قۇس ءوسىرۋشى گرەتانىڭ بابالارى
مىرزالار اۋلاسىنداعى ۇيرەك پەن تاۋىققا ارناپ سالىنعان اسەم جاڭا ۇيشىكتە گرەتا دەيتىن قۇس ءوسىرۋشى ايەل جاپادان-جالعىز قۇستارمەن بىرگە تۇراتىن. بۇل ۇيشىك مىرزانىڭ قامال سياقتاندىرىپ اينالا op قازىپ، وعان اسپا كوپىر سالىپ، ماڭدايشاسىن كەرەگە باستاندىرىپ ويۋلاپ تاستاعان كونە ءۇيىنىڭ ورنىندا بوي كوتەرگەن ەدى. ال ونىڭ ناق ءتۇبى قالىڭ توعاي. ءبىر كەزدەردە تاپ وسى جەردەن سوناۋ كولگە دەيىن ۇلاسقان باۋ بولىپتى، ءقازىر ونىڭ دا ورنى مي باتپاققا اينالعان. نە زاماننان بەرى ءوسىپ تۇرعان ءنان اعاشتىڭ ۇستىندە توپ-توپ قارعا، ۇزاق پەن قاراتاعان ۋ-دۋ بولىپ، اينالىپ ۇشادى. بۇلاردى قانشا اتسا دا، كوبەيمەسە ازاياتىن ەمەس. ولاردىڭ داۋسى ءتىپتى، قۇس قورانىڭ ىشىندە دە ەستىلىپ جاتتى. ال بۇل كەزدە قۇس قورادا قارت گرەتا وتىر ەدى. ونىڭ اياعىنداعى اعاش كەبىسىنە-ۇيرەكتىڭ بالاپاندارى ورمەلەپ ءجۇر. قۇس ءوسىرۋشى گرەتا مۇنداعى ءار مەكيەن، ءار ۇيرەكتى جۇمىرتقانى جارىپ شىققان كۇنىنەن بىلەدى. ول مىنا مەكيەندەرى مەن ۇيرەكتەرىن، ولارعا ارناپ سالىنعان ءساندى ۇيشىگىن ماقتانىش ەتەتىن. ونىڭ بولمەسى ءدايىم مۇنتازداي تازا تۇراتىن، ويتكەنى قۇس قورانىڭ قوجاسى ايەل سونى تالاپ ەتەتىن، ول مۇندا ءوزىنىڭ اتى شۋلى ماڭعاز مەيماندارىن ءجيى-جيى ەرتىپ كەلىپ، ولارعا ءوزى ايتقانداي «مەكيەن-ۇيرەك قازارماسىن» كورسەتەتىن ەدى.
گرەتانىڭ بولمەسىندە كيىم شكافى دا، كرەسلو، ءتىپتى كومود تا تۇراتىن. ال ونىڭ ۇستىندە جالتىراتىپ سۇرتىلگەن مىس تاقتايشا جاتاتىن. وعان «گرۋببە» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز ويىلىپ جازىلعان. بۇل باياعى ءبىر زاماندا وسى مىرزالار ءۇيىن مەكەن ەتكەن بايىرعى دۆوريان تۇقىمىنىڭ اتى. مىس تاقتايشانى وسى جەردى قازىپ جاتقاندا تاۋىپ الىپتى. پونوماردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كونەنىڭ كوزى دەگەننەن باسقا بۇل مىس تاباقشانىڭ كوك تيىندىق قۇنى جوق. پونومار بۇل ءوڭىردىڭ تاۋ-تاسىنىڭ بارلىق سىرىن بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. مۇنى ول كىتاپتاردان وقىپ العان. تاپ ءقازىر ستولىنىڭ ۇستىندە دە نەشە ءتۇرلى جازۋلى قاعاز جاتىر. پونومار سونداي كوزى قاراقتى جان ەدى. ءبىراق سويتسە دە وسى قارعالاردىڭ ىشىندەگى ءبىر كارى قارعا ودان دا كوپ بىلەتىن دە، سول بىلگەندەرىن جۇرتقا جاريا ەتىپ، ءوز تىلىندە وڭەشى جىرتىلعانشا ايقايلاپ ايتىپ جۇرەتىن. ال ونىڭ ءوز ءتىلى دەپ وتىرعانىمىز قارعا ءتىلى بولعاندىقتان پونومار قانشاما ءبىلىمدى دەگەنمەن قارعانىڭ ءتىلىن ۇقپاي-اق قويدى.
جازعى تۇنىق كەشتەردە باتپاقتى جەردى تۇگەل تۇمشالاپ الاتىن قالىڭ تۇمان بەينە كول سۋى قاتتى كوتەرىلىپ قارعا، قۇزعىن مەن ۇزاق قوناقتايتىن قۋراعان اعاشتاردى دا كومىپ كەتكەندەي اسەر قالدىراتىن. بۇل جەر گرۋببە سەرى مەكەن ەتكەن جىلداردا دا جانە قابىرعالارىن قالىڭ قىپ كىرپىشتەن ورگەن كونە ءۇي بۇزىلماي تۇرعان كەزدە دە تاپ وسىلاي بولعان. ول كەزدە يتتەردى وتە ۇزىن شىنجىرعا بايلاپ قوياتىن دا ولار كەيدە جۇگىرگەن كۇيى ءتىپتى قاقپادان دا شىعىپ كەتەتىن. مۇنارادان مىرزانىڭ ۇيىنە دەيىن تاس توسەلگەن الاڭقاي جاتاتىن. ءۇيدىڭ تەرەزەلەرى سىعىرايعان كىپ-كىشكەنە شىنىسى دا الاقانداي عانا. ءتىپتى بي وتكىزىلەتىن ۇلكەن زالدىڭ تەرەزەلەرى دە سونداي ەدى. زالدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن كونە بارابان جاتسا دا، ونسىز مۋزىكا وينالمايتىنى بەلگىلى بولسا دا، گرۋببەلەر اۋلەتىنىڭ سوڭعى تۇياعىنىڭ تۇسىندا ول جەردە قاشان بي بولعانىن ەشكىم ءدال ايتىپ بەرە المادى. ءبىر شەبەر قولدان شىققان ويۋلى شكاف تا وسىندا. وندا سيرەك ۇشىراساتىن گۇلدەردىڭ باداناسى ساقتاۋلى. ويتكەنى گرۋببە حانىم باعباندىققا اۋەس ادام، اعاش وتىرعىزىپ، نە قيلى كوكونىس ەگەدى. ال كۇيەۋى اڭعا شىعىپ قاسقىر، قابان اتقانعا قۇمار. جانە ىلعي ماريا دەيتىن كىشكەنتاي قىزىن ەرتىپ الادى. ول بەس جاسىندا-اق اتقا نىق وتىرىپ، توستاعانداي قارا كوزدەرىن توڭكەرىپ، توڭىرەككە ءجىتى قارايتىن. اكەسى مىرزالاردى كورىپ تاماشالاۋ ءۇشىن اندىزداپ جۇگىرىپ كەلەتىن كەدەي بالالارىن الاستاپ قۋ دەسە-داعى قىزدىڭ ءوز قولىنا شىبىرتقى الىپ، يت قۋالاعاندى جاقسى كورەتىن.
مىرزانىڭ ۋسادباسىمەن ىرگەلەس ورنالاسقان جەر كەپەدە تۇراتىن شارۋانىڭ ماريامەن قۇرداس سەرەن دەيتىن بالاسى بار ەدى. ونىڭ ءبىر كەرەمەتى اعاشقا ورمەلەۋگە شەبەر. سوندىقتان دا ماريا ونى ۇنەمى قۇس ۇياسىن الىپ ءتۇس دەپ كوپ جۇمسايتىن. ءبىر جولى ىرىلەۋ بىرەۋى ونىڭ قاباعىن شوقىپ العاندا، ءتىپتى قانى بۇرق ەتە قالدى. جۇرت كوزىن اعىزىپ جىبەرمەدى مە ەكەن دەپ قاتتى شوشىنىپ ەدى، ءبىراق، ايتەۋىر، ءبارى جاقسىلىقپەن ءبىتتى. ماريا گرۋببە بالانى «مەنىڭ سەرەنىم» دەپ اتايتىن، بۇل كەدەي ۇلى ءۇشىن از ولجا ەمەس-تى. مۇنىڭ بىردە سەرەننىڭ كەدەي اكەسى يونعا پايداسى دا ءتيدى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە ول ءبىر اعاتتىق جاساي قويادى دا، ايىبى ءۇشىن اۋلادا تۇرعان ءتورت اياقتى تاقتايدى ات قىلىپ مىنۋگە ءماجبۇر بولادى. اتتىڭ ارقالىعىنىڭ ورنىنا قىرىنان جالعىز تاقتاي قاعىلعان. مىنە، يون وسى تاقتاي اتقا جايداق ءمىندى. تاقسىرەتىن تارتسىن دەپ سالبىراعان ەكى اياعىنا كىرپىش بايلاپ قويادى. جانى قينالعان شارۋا قاباعىن تىرجيتا تۇسەدى. مۇنى كورگەن سەرەن جىلاپ، اكەمە اراشاشى بولشى دەپ كىشكەنتاي مارياعا جالىنا بەرەدى. قىز يوندى دەرەۋ بوساتۋعا جارلىق ەتەدى. ءبىراق ءسوزىن ەشكىم تىڭداي قويماعان سوڭ ىزا بولعان قىز جەر تەبىنىپ تۇرىپ اكەسىنىڭ جەڭىن جۇلقي بەرەدى. قاتتى تارتقىلاسا كەرەك، اكەسىنىڭ جەڭى جىرتىلىپ كەتەدى. ماريا ومىرىندە بەتىنەن قايتپايتىن جانە ايتقانىن ورىنداتپاي تىنبايتىن. ءسويتىپ يوندى بوساتىپ جىبەرەدى.
سول ساتتە ولاردىڭ قاسىنا گرۋببە حانىم كەلەدى دە، قىزىنىڭ باسىنان سيپاپ، بەتىنە مەيىرلەنە قارايدى. ءبىراق ماريا شەشەسىنىڭ نەگە ولاي جاساعانىن تۇسىنە المادى.
وعان شەشەسىمەن بىرگە سەرۋەندەگەننەن گورى اڭشى يتتەرگە بارۋ كوبىرەك ۇنايتىن. سوندىقتان شەشەسى تومەندەگى باۋعا جالعىز ءوزى كەتتى. ونداعى كولدە سۋ استىندا وسەتىن اق گۇل سۋ لالاسى، شەشەك اتىپ تۇراتىن؛ ال سۋ بەتىندە قامىس پەن اق قانات گۇلدەر جايقالىپ تۇرار ەدى. ۇلبىرەگەن گۇلدەرگە گرۋببە حانىمنىڭ مۇلدە اۋەسى كەتتى.
— قانداي عاجاپ! – دەدى ول.
باۋدا حانىم ءوز قولىمەن وتىرعىزعان جانە ول كەزدە سيرەك كەزدەسەتىن اعاش ءوسىپ تۇرعان. ول قاندى شامشات دەپ اتالاتىن، ءارى وزگە اعاشتاردىڭ اراسىندا بولەكشە كورىنەتىن جاپىراعى مۇلدە قىزىل قوڭىر اعاش ەدى. قاندى شامشات ىستىق كۇن كوزىندە عانا سولاي كورىنەتىن، ال كولەڭكەدە باسقا اعاشتار سياقتى جاسىل تۇسكە بويالىپ، بار ارتىقشىلىعىنان ايرىلىپ قالاتىن. كوكپەن تالاسقان تالشىن اعاشىنا، بۇتا مەن بويشاڭداۋ شوپكە مىڭ-مىڭ قۇس ۇيا سالاتىن. قۇستار بەينە باۋ ءىشىنىڭ ءقاۋىپسىز ەكەنىن، مۇندا ولارعا ەشكىم دە مىلتىق كەزەمەيتىنىن بىلەتىن سياقتى.
ءبىراق «جەر استىنان جىك شىقتى...» دەگەندەي كىشكەنتاي ماريا مەن سەرەن دەگەن شىقتى. ال ءبىز ونىڭ اعاشقا جاقسى ورمەلەيتىنىن، قۇستىڭ ۇياسىن بۇزىپ، ولاردىڭ جۇمىرتقاسى مەن ءالى قاناتى قاتايماعان سارى اۋىز ۇرپەك باس بالاپاندارىن الىپ كەتەتىنىن بىلەمىز. زارەسى كەتىپ، ازان-قازان بولعان ءىرىلى-ۇساقتى قۇستار يۋ-قيقۋ بولادى. شوپتە وتىرعان قىزعىش قۇس شىج-بىج بولسا، ەڭسەلى اعاشتاردىڭ ۇشار باسىنا قونىپ العان قارعا، قاراتاعان، ۇزاقتار جاعى سەمبەي بايبالام سالادى. وسى تەكتەس قاۋىرسىن قاناتتىلار تاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن سولاي قارقىلدايدى.
— سەندەر وسى نە ىستەپ جۇرسىڭدەر، بالالار؟! – دەپ ازار دا بەزەر بولدى جۋاس حانىم. قۇدايدان ۇمىتتەرىڭ بار ما وزدەرىڭنىڭ!
سەرەن قىسىلىپ قالدى، ال يگى جاقسى قىز اۋەلدە يمەنىپ تومەن قاراعانداي ەدى، ءبىراق سو مەزەت:
— اكەي رۇقسات بەرگەن! – دەپ دۇڭك ەتە قالدى.
— قۇريىق بۇل جەردەن! جوعالايىق! – دەپ ايقاي سالعان ۇلكەن-ۇلكەن قارا قۇستار سول زامات قاراسىن جوعالتتى. ءبىراق ولار ەرتەڭىنە-اق قايتىپ كەلدى. ويتكەنى ولاردىڭ ءۇيى وسى جەر عوي. ال موپ-مومىن قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن حانىم ۇيىندە ۇزاق ءومىر سۇرە المادى. ونى قۇدايدىڭ ءوزى الىپ كەتتى. ول جاق حانىم ءۇشىن مىنا ۋسادبادان دا جايلىراق بولسا كەرەك. ونىڭ مۇردەسىن شىركەۋگە الىپ بارا جاتقاندا قوڭىراۋلار كۇڭىرەنىپ زار قاقتى، ال كەدەيلەردىڭ كوزىنە جاس تولدى. سەبەبى ول كەدەيلەرگە سونداي قايىرىمدى ەدى.
حانىم قايتىس بولعالى بەرى ول وتىرعىزعان باۋ-باقشاعا قامقورلىق جاساپ، كوز قىرىن سالاتىن كىسى بولماعان سوڭ، باۋدىڭ دا بازارى تارقاپ قالعان.
ايتۋشىلار گرۋببە مىرزا مىنەزى قيىن ادام دەيتىن، ءبىراق قىزى شىناشاقتاي بولعانىمەن ونى رايىنان قايتارا بىلەتىن. اكەسىن ەبىن تاۋىپ كۇلدىرىپ، دەگەنىن ىستەتەتىن. ول ون ەكىدە ەدى، ءوزى بويشاڭ، كۇشتى بولىپ وسكەن قىز قاپ-قارا كوزىن تايساقتاماي كىسىگە تىك قاداي قارايتىن. ەر-ازاماتتار سياقتى اتقا سالت ءمىنىپ، قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندەر ءتارىزدى مىلتىق اتاتىن.
سول تۇستا بۇل ولكەگە مارتەبەلى مەيماندار، ەلدىڭ ەن بەتكە ۇستار ادامى جاس كورول مەن ونىڭ وكىل اعاسى جانە ايرىلماس ادام دوسى ۋلريك فرەدەريك گيۋلدەنليەۆە ساپ ەتە قالدى. ولار قابان اۋلاپ، گرۋببە مىرزانىڭ يەلىگىندە بىرەر كۇن قوناق بولىپ قايتۋ ءۇشىن كەلىپتى.
گيۋلدەنليەۆە داستارقان باسىندا ماريا گرۋببەمەن قاتار وتىردى. ول قىزدى باسىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ، بەينە قارىنداسى سەكىلدى ءسۇيىپ الدى. ال قىز ونىڭ ەرنىنە شارت ەتكىزىپ سالىپ قالدى دا، ونى ولەردەي جەك كورەتىنىن ايتتى. مۇنى كورگەن جۇرت ءبىر جاراسىمدى ءازىل-وسپاق ەستىگەندەي جامىراي كۇلدى.
قىزدىڭ ءسوزى، شىندىعىندا دا، ونىڭ كوكەيىنەن شىقتى ما كىم ءبىلسىن، ارادا بەس جىل ءوتىپ ماريا ون جەتىگە تولعاندا قولىندا گراموتاسى بار شابارمان كەلدى. گيۋلدەن-ليەۆە مىرزا اسىل تەكتى قىزدىڭ وزىنە قالىڭدىق بولۋىن قالايتىنىن ءبىلدىرىپتى.
— ول بۇكىل كورولدىكتەگى ەڭ ەلەۋلى دە ەرەكشە جىگىت، – دەدى گرۋببە مىرزا. ءتالىمسيتىن ءجونىڭ جوق.
— ول ماعان ونشا ۇناپ تۇرعان جوق، – دەپ جاۋاپ بەردى ماريا گرۋببە. ءبىراق تالىمسىمەدى، بۇكىل كورولدىكتەگى ەن بەتكە ۇستار ادامنىڭ، كورولدىڭ ون كوزى بولعان جىگىتتىڭ قولىن قاقپادى.
كۇمىستەن ىستەلگەن زاتتارىن، جۇننەن توقىلعان كيىمدەرى مەن ءىش كيىمدەرىن، اس ءۇيدىڭ كەرەك-جاراعى، توسەك، ورىندىق زاتتار كوپەنگاگەنگە ءتۇز تۇگىل تەڭىز ارقىلى جونەلتىلدى، ال ماريانىڭ ءوزى جەرمەن ءجۇرىپ وتىرىپ ون كۇندە جەتتى. الدە جەلى وڭىنان تۇرمادى ما، الدە مۇلدە جەل سوقپاي قالدى ما قىزدىڭ جاساۋى كوپەنگاگەنگە تەك ءتورت ايدان كەيىن ازەر كەلدى. بۇل كەزدە گيۋلدەنليەۆە مىرزالار الدەقاشان كەتىپ قالعان ەدى.
— ونىڭ جىبەك توسەگىندە ۇيىقتاعانشا كەدىر-بۇدىر كەنەپتىڭ ۇستىندە جاتقانىم ارتىق، – دەدى ول. ونىمەن بىرگە كۇيمەگە ءمىنىپ ەل ارالاعانشا جالاڭ اياق جاياۋ جۇرگەنىم جاقسى!
نويابر. كىسى ورىنعا وتىرار كەزدە ورحۋس قالاسىنا ەكى ايەل كەلىپ جەتتى. ول گيۋلدەنليەۆە مىرزانىڭ ايەلى ماريا گرۋببە مەن ونىڭ قىزمەتشى ايەلى ەدى. ولار ۆەيلەدەن سالت اتپەن كەلگەن ەدى. ال وندا كوپەنگاگەننەن كەمەمەن جەتكەن. ولار گرۋببە مىرزانىڭ اينالا تاس دۋالمەن قورشالعان ۋسادباسىنا كەلدى. سەرى قاشقان قىزدى جاقسى قابىلداعان جوق. قىزىن دورەكىلىكپەن بالاعاتتاپ قارسى السا دا، قونالقىلىق ورىن بەردى. تاڭەرتەڭ قارا نان مەن سورپا بەردى، ءبىراق ونىڭ داستارقان باسىنداعى اڭگىمەسى الگى تاماعىنداي سۇيكىمدى بولا قويمادى. اكەسىنىڭ كەدىر مىنەزى ەندى قىزىنا قارسى باعىتتالدى، ال قىزى مۇندايدى كورمەگەن ەدى. ماريا دا كىسىگە اقىسىن جىبەرە قوياتىن جان ەمەس-تى، ءا دەسە ءما دەپ تۇرعاننىڭ ءوزى. سوندىقتان اكەسىن دە سىباعاسىز قالدىرعان جوق! ول ءوز ەرىن سوندايلىق ءبىر جەك كورىپ، ىزالانا ەسكە الاتىن. ءوزىنىڭ سول ءۇشىن تىم ادال دا ادامگەرشىلىگى مول ادام بولعاندىعىن، سوندىقتان دا ونىمەن بۇدان ءارى تۇرعىسى كەلمەگەنىن ايتاتىن.
وسىلايشا ءبىر جىل وتسە دە، ول جىل ەشقانداي قۋانىش اكەلە قويمادى. اكەسى مەن قىزىنىڭ قاتتى سوزگە كەلىپ قالعان كەزدەرى دە بولدى، ال بۇدان ءارى نە قالدى؟ بۇل سوڭعى اڭگىمە. جامان ءسوز جاقسىلىققا جەتكىزگەن بە؟ مۇنىڭ ناق قالاي اياقتالارىن كىم ءبىلسىن!
— ءبىز ەكەۋىمىز ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا تۋرا المايدى ەكەنبىز! – دەدى اقىرى اكەسى. ءبىزدىڭ كونە ۋسادباعا بار دا، ءتىلىڭدى تىستەگەن كۇيى جۇرە بەر، ايتپەسە وسەك-اياڭنىڭ استىندا قالاسىڭ.
ولار وسىلايشا اجىراستى. قىز قىزمەتشىسىمەن بىرگە ءوزى تۋىپ-وسكەن، جۋاس تا موماقان حانىم اناسى و دۇنيەگە اتتانعان ەسكى ۇيىنە كوشىپ الدى. بۇل ۇيدە قارت مالشى تۇراتىن. ءتىرى جاننان بارى سول عانا. ءۇيدىڭ ءىشىن ابدەن شاڭ باسىپ، ورمەكشىنىڭ تورى قاپتاپ كەتىپتى. باۋداعى ەگىس تە قالاي بولسا سولاي ءوسىپ تۇر. قۇلماق پەن شىرماۋىق اعاشتار مەن بۇتالاردىڭ ارا-اراسىن ابدەن شارتتاپ تاستاپتى. شوناينا مەن قالاقاي قاپتاپ كەتكەن. قىزىل شامشاتتى قالىڭ ءشوپ باسىپ كەتكەندىكتەن جاپىراقتارى جاپ-جاسىل بولىپ وزگە كادۋىلگى اعاشتاردان ايىرماسى بولماي قالىپتى. ءسويتىپ ول دا بار سۇلۋلىعىنان ايرىلىپتى! الىپ تالشىن اعاشىنىڭ ۇستىندە ۇشىپ جۇرگەن قارعا، ۇزاق تاعاندا ەسەپ جوق، قاراقۇرىم. ولاردىڭ قارقىلداپ، ۋ-دۋ بولعانى سونشا بىر-بىرىنە ۇلكەن جاڭالىق حابار جەتكىزىپ جاتقانداي.
«ءبىزدىڭ ۇيامىزدى بۇزعىزىپ، جۇمىرتقامىز بەن بالاپاندارىمىزدى ۇرلايتىن باياعى قىز كەلدى! ال وعان ءبارىن الىپ بەرەتىن ۇرى ءقازىر جاپىراقسىز قۋ اعاشقا ورمەلەيدى. مۇنارانىڭ ۇشار باسىنا دەيىن شىعادى، ال ەگەر بىردەمەنى دۇرىس ىستەمەي قويسا سازايىن تارتقىزادى!» دەسىپ جاتقانداي.
بۇل حيكايانى ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا پونومار كورىپتى. ول مۇنى مۇلدە ۇمىت قالعان ەسكى كىتاپتار مەن قولجازبالاردان وقىپ الىپتى. باسقا دا اڭىز-اڭگىمەلەرمەن بىرگە ونىڭ ستولىندا ماريا گرۋببە جايلى حيكايا دا ساقتالىپتى.
«تاعدىر بىردە كوتەرسە، بىردە تونكەرىپ تاستايدى، دەيدى ول. مۇنداي اڭگىمەنى ەستىگەندە مۇلدە قايران قالاسىڭ!»
كەلىڭدەر، ەندەشە، ودان ءارى ماريا گرۋببەنىڭ ءومىرى نە بولعانىن ءبىز دە تىڭداپ كورەيىك. ءبىراق وتكەن كۇندەردە ءوز ۋسادباسىندا ماريا گرۋببە وتىرعان جەردەگى ءوزىنىڭ اسەم قۇس قوراسىندا تاپ ءقازىر وتىرعان قۇس ەسىرۋشى گرەتانى دا ەستەن شىعارماعانىمىز ماقۇل. تەك ماريانىڭ مىنەزى قۇس ءوسىرۋشى گرەتانىڭ مىنەز-قۇلقىنان مۇلدە بولەكشە ەدى.
قىس كەتتى، كوكتەم مەن جاز دا ءوتتى، جانعا جايسىز ىزعارلى سىزدى تەڭىز تۇمانى تورلاعان سۋىق كۇز كەلدى. بۇل ۋسادباداعى ءومىرى جالعىزدىقتا، كوڭىلسىز ءوتتى.
ءبىر كۇنى ماريا گرۋببە قولىنا مىلتىق الىپ ارشا وسكەن الاڭقايعا قاراي بەتتەدى. ول قويان دا، تۇلكى دە اتتى، كوزىنە ىلىككەن قۇستىڭ ءبارىن اتتى. مۇندا نەررەبەكتىڭ ۋسادباسىنىڭ بەلگىلى دۆوريانى پاللە ديۋرە دە تالاي ۇشىراستى. ول دا يت ەرتىپ، مىلتىق اتىپ جۇرسە كەرەك. ەڭگەزەردەي پاللە ديۋرە ماريامەن اڭگىمەلەسە قالسا-اق بولدى، ءوزىنىڭ ەرلىكتەرىن ايتىپ جەلپىنىپ وتىراتىن. ول ەگەسكوۋ ۋسادباسىنىڭ قوجاسى بۇل كۇندە مارقۇم بولعان مىرزا بريۋكەنحيۋسپەن كۇش سىناسقان ەكەن. فيۋن ارالىندا ءومىر سۇرگەن بۇل ادامنىڭ ەر جۇرەكتىگى جايلى كۇنى بۇگىنگە دەيىن اڭىز بار. سودان كورگەنىن ىستەپ پاللە ديۋرە دە اڭشىنىڭ داۋىلپازىن ءوز قاقپاسىنا شىنجىرمەن ءىلدىرىپ قويىپتى. ول سالت اتپەن ۋسادباسىنا ەنىپ كەلە جاتقاندا، الگى شىنجىردان ۇستاپ ات-ماتىمەن قوسا تارتىلىپ دابىل سوعادى ەكەن.
— كەلىپ ءوز كوزىڭىزبەن كورىڭىز، ماريا حانىم، نەررەبەكتىڭ اۋاسى دا تازا، دەيتىن ول.
ماريا ونىڭ ۋسادباسىنا كەلگەن كەزدە ەش جەرىندە جازۋ جوق ەدى. ءبىراق بەرتىنىرەكتە نەررەبەك شىركەۋىنىڭ شىراعداندارىنان بۇل جەردى نەررەبەك ۋسادباسىنان پاللە ديۋرە مەن ماريا گرۋببەنىڭ قۇرباندىق قىلعانىن وقىپ بىلۋگە بولاتىن.
پاللە ديۋرە وتە قايراتتى ەدى، ال ءسپيرتتى ىشىمدىكتى سورعىش سياقتى سىمىرە بەرەتىن، ءتۇبى جوق كەسپەكتەي عۇمىرىندا تويدىم دەمەيتىن. قورىلداعاندا ءبىر ءۇيىر شوشقاداي ازان-قازان قىلاتىن، ال بەتى ىلعي قىزارا ءبورتىپ، تەرشىپ جۇرەتىن.
— ازبان شوشقا سىقىلدى، ارسىز، ەركەك مىسىق سەكىلدى ەنجار، دەيتىن گرۋببە مىرزانىڭ قىزى، پاللە ديۋرە حانىم ءوزىنىڭ كۇيەۋى جايلى.
پاللەمەن بىرگە تۇرۋ ونى كوپ ۇزاماي-اق جالىقتىردى. سەبەبى بۇدان ولاردىڭ تىرشىلىگى تۇزەلە قويعان جوق.
ءبىر جولى ۋسادبادا جايىلعان داستارقاننىڭ تاماعى ءىشۋسىز قالدى. پاللە ديۋرە تۇلكى اۋلاپ كەتكەن، ال حانىمدى قانشا ىزدەسە دە تابا الماي-اق قويدى. پاللە ديۋرە سودان ءتۇن جارىمىندا ءبىر-اق كەلدى. ال ديۋرە حانىم تۇندە دە، ءتىپتى ەرتەڭىنە دە كەلمەدى. ول نەررەبەك ۋسادباسىنان مۇلدە كەتكەن ەدى، ءارى قايىر-قوش ايتىسپاي كەتكەن.
وڭمەنىڭنەن وتەتىن سۋىق جەل سوعىپ، اۋا رايى ىلعالدى، جاعىمسىز بولىپ تۇردى. ماريانىڭ ناق توبەسىندە قارقىلداعان ءبىر توپ قارا قارعا اينالىپ ءجۇردى. قۇس ەكەش سول قۇستاردىڭ ءوزى دە تاپ مارياداي قاڭعىرىپ دالادا قالعان جوق ەدى.
ماريا سول زامات وڭتۇستىككە جول تارتتى دا، جولشىباي نەمەچينگە سوعىپ، اسىل تاستان كوز سالعان بىرنەشە ساقيناسىن پۇلدادى. سودان شىعىسقا قاراي جول تارتىپ، ارتىنشا باتىسقا بەت بۇردى. ول ەشقانداي ءمانسىز، ماقساتسىز كۇن كەشىپ، بۇكىل تىرشىلىك اتاۋلىمەن، ءتىپتى قۇدايىنىڭ وزىمەن جاۋلاسىپ الدى. جانى جابىرقاۋ تارتىپ، سونشالىق ايانىشتى دا ءالجۋاز كۇيگە ءتۇستى. كوپ ۇزاماي-اق ءتانى دە ءشوجىپ، اياعىن ازەر سۇيرەتەتىن شەرمەندە بولدى. جەرگە قۇلاپ بارا جاتقان ماريا ەندى بولماسا باسىپ قالا جازداعان قىزعىش قۇس پىر ەتىپ ۇشىپ، بەزە جونەلدى.
چيۋۆ، چيۋۆ! وي، ءولىم كەلگىر ۇرى! – دەپ شاڭقىلدادى قىزعىش. قىزعىش قۇستىڭ وسىلاي شاڭقىلدايتىن ادەتى.
ماريا ومىرىندە جاقىنىنىڭ جاقسىسىن الىپ قويۋ، يەمدەنۋ دەگەندى بىلگەن ەمەس. ال كىشكەنتاي قىز بالا كۇنىندە ۇيالاردان قۇستىڭ جۇمىرتقاسى مەن بالاپانىن العىزىپ، ۇيا بۇزدىراتىنى ەندى ەسىنە ءتۇستى.
ماريانىڭ جاتقان جەرىنەن جاعالاۋداعى توبەلەر انىق كورىنەتىن، وندا بالىقشىلار تۇراتىن. ءبىراق ماريانىڭ ال-دارمەنى قۇرىعانى سونشا وعان جەتىپ بارا المادى. جاعالاۋدا ۇشىپ جۇرەتىن ۇلكەن-ۇلكەن اق شاعالالار ونىڭ ۇستىمەن اينالىپ ۇشىپ، ۇيىندەگى باۋدىڭ توبەسىندە دۇمەپ جاتاتىن ۇزاق قارعا قارا تاعاندار سياقتى ۋلاپ-شۋلاپ ءجۇر. قۇستار وعان تىم جاقىنداپ تومەن ۇشادى. ونىڭ كوزىنە الگى اق شاعالالار ەندى قيمايىداي قاپ-قارا سياقتانىپ كەتتى، بەينە ءتۇن بولعانداي كوزى قاراۋىتتى.
ەسىن جيعان كەزدە ءوزىن بىرەۋدىڭ كوتەرىپ كەلە جاتقانىن سەزدى. ول ۇزىن بويلى، كۇشتى دە جاپ-جاس ءبىر جىگىتتىڭ قولىندا ەدى. ول جىگىتتىڭ ساقال جاۋىپ كەكەن بەتىنە قارادى، قاباعىندا تىرتىعى بار ەكەن. ونىسى قاسىن ەكى جارىپ تۇر. ول باقىتسىز ايەلدى شاعىن كەمەگە الىپ كەلدى، ال بۇل ادامگەرشىلىگى ءۇشىن شكيپەردەن عايبات ءسوز ەستىدى.
ەرتەڭىنە الگى شاعىن كەمە جەلكەنىن كوتەرىپ، تەڭىزگە شىعىپ كەتتى. ماريا گرۋببەنىڭ جاعالاۋعا قايتپاعانىنا قاراعاندا، ول دا ءجۇزىپ كەتسە كەرەك. ءبىراق ول قايتىپ كەلگەن جوق پا! كەلۋىن كەلدى-اۋ، تەك قاشان جانە قايدا كەلدى، ماسەلە سوندا عوي.
مۇنىڭ انىق-قانىعىن پونومار بىلەر ەدى. وسى ءبىر ەرەكشە حيكايانى ونىڭ ءوزى ەمەس ويلاپ تاپقان، سەندەر دە بىزدەر دە وقۋىمىزعا بولاتىن ءبىر ەسكى كىتاپتان وقىپ، اقيقاتىنا كوز جەتكىزگەن.
ول ءوزى ءومىر سۇرگەن عاسىرى مەن سول زاماننىڭ ادامدارىن كوز الدىمىزدا بەينە ءتىرى جانداي اپ-انىق ەلەستەتەتىن. قانشاما عالامات كىتاپتار مەن ىشەگىڭ تۇيىلەتىن كومەديالار جازعان دانيا جازۋشىسى ليۋدۆيگ حولبەرگ ماريا گرۋببە تۋرالى حاتتارىندا تاعدىر ءوزىن ونىمەن قاي جەردە، ءومىردىڭ قاي سوقپاعىندا توعىستىرعانىن جازعان ەدى. بۇل حيكايا قۇلاق تۇرۋگە لايىق حيكايا. ال مۇنى تىڭداي وتىرىپ، ءبىز ءوزىنىڭ قۇس قوراسىندا باز باياعى كۇيىندە كوڭىلدى دە بارشاعا رازى وتىرعان قۇس ءوسىرۋشى گرەتانى دا ۇمىتىپ كەتپەيىك.
ءسويتىپ شاعىن كەمە جەلكەنىن كوتەردى دە، اشىق تەڭىزگە ءجۇزىپ كەتتى. ونىمەن بىرگە ماريا گرۋببە دە كەتە بارسىن. بۇل اڭگىمەنى ءبىز دە وسىمەن دوعارا تۇرايىق.
ارادا تالاي-تالاي جىلدار ءوتتى.
جىلجىپ 1711 جىل دا جەتتى. كوپەنگاگەندى وبا اۋرۋى جايلادى. دانيا پاديشاسى تۋعان ەلى گەرمانياعا قاشتى، ءوز استاناسىنان كورول دە بەزدى. قويشى، ايتەۋىر، شاماسى كەلگەن جان قالادان تۇگەل بوسىپ كەتتى. كوپەنگاگەننەن تىپتەن ستۋدەنتتەر دە قاشپاقشى ەدى. ەڭ اقىرىندا، رەگەنسەننىڭ قاسىنداعى بورحوۆ كوللەگياسى دەيتىندە وزگەلەردەن كەشەۋىلدەپ قالعان سوڭعى ستۋدەنت تە قاشۋعا بەت الدى. كويلەك-كونشەكتەن گورى كىتاپ، جازبالارىن كوبىرەك سىقاپ العان رانەس ارقالاعان بۇل ول تۇنگى ساعات ەكىدە قالا كوشەسىنە شىقتى. قالانى ىبىلىس، سۋىق تۇمان بۇركەپ تۇرعان. توڭىرەكتە ءتىرى جان جوق. اينالا بارلىق قاقپالار مەن اۋلالارعا كرەست سوعىلىپتى. بۇل ۇيلەر نە ىندەت جايلاعان ۇيلەر، نەمەسە ادامدارى تۇگەل قىرىلىپ قالعان. نەعۇرلىم كەڭ دە بۇرالانى مول چەدماننەرگادە كوشەسى دە قاڭىراپ تۇردى. جۇمىر مۇنارادان كورول سارايىنا الىپ باراتىن كوشە ول كەزدە وسىلاي اتالاتىن. ونىڭ تاپ قاسىمەن ولگەندەر تيەلگەن ۇلكەن اربالار ەتىپ جاتىر. ارباكەش قامشىسىن شارتىلداتقان سايىن اتتار دا الاوكپە بولىپ شابادى. جاس ستۋدەنت سپيرتكە مالىنعان سورعىش سالىنعان جەز قوبديشانى مۇرنىنا تاقاپ، وتكىر ءيىستى ۇزاق يىسكەدى.
شولاق كوشەلەردىڭ بىرىندەگى ءۇي استىنان قالا تۇرعىندارىنىڭ قاتتى ايقايلاپ سالعان ءانى، قارقىلداعان ەرسى كۇلكىسى ەستىلەدى. ءتۇندى تىنىمسىز وتكىزگەن بۇل جاندار وبا ىندەتىنىڭ انتالاپ تۇرعانىن، ونىڭ كوزدى اشىپ-جۇمعانشا-اق وزگەلەرمەن بىرگە سەنى دە اناۋ ولىك تاسيتىن ارباعا تەڭدەي سالاتىنىن ەسكە الماۋعا تىرىسقاندار ەدى. ستۋدەنت ساراي كوپىرى جانىنداعى ايلاققا قاراي بەت الدى. وندا بىرنەشە شاعىن كەمە قاڭتارۋلى تۇراتىن. سونىڭ بىرەۋى وبا قاپتالعان قالادان تەزىرەك قاشۋ ءۇشىن زاكىرىن كوتەرىپ جاتتى.
— ەگەر ءتاڭىر جاردەمدەسىپ ءتىرى بولساق، جەلىمىز وڭىنان تۇرسا. گرەنسۋندتەگى فالستەرگە جەتەرمىز، دەگەن شكيپەر وزىمەن بىرگە جولعا شىعۋعا بەكىنگەن ستۋدەنتتىڭ اتىن سۇرادى.
— ليۋدۆيگ حولبەرگ! – دەدى ستۋدەنت.
ول جولى بۇل ەسىمنىڭ وزگە دە كىسى اتتارىنان تۇك ايىرماشىلىعى جوق ەدى، ال ءقازىر ول دانياداعى ەڭ داڭقتى ەسىمدەردىڭ ءبىرى. ول كەزدە حولبەرگ ورىمدەي جاس، ەشكىم تانىمايتىن ستۋدەنت بولاتىن.
شاعىن كوشە سارايدىڭ قاسىمەن ءوتىپ، اشىق تەڭىزگە شىققاندا، ءالى تاڭ بوزارعان جوق-تىن. ازداپ جەل تۇرىپ، جەلكەندى كەرە ءتۇستى. جاس ستۋدەنت بەتىن جەلگە بەرىپ وتىردى دا، قالعىپ كەتتى، ءبىراق ونىڭ مۇنىسى دۇرىس بولمادى.
ءۇشىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ شاعىن كەمە فالستەرگە جەتىپ، زاكىر تاستادى.
— ءسىز ارزانداۋ اقى الىپ پاتەرگە جىبەرەتىن ءۇيدى بىلمەيسىز بە؟ – دەدى حولبەرگ كەمەشىگە.
— ءسىرا، ءسىزدىڭ بۋررەحيۋس وتكەلىندەگى پارومشى ايەلگە بارىپ جولىققانىڭىز ءجون بولار، – دەپ جاۋاپ بەردى شكيپەر. كوڭىلىنەن شىعۋ ءۇشىن ونى سەرەن سەرەنسەن مەللەر انا دەپ اتاعانىن ماقۇل. ءبىراق الايدا ابايلا، ايتپەسە ول كىسىنىڭ قىلت ەتە قالۋى كيىن ەمەس. كۇيەۋىن ءبىر قاسكۇنەمدىگى ءۇشىن قاماۋعا العان، پارومدى ءوزى جۇرگىزەدى، ءوزىنىڭ قولدارى اباجاداي.
ستۋدەنت رانەسىن ارقالاپ الدى دا، پارومشى قايداسىڭ دەپ تارتىپ وتىردى. ەسىك ىلىنبەپتى، وپ-وڭاي اشىلدى دا، ەدەنىنە تاس توسەلگەن بولمەگە ەندى. وندا ۇستىندە مال تەرىسىنەن تىگىلگەن ۇلكەن توسەك جاپقىش جاتقان ەندى ساكى بىردەن كوزگە ءتۇستى.
ساكىگە اياعىنان بايلاپ قويعان ۇياباسار اق تاۋىق سۋ قۇيىپ قويعان ىدىستى اۋدارىپ تاستادى دا، ەدەندى سۋ جاۋىپ كەتتى. اسپا بەسىكتە جاتقان نارەستەنى ەسەپتەمەسەك بۇل بولمەدە دە، كەلەسى بولمەدە دە ءتىرى جان جوق ەدى. ءبىراق پاروم كورىنگەن بويدا-اق، ونىڭ ۇستىندە وتىرعان ادام دا كوزگە شالىندى. ونىڭ بۇركەمەلى كەڭ پلاششىن باسىنان اياعىنا دەيىن قىمتانىپ العانى سونشا، وتىرعان كىسىنىڭ ايەل ەكەنىن نەمەسە ەركەك ەكەنىن اجىراتۋدىڭ ءوزى قيىن. پاروم جاعاعا جەتىپ توقتادى.
ىلە بولمەگە ءالى دە ءارى تايماعان سىمباتتى ايەل كەلىپ كىردى. قارا قاستىڭ استىنداعى قارا كوزدەرى تاكاپپارلانا قارايدى. پارومشى سەرەن انا دەگەنى وسى كىسى ەدى. ال ۇزاق قارعا مەن قارا تاعان سياقتى قۇستار ونى كورە قالسا باسقاشا، بىزگە ەداۋىر تانىس اتىن ايتار ەدى.
ول تۇنجىراپ قاراپ، ساراڭ سويلەسە دە ستۋدەنتكە كەلىسىمىن بەردى. كوپەنگاگەندەگى ىندەت باسىلعانشا وسى ۇيدە بوي تاسالاي تۇرۋىنا رۇقسات ەتتى.
پارومشىنىڭ كۇزەت ۇيىنە جاقىن قالاشىقتان ءار كۇنى ءارقيلى ادام كەلىپ كەتىپ ءجۇردى. سيۆەرت تاموجنياشىمەن بىرگە فرانس پىشاقشى دا كەلەتىن. ولار بۇل ۇيدەن ءبىر-بىر ساپتى اياق سىرا ءىشىپ الاتىن دا، جاس ستۋدەنتپەن اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن. ول جاعدايدى ۇعا قوياتىن جان ەدى. ولاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ءوز ءىسىن بىلەتىن گرەكشە، لاتىنشا وقي الاتىن، بارشا ءىلىم اتاۋلىدان حاباردار ەدى.
— نەعۇرلىم از بىلسەڭ، ومىرگە دە سوعۇرلىم جاناسىمدى، وڭايىراق ءومىر سۇرەسىڭ، – دەپ ەسكەرتتى بىردە سەرەن انا.
— سىزگە اۋىرلاۋ سوعىپ ءجۇر عوي! – دەپ قالدى تاعى بىردە ءوزى كىر جۋىپ ءارى وتىن جارىپ جاتقانىن كورگەن حولبەرگ.
— نە ىستەيمىن دەسەم دە ءوزىم بىلەم! – دەدى ايەل.
— سوندا ءسىز كىشكەنتاي كۇنىڭىزدەن بەرى وسىلاي ءولىپ-وشىپ ەڭبەك ەتىپ كەلەمىسىز؟
— مىنە، قولىما قاراپ-اق ۇقپايسىز با؟ – دەدى ول كىپ-كىشكەنتاي شىمىر قولدارىن كورسەتىپ. راس، ساۋساقتارىنىڭ تىرناقتارى ءمۇجىلىپ، سۇيكىمى قاشا باستاعان ەكەن. بىلگىش بولساڭىز قولىما قاراپ بىلە قويىڭىز. ءسىز كىسىنىڭ ىشىندەگىسىن بىلەسىز عوي!
جاڭا جىل مەرەكەسى الدىندا بوران سوعىپ، اياز كۇشەيدى. بەينە بارشانىڭ بەتىنە پاتشا اعزامنىڭ اراعىن شاشقىسى كەلگەندەي جەل دە دولدانا ءتۇستى. ءبىراق سەرەن انانى بۇل دا شوشىتا الار ەمەس، پلاششىن مىقتاپ قىمتاپ جامىلىپ الادى دا، بۇركەنىشىن ميلىقتاتا كيىپ وتىرا بەرەدى. كۇزەت ءۇيى تال تۇستە-اق مۇلدەم كۇڭگىرتتەنىپ، قاراڭعىلىق باستى. وشاققا شوپشەك، شىمتەزەك تاستاپ قويدى دا، شۇلىعىن ۇلتانداۋعا كىرىستى. سەبەبى بۇل ارالدا ەتىكشىلىك ەتەر ءتىرى جان جوق-تىن. كەشقۇرىم بۇرىنعىسىنداي ەمەس، مۇلدە ءسوزۋارلانىپ كەتتى دە، كۇيەۋى جايلى اڭگىمە قوزعادى.
— ول دراگەردەن كەلگەن ءبىر شكيپەردى جازاتايىم ءولتىرىپ قويدى دا، حولمدە قولى كىسەندەۋلى كۇيدە ءۇش جىل كاتورگالىق جۇمىس ىستەۋگە كەسىلدى. ول قاراپايىم عانا تەڭىزشى ەدى، ياعني قول ۇشىن بەرەر ەشكىمى جوق. دەمەك، ءبارى دە زاڭ بويىنشا، زاڭ تالابىنا ساي اياقتالدى.
— زاڭ بارشا ءۇشىن بىردەي، اقسۇيەكتەر ءۇشىن دە سولاي، – دەپ نارازىلىعىن ءبىلدىردى حولبەرگ.
— سىزدىڭشە سولاي شىعار! – دەدى دە سەرەن انا وتقا قادالعان كۇيى ۇندەمەي قالدى. سالدەن سوڭ اڭگىمەنى ءوزى جالعادى. ال ءسىز قاي ليۋككە جايلى نە بىلەسىز؟ ونىڭ وزىنە قاراستى شىركەۋلەردىڭ ءبىرىن بۇزۋ جونىندە قالاي بۇيرىق بەرگەنىن ەستىپ پە ەدىڭىز؟ ەندەشە، تىڭداڭىز. بۇل قىلىعى ءۇشىن شىركەۋ كافەدراسىنان پاستور مادە وعان ايتپاعاندى ايتتى. سول سول-اق ەكەن، ليۋككە پاستوردىڭ قولىنا كىسەن سالدىرىپ سوتقا بەرەدى دە، ءوز امىرىمەن باسىن كەسۋ جونىندە ۇكىم شىعارتادى. ءسويتىپ مادە مىرزانىڭ باسىن سول بويدا-اق قاعىپ الادى. ال مۇنى جازاتايىم ءولتىردى دەي المايسىز. بۇل سوراقىلىق. ال قاي ليۋككە سول باز باياعىشا قۇسشا سامعاعان ەركىن ءومىر كەشۋدە.
— ول كەز بەن قازىرگىنى سالىستىرۋعا بولمايدى، – دەدى حولبەرگ. ونىڭ ەسەسىنە ءقازىر ءبارى باسقاشا بولىپ وتىر عوي.
— مۇنداي ەرتەگىڭدى كەم اقىل، كەششەلەرگە ايتارسىڭ! – دەدى سەرەن انا.
ول ورنىنان تۇردى دا، نارەستەسى، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا قىز بالا جاتقان كورشى قوناق بولمەسىنە كەتتى. ءۇي يەسى مەن ايەل بولمە ءىشىن جيىستىرىپ، نارەستەسىن دۇرىستاپ جاتقىزدى. ستۋدەنتكە ساكىگە توسەك سالدى دا، كورپەسىن سوعان بەردى. ءوزى نورۆەگيادا تۋىپ-وسسە دە، حولبەرگ ايەلدەن بۇرىن جاۋرادى.
جاڭا جىلدىڭ العاشقى كۇنى سونداي ءبىر شۋاقتى دا جارىق بولدى. ايازدىڭ قاتتىلىعى سونشا، جاۋعان قار مۇلدەم قاتىپ، سىرەسىپ قالدى. بەينە مۇزداق سياقتى ۇستىمەن جۇرە بەرۋگە بولاتىن. تۇسكە سالىم قالا قوڭىراۋلارى كۇمبىر قاقتى. ستۋدەنت حولبەرگ يكەمسىزدەۋ ءجۇن پلاششقا ورانىپ الدى دا، قالاعا بارۋعا قامداندى.
بۋررەحيۋس وتكەلىنىڭ ۇستىندە ۇزاق قارعا، قارا تاعان اينالىپ ۇشىپ، ىڭ-جىڭ بولىپ جاتتى. ولاردىڭ ۋ-شۋى ءتىپتى قوڭىراۋدىڭ داۋسىن دا ەسىتتىرمەي كەتەدى. سەرەن انا ۇيىنەن شىقتى دا، جەز قازانىن قارعا تولتىردى. كەيىنىرەك ونى ەرىتىپ، اۋىز سۋ جاساماق. سوسىن تاس توبەسىندە اينالىپ ۇشىپ جۇرگەن قۇستارعا كوزى ءتۇسىپ ەدى، بىردەمە ەسىنە ورالىپ، ويلانىپ تۇرىپ قالدى.
ستۋدەنت حولبەرگ شىركەۋگە بەت الدى. جول قالا قاقپاسىنىڭ جانىندا تۇرعان سيۆەرت تاموجنياشىنىڭ ءۇيىنىڭ قاسىمەن وتەتىن. قايتار جولىندا ونى ءزىمبىر مەن جەنتە قوسىلعان شالاپ ءىش دەپ شاقىرعان. ول جەردە سەرەن انا جايلى ءسوز بولدى. تاموجنياشى ول ايەل جونىندە ماندىرىمدى ەشتەمە بىلمەيتىن جانە ودان ارتىعىراق بىلەتىندەر دە كوپ ەمەس-تى. ونىڭ بار بىلەتىنى ول بۇل جەرلىك ەمەس، ياعني فالستەرلىك ەمەس. باعى ءبىر كەزدە مولشىلىق ءومىر كەشكەن جان ەكەنى بايقالادى. ال كۇيەۋى جاي تەڭىزشى، قىزبالاۋ بولسا كەرەك، دراگەردەن كەلگەن ءبىر شكيپەردى اتىپ تاستاعان.
— ول ءوزىنىڭ بايبىشەسىن دە تۇيمەشتەيدى دە جاتادى. ال ول ايەل سويتسە دە ونى قورعاشتاۋمەن الەك.
— مەن بولسام ونداي قىلىعىنا كونبەس ەدىم، – دەدى تاموجنياشىنىڭ ايەلى. مەن دە وڭاي ادام ەمەسپىن! مەنىڭ اكەم كورولدىڭ شۇلىق توقۋشىسى بولعان.
— ونىڭ ەسەسىنە ءسىز كورول چينوۆنيگىنىڭ زايىبىسىز، – دەپ حولبەرگ بيپاز قاشقاقتادى.
ءسويتىپ جاڭا جىلدىق كەش تە جەتتى. جاڭا جىلدىق كەش ييسۋس نارەستەگە تابىنۋعا كەلگەن شىعىستىڭ ءۇش پاتشاسىن ەسكە الۋ رەتىندە مەرەكەلەنەدى. سەرەن انا حولبەرگتىڭ الدىنا «ءۇش پاتشا شىراعدانىن» قويدى دا تۇتاتتى. ياعني، بىلايشا ايتقاندا، مايدان قۇيىپ جاسالعان شىراعداننىڭ ءۇش تۇقىلىن قويدى.
— ءار ەرىڭىزگە ءبىر-بىر شىراقتان جاقتىڭىز با؟ – دەدى حولبەرگ.
— ءار ەرىڭە دەيسىڭ بە؟ ايەل وعان كوزىن الماي قادالىپ، قايتالاپ سۇرادى.
— ءيا، شىعىستىڭ دانا ءۇش ازاماتىنىڭ ءارقايسىسىنا ما؟! – دەپ جىكتەپ بەردى حولبەرگ.
— ءا، سولاي دە! – دەدى دە، ايەل ۇزاق ءۇنسىز قالدى.
ءبىراق بۇل ءبىر مەرەكەلى كەشتە ستۋدەنت ونىڭ ءبىرسىپىرا سىرىنا قانىقتى.
— ءسىز تيگەن كۇيەۋىڭىزدى شىن جاقسى كورەسىز بە؟ – دەدى حولبەرگ سەرەن اناعا. ال جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول ءسىزدى كۇن سايىن جابىرلەيتىن كورىنەدى عوي.
— وندا جۇرتتىڭ شارۋاسى قانشا! – دەدى ول. ەگەر مەنى بالا كۇنىمدە سولاي ۇرعاندا، بالكىم، پايداسى دا تيەر مە ەدى، ال ءقازىر بۇل، ءسىرا، ىستەگەن كۇنالارىم ءۇشىن تارتقان جازام شىعار! ال ونىڭ ماعان قانشاما جاقسىلىق جاساعانىن ءبىر عانا مەن بىلەمىن، – دەپ ول بويىن تۇزەپ الدى. پانا بولار تۇلدىرى جوق قۋ مەديەن دالادا سىرقات، ال-دارمەنسىز قۇلاپ جاتقانىمدا قارعا مەن قۇزعىن اينالدىرماسا كىم قارادى ماعان؟! سونداي حالدە جاتقانىمدا الاقانىنا سالىپ، شاعىن كەمەسىنە الىپ بارعان سول ەدى. بۇل ولجاسى ءۇشىن قوجاسىنان دورەكىلىك كوردى، بالاعات ەستىدى. مەن اناۋ ايتقانداي ءالجۋاز كىسى ەمەسپىن، ساۋىعىپ كەتتىم. اركىمنىڭ ءوز ادەتى بار، سەرەن دە سولاي. كوتەرەم اتقا جۇگەنىنە قاراپ سىن ايتپايدى. كورولدىڭ قول استىنداعى بارلىق جۇرتىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سىپايىگەرشىلىگى زور، ەن ايگىلىسى اتانعانداردان گورى مۇنىمەن وتكىزگەن ءومىرىم الدەقايدا اسەرلى بولدى. مەن كورولدىڭ شەشەسىنىڭ بولە اعاسى، مۇراگەرى گيۋلدەنليەۆەگە كۇيەۋگە شىقتىم عوي. سودان سوڭ پاللە ديۋرەگە ءتيدىم. ەكەۋىنىڭ دە ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار-دى، اركىمنىڭ ءجونى باسقا، مەن دە سوندايمىن! كوپ مىلجىڭداپ كەتتىم بە، ەسەسىنە ءسىز ءبارىن دە ەستىپ ءبىلدىڭىز.
وسىنى ايتتى دا، بولمەدەن شىعىپ كەتتى. بۇل ماريا گرۋببە ەدى. ول تاعدىر تاقسىرەتىن كوپ-اق تارتتى.
شىعىستىڭ ءۇش پاتشاسىنىڭ مۇنداي مەرەكەلەرىن كوپ كورە المادى. حولبەرگتىڭ جازۋىنا قاراعاندا ول 1716 جىلدىڭ ماۋسىمىندا قايتىس بولىپتى. ءبىراق سەرەن انا تابىتتا جاتقاندا بۋررەحيۋس وتكەلىنىڭ تاس توبەسىندە ءدوي-دوي قاپ-قارا قۇستار توپ-توپ بولىپ اينالا ۇشىپ جۇرگەنىن ول جازباپتى، ءبىراق ول مۇنى قايدان ءبىلسىن. ولار بەينە جەرلەۋ ءراسىمى بويىنشا تىنىشتىق ساقتاۋ قاجەتتىگىن تۇسىنگەندەي ءۇنسىز ۇشتى. ولار سەرەن انانىڭ مۇردەسىن جەرگە كومگەن بويدا عايىپ بولدى. ءبىراق ناق سول كەشتە يۋتلاندياداعى كونە ۋسادبانىڭ ۇستىندە ۇشقان قارعا، ۇزاق قارا تاعاندا قيساپ بولمادى. ولار جامىراي شۋلاپ جاتتى. الدە قۇستاردىڭ جۇمىرتقاسى مەن ءالى قاناتتانباعان ۇپەلەك بالاپاندارىن الىپ ۇياسىن بۇزعان، بۇل كۇندە كورول ارالى حولمدە كىسەندەۋلى زار شەگىپ وتىرعان شارۋا بالاسى جايلى ايتپاقشى بولدى ما، جوق الدە ءوز عۇمىرىن گرەنەۋند تۇبىندە پارومشىلىقپەن تامامداعان زيالى بايبىشە جايىن جەتكىزبەكشى بولدى ما، ايتەۋىر، ءبارى دە تاپ ءبىر جانالىق حابار ايتىپ جەتكىزۋگە اسىققانداي.
— قارر، قارر! عاج-جاپ! عاج-جاپ! – دەپ شۋلادى ولار.
ال ەسكى زاموكتى بۇزعان كەزدە ەندى ولاردىڭ ءۇرىم بۇتاعى تاپ سولاي:
— قارر، قارر! عاج-جاپ! عاج-جاپ! – دەپ شۋلادى. ولاردىڭ كۇنى بۇگىن دە جاعى سەمگەن جوق. تەك باسقا ايتارى بولماي ءجۇر، – دەپ اياقتادى بۇل حيكايانى پونومار.
گرۋببەلەردىڭ تۇقىمى قۇرىدى دا، ولاردىڭ ءۇي-جايىن بۇزىپ تاستادى. ال ونىڭ ورنىندا ءقازىر توبەسىنە التىن جالاتقان جەلباعدار ىلىنگەن اسەم قۇس قوراسى تۇر. وندا قارت قۇس ءوسىرۋشى گرەتا وتىر. ول ءوزىنىڭ ادەمى باسپاناسىنا قانشا قاراسا دا كوزى ءبىر تويعان ەمەس! ەگەر مۇندا كەلمەگەندە ءومىرى عيباداتحانادا وتەر ەدى.
ونىڭ توبە جاعىندا كوگەرشىن ۋىلدەسە، توڭىرەگىندە كۇركە تاۋىق قۇرقىلداپ، ۇيرەك بارقىلدايدى.
— ونى ءتىرى جان بىلمەيدى! – دەيدى قۇستار. ول تەكسىز.
ونى مۇندا اياۋشىلىقپەن عانا تۇرعىزىپ ءجۇر. ونىڭ اكەسى دە، شەشەسى دە جوق، ءبىز ءتارىزدى بالاپان دا وسىرمەيدى.
سويتسە دە گرەتانىڭ دا تۋىستارى بار ەدى. تەك ونى گرەتانىڭ ءوزى بىلمەيتىن. نەشە ءتۇرلى جازبالارى بار قاعاز جيناپ جۇرسە دە مۇنى پونومار دا بىلمەيتىن. ءبىراق گرەتانىڭ بابالارىن ءبىر كورى قارعا بىلەتىن، وزگەلەرگە سول ايتىپ بەردى. ول قۇس ءوسىرۋشى گرەتانىڭ شەشەسى مەن اجەسى بولعانىن ءوز اناسىنان، اجەسىنەن ەستىسە كەرەك. ونىڭ اجەسى كىشكەنتاي كۇنىندە كوپىر ارقىلى سالت اتپەن شاۋىپ ءوتىپ، دۇنيەدەگى بارلىق قۇستىڭ ۇياسىنىڭ دا، بار الەمنىڭ قوجاسى ءبىر ءوزى سياقتانىپ توڭىرەگىنە مۇرنىن ءشۇيىرىپ قارايتىنىن ءبىز دە ۇمىتقانىمىز جوق، سەندەر مەن ءبىزدىڭ دە ەسىمىزدە. ءبىز ونى جاعالاۋداعى توبەلەرگە تاقاۋ جەردەگى ارشالى الاڭقايدان، سوسىن بۋررەحيۋس وتكەلىنەن كورگەنبىز. ونىڭ نەمەرەسى، ياعني سول تۇقىمنان قالعان سوڭعى تۇياق سوناۋ ءبىر زامانداردا كونە ۋسادبا تۇرعان، قاپ-قارا جابايى قۇستارى شۋلاعان جەرگە، ۇيىنە قايتىپ كەلدى. ءبىراق ول قولعا ۇيرەنگەن ءۇي قۇستارىمەن بىرگە وتىردى. بۇل قۇستاردى ول دا بىلەدى، مۇنى قۇستارى دا تانيدى. قۇس ءوسىرۋشى گرەتانىڭ ەندى ومىردەن كۇتەرى دە جوق ەدى، اسارىن اساپ، جاسارىن جاساعان، ءقازىر ءولىپ كەتسە دە وكىنبەيتىن.
قارر، قارر! – دەپ ايقايلايتىن قارعالار. كۇندەردىڭ كۇنىندە قۇس ءوسىرۋشى گرەتانى دا تابىتقا سالىپ، كورگە كومەدى. ال قايدا كومىلگەنىن ءالى ءتىرى جۇرسە سول كارى قارعا عانا ءبىلۋى مۇمكىن.
ءسويتىپ ەسكى ۋسادبانىڭ، بايىرعى دۆورياندار تۇقىمىنىڭ تاريحىن جانە قۇس ءوسىرۋشى گرەتانىڭ بارلىق اتا-باباسىن ءبىز دە ءبىلىپ الدىق.
اۋدارعان ج. نۇسقابايەۆ
You Might Also Like
-
الماتىداعى «Advance» زياتكەرلىك دامىتۋ ورتالىعىنىڭ وقۋشىلارى بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە مەنتالدى اريفمەتيكادان وتكەن حالىقارالىق جارىستان جۇلدەلى ورالدى.
-
XXI-عاسىر – قولىنا قاعاز بەن قالام الىپ، بولماشى دۇنيە جازىپ، كىتاپ شىعارىپ، ءوزىن جازۋشى سەزىنىپ جۇرگەندەردىڭ زامانىنداي كورىنەدى. شىعارىلعان كىتاپتار سۇرانىسقا يە بولىپ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە ج...
