتاستى. جۇرت قاق جارىلىپ تۇرا قالدى. ەكەۋى دە مىقتى. قاعىسىپ-قاعىسىپ كەلگەندە ەسىم اياعىمەن قاعا بەرە شەكەدەن قويىپ جىبەردى. اسقار قۇلاپ ءتۇستى. تۇرا بەرە: "ۇستا"، "ۇستا!" — دەدى.
تۇرعاندار ەكەۋىن دە ۇستاي قالدى. اسقاردى ۇستاعان ءوز جولداستارى. تىسقا الىسىپ جونەلدى... ۇيدەگى كوپ ماس بۇزىق، بۇلقىنسا دا ەسىمدى جىبەرمەدى... ەسىم قىزىپ بۇلقىنعاندا، ۇيدەگىلەر ميليسيا شاقىردى. جۇرت: "قاشقىن، بۇزىق" دەپ بۇنى ميليسياعا بەردى.
ەسىم اسكەري ادامنىڭ الدىندا... ەكى ساۋساعىن كورسەتتى. كەلىستى... ءۇش اتتى كەتتى. ەكى اسكەري، ءۇشىنشىسى ەسىم. بۇنىڭ كوز الدىندا قوزداپ جاتقان قويلار... ورتەمبەر، پرەكوس كۇتىمسىز... بار قوزى ءولىپ جاتقان سياقتى... قاباعى تۇيىلەدى... اسىعادى... قينالادى. رايقان كوز الدىنا كەلەدى. مۇنىڭ قاشارىندا يسانى باستاپ قوزىلارىن كۇتكىزىپ ءجۇر... ءجۇزى جىلي بەردى. سوڭعى قوشتاسقان ءتۇرى... جىميادى...
ۇشەۋى تاۋ ىشىندە... جوق... قاجىعانداي... جۇرگەن قازاقپەن سويلەسەدى. دەرەك جوق. تاۋعا كىرە بەردى. ەلسىز... ەسىم ويلاندى. بەكىندى. ەندى ەسىم مەن ەكى جولداسى وزگەرگەن. ۆينتوۆكا جوق. كيىمدەرى اسكەري ەمەس. قورجىن سالعان. ەكى ورىس مامان سياقتى. ەسىم لاۋشى تۇرىندە... قالىڭ تاۋ ىشىندەگى وقشاۋ اۋىلعا كەلگەن... شال قازاق ءجون سۇرايدى... ەسىم:
— مىناۋ ەكى ينجەنەر وسى تاۋدا اسىل تاس ىزدەيدى. — لاۋشى شال ەرەدى. تاس كورسەتەدى. ينجەنەرلەر ءجۇز سوم اقشا بەرەدى. تاۋدا تاعى ءبىر قازاق، تاعى ءبىر ەكەۋ كەپ تاس كورسەتەدى. ينجەنەرلەر تاستى شاعادى، سويلەسەدى. اقشانى مول بەرەدى. اۋىل-اۋىلدىڭ بارىنە ينجەنەر اتتارى تاراپ جاتىر.
اسقار، ۇرى، جەكسەن، دۋانا دا وزگەرىپ كيىنىپ العان... تاۋ ىشىنە باتا كىرىپ، ءجۇرىپ كەلەدى. جوتادان جەكسەن جۇڭگو جاقتىڭ جولىن نۇسقاپ سويلەيدى. اقبەستى جەتەكتە... ءبىر جەردە دەمالادى. اقبەستى ءشوپ جەمەيدى. ىلعي ارتقا قاراي بەرەدى... دوم بوپ قاتىپ العان، جەكسەن باعىپ قارايدى... ورەنى مىقتاپ سالعىزدى... كىسەن سالسا وتتاي المايدى. جەكسەن سەنبەي باسىن شايقايدى.
— وسى كاپىر ۇيىرسىرەپ جۇرمەسىن... ءتىپتى ءشوپ كەسپەيدى... — ۇرى كىسەندى سالمايدى. بۇلار قاعىلدى. اقبەستى ويعا قاراي سەكىرە-سەكىرە جونەلە بەردى... ويعا قاراپ-قاراپ، كىسىنەپ-كىسىنەپ جۇلىنا سەكىرەدى... ءبىر اياعىنىڭ شىلبىرى ءۇزىلدى. ەكى اياق ءجىتى باستى... جەكسەن وياندى، تىسقا شىقتى. اقبەستى جوق. جۇرت دۇرلىكتى، جۇگىرىستى... قۋدى، كەتىپ بارادى... اقبەستى الىستان قۋعىندى كورىپ اپ جىتا باستادى... سەكىرە-سەكىرە بارادى. اسقار، ۇرى جاقىن... جەتە بەردى، اقبەستى ىشقىنا سەكىردى. شىلبىر ءۇزىلدى. زىتىپ جونەلدى. قۋدى. ۇزاي بەردى، اسقار ءبۇلىنىپ، تالقان بوپ مىلتىعىن الدى... اتتى... تيمەدى.
— جاۋعا قالعانشا ءول... — اتتان ءتۇسىپ، تاسقا تۇرا قالىپ كوزدەدى. اقبەستى قاشىپ بارادى... اتتى... وڭ اياعىن سەرپىپ قاپ، تاعى جونەلدى. جامباسىنان قان اقتى... ءبىراق اقساعان جوق... كىسىنەي قاشتى. تاعى دا اتتى، تيمەدى. قىردان استى... جولداعى اۋىلدار ءۇش رەت قۋدى. تاسقا قاشتى. وندا ەلسىز، تاس اراسىندا كەلە جاتقاندا، تاسادا تىعىلىپ تۇرعان ەكى قاسقىر قۋدى. قايتا سودان اۋىلعا قاراي قاشىپ، قۇتىلىپ كەتتى. ۇرى مەن اسقار ارتىنان كەلدى. جولداعى ەلدەن سۇراۋ سالىپ، قۋىپ كەلەدى. كەتىپ بارا جاتقانىن جولداعىلار ايتىسادى...
تاس باسىندا ەكى-ۇش قازاق پەن ينجەنەرلەر... جىلقى كىسىنەدى، ەسىمنىڭ بيەسى كىسىنەدى. ەسىم ەلەڭ ەتتى. تاس استىنان تاعى كىسىنەدى... جاقىن... بيە كىسىنەدى. ءبىر قىردان تاس ىشىنەن اۋەلى ەكى قۇلاعى مەن كەكىلى كورىنىپ، ارتىنان اقبەستىنىڭ ءوزى شىعا كەلدى... بيە وقىراندى. اقبەستى الىستان ويقاستاپ، كىسىنەپ ارلى-بەرلى ءجۇرىپ كەپ، بيەگە جاقىندادى. تانىدى. قاسىنا كەلدى... ەسىم ەتەگىن تۇتتى. اقبەستى ۇركەكتەپ كەپ، ەتەگىنە تۇمسىعىن اكەپ سالدى. ەسىم موينىنان قۇشاقتادى. كۇلدى. رايقان كوز الدىنا كەلدى... جۇگەندەدى.
قاسىنداعى تاعى بوگدە كىسىلەرگە: "يەسى كەلسە بەرەرمىز، ازىرشە بىزدە بولادى"، — دەدى.
تاس كورسەتۋشىلەر بۇعان قارادى... ينجەنەرلەرگە ەسىم كوپ اقشا بەرگىزدى دە: — وسى جەردە اسىل كەن بار ەكەن. تابىلدى، ەندى زاۆود سالىنادى، — دەدى.
ينجەنەرلەر ويعا ءتۇستى. ءبىر اۋىلعا توقتادى. اسقار مەن ۇرى بۇلاردان ايرىلعان قازاققا جولىقتى. سۇرادى. اناۋ كورگەنىن ايتتى. ۇرى باسىندا سەسكەندى. اسقارعا "قايتايىق" دەگەندەي قىلدى. اسقار قايتا سۇرادى... حابارشى:
— ءبىر تاس قاراپ جۇرگەن ينجەنەرلەر. ءوزىم تاس كورسەتىپ، اقشا الىپ قايتتىم. وسى اراعا زاۆود سالامىز دەيدى. اسىل تاس تاپتى.
اسقاردىڭ ءجۇزى ەندى اشىلدى. جونەلدى. قوينىنان پاگونناي قاعازىن وڭايلاپ الدى.
ەسىمدەر جاتقان اۋىلدىڭ سىرتىنان كەلدى... قارادى. اقبەستى قورادا. تىستا ءبىر ينجەنەر تۇر... ءتىل قاتتى... اقبەستىنى ايتتى.
— ات سەنىكى بولسا الاسىڭ... ۇيدەگى جولداستارعا سويلەس، قاعازىڭ بولسا كورسەت، — دەدى.
اسقار اتتان ءتۇستى، ۇيگە كىردى. ۇرى تىستا قالدى. سىرتتاعى ادام وعان سويلەسىپ، كۇلىسىپ تۇردى. ۇرى دا اتتان ءتۇستى. اسقار ەسىكتەن كىردى، تورگە قارادى. داۋىس ساڭق ەتتى:
— كوتەر قولىڭدى، اسقار.
— رۋكي...
ەكى جاققا جالت-جالت قارادى. ەكى بۇيىرىنەن تاپانشالار قادالىپ تۇر. ەسىم مۇنىڭ قولىن بايلاپ سالدى... تىسقا قاراپ جوتكىرىپ شىعا بەردى. سوندا تىستاعى جىگىت ۇرىعا مىلتىق توسەدى... بۇ دا بايلاندى.
بىرەۋ وسىلارمەن قالدى. ءبىر جولداسى مەن ەسىم تاۋعا سالدى.
جەكسەن مازاسىزداندى. اۋىل كۇدىكتى قارايدى. جەكسەن اۋىلدى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن دۋانانىڭ جايىن ايتادى. بال اشىڭىز دەيدى. ءۇي ءىشى قارايدى. دۋانا قۇتىرىنىپ كادىمگى دۋاناشا ويناق سالادى. ويناپ-ويناپ كەپ، جەكسەنگە:
— ءسۇيىنشى، — دەپ تاقياسىن الادى. — اقبەستىنى اسقار ۇستادى. جانە ءبىر ۇلكەن ولجا تابا كەلەدى، — دەي بەرگەندە ەسىم مەن جولداسى كىرىپ كەلدى.
VIII
جاڭا ادامعا اندرەيەۆ، فەدور، رايقان، شابانداردى قويلارىمەن وتكىزىپ، كورسەتىپ تۇر. يسا قوزىلارى وتەدى. ءبىرىنشى گەنەراسيا. بىركەلكى سەمىز بۋدان قوزىلار... رايقان كوز الدىنا ەسىم كەلەدى. جۇرەگى قامىعادى. فەدور: 100 قويعا 115 قوزىسى بار شابان يسا... جاڭا ادام يسانىڭ قولىن الادى. ارقاعا قاعادى. يسا قوي-قوزىسىن بيىك بەتكە شىعارىپ بارا جاتىپ، ءبىر پرەكوس قويىنا تومەن جاقتى نۇسقاپ:
— اناۋ تومەن جەر قۇم ەدى... ەندى مىنە بيىككە — اسقارعا شىعامىز. ءا، قالاي ەكەن. اعىلشىنىڭنان ءبىزدىڭ سوسياليستىك قازاقستان جاقسى ما ەكەن، بالەم. قويدى مويىنعا قاعادى. اندرەيەۆتەر الدىنا بولات قوزىلارى كەلە بەرەدى... فەدور: 100 قويعا 113 قوزىسى بار. وكوتتا ءبىر قوزى ولتىرمەي شىعارعان بولات... ات ءدۇبىرى شىعادى. جۇرت تەگىس جالت-جالت قارايدى. رايقان ۇمتىلادى، جەتەگىندە اقبەستى، ەسىم. ەسىم قوزىلارعا قاراپ: — امانبىسىڭ، جاڭا ءتول؟ بۇرىن تۋىپ كورمەگەن اسىل ءتولىم، — دەيدى. اق ايعىردىڭ ءۇش بيەسى كەلە جاتادى. ءۇش اق قۇلىن. اق ايعىر كىسىنەيدى. بارلىق ءۇيىرى كىسىنەيدى...
اندرەيەۆ، فەدور ەكى جاعىنان جابىسىپ، ەسىمدى اتتان تۇسىرەدى. "كرايكومنان كەلگەن جولداس"، — دەپ ەسىمگە كەلگەن كىسىنى تانىستىرادى. — بيىككە، اسقارعا باستىق ەسىم. ەسىم سىرتقا نۇسقايدى. اسقار، جەكسەن، ۇرىنى ەكى اسكەري اكەتىپ بارادى.
رايقان، ەسىم بىر-بىرىنە جاقىنداپ، كوزدەرى تەلمىرىسىپ تۇرىپ، قۇشاق جايىسادى.
— رايقانجان.
رايقان قۇشاقتاپ، باۋىرىنا باسىن قويىپ:
— مىنە، كوگەرگەن ەڭبەگىڭ قۇمدى تاستاپ، تاۋدى باسىپ، اسقار اسىپ بارادى...
ەسىم ماڭدايىنان سۇيەدى... كوز الدىنا باسشىعا بەرگەن ۋادەسى، قول الىسقانى كەلەدى. قۋانا كۇلەدى.