قيمىل تاپشىلىعىنىڭ زيانى
دەنە جاتتىعۋلارى – ەمدىك گيمناستيكانىڭ باستى كۇرالى. ادام ومىرىندە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن بۇلشىق ەتتەردىڭ قىزمەتى وسىعان نەگىزدەلگەن. ورگانيزم ءبىرتۇتاس دۇنيە ەكەنىن بارلىعىمىز بىلەمىز، ىشكى اعزالار مەن سىرتقى بۇلشىق ەتتەر تىعىز بايلانىستا بولسا، جوعارعى جۇيكە جۇيەسى ءبارىن قاداعالاپ وتىرادى. سوندىقتان قيمىل-قوزعالىستىڭ تاپشىلىعى (گيپوديناميا) ءارتۇرلى اۋرۋدىڭ پايدا بولۋىنا اكەلەدى.
قازىرگى عىلىمي-تەحنيكا جەتىستىگى ادامداردى اۋىر جۇمىستان، قاراپايىم ءۇي تىرشىلىگىندەگى قيمىل-قوزعالىستان (ءشوپ شابۋ، وتىن جارۋ، كىر جۋۋ ت.ب.) قول ءۇزدىرىپ وتىر. ءوندىرىستى اۆتوماتتاندىرۋدىڭ جانە شارۋاشىلىقتى مەحانيكالاندىرۋدىڭ كەڭىنەن ورىن الۋى ادامداردىڭ وي ەڭبەگىنىڭ ارتۋىنا، دەنە ەڭبەگىنىڭ كەمۋىنە دۋشار ەتتى. كۇندەلىكتى ومىردە ترانسپورتتىڭ كوبەيۋى، ءليفتىنىڭ پايدا بولۋى جانە تەلەديدار الدىندا ۇزاق ۋاكىت قوزعالىسسىز وتىرۋ دا ورگانيزمگە زياندى اسەر ەتەدى. ول داعدىعا اينالىپ كەتكەننەن كەيىن ءتىپتى وعان ءمان دە بەرىلمەيدى. ادامنىڭ از كيمىلداۋى – بۇلشىق ەتتەردىڭ دارمەنسىز قالۋى، قان اينالىسىنىڭ ناشارلاۋى، ىشكى اعزالاردىڭ قىزمەتى تومەندەپ، زات الماسۋى بۇزىلدى دەگەن ءسوز. قيمىل-قوزعالىستىڭ تاپشىلىعىنان جۇيكە-تامىرعا، جۇرەككە ايتارلىقتاي كۇش تۇسەدى. ماسەلەن، كان اينالىمى السىرەپ، جۇرەك-تامىر اۋرۋلارى بايقالادى، بۋىنداردىڭ قوزعالىسى كەمىپ، ومىرتقالار اراسىنداعى شەمىرشەك جۇقارىپ، سەمىپ، وستەوحوندروز جانە ت.ب. اۋرۋلارعا شالدىعۋعا ءماجبۇر ەتەدى.
قيمىل-قوزعالىس كەمشىلىگىنىڭ دەنەگە اسەر ەتپەيتىن جەرى جوق. از قوزعالىستىڭ سالدارىنان جوعارعى رەتتەۋشى ورتالىق، ىشكى اعزالار، شەتكەرى ورنالاسقان قان تامىرلارى، سۇيەك بۋىندارى ت.ب. كوپتەگەن وزگەرىسكە ۇشىرايدى. ادامنىڭ جۇمىسقا دەگەن قابىلەتى تومەندەپ، ءوزىن قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلۋ قاسيەتى كەمىپ، «تىرشىلىك جۇيەسى» الەۋمەتتىك جانە بيولوگيالىق قۇبىلىستارعا توتەپ بەرە الماي كالادى. گيپوديناميا (قيمىلدىڭ كەمدىگى) ەڭ الدىمەن مي قىرتىسىن زاقىمدايدى. ونىڭ سەبەبى ءاربىر قيمىل-قوزعالىستان باستاپ، وتە كۇردەلى گيمناستيكالىق جاتتىعۋلارعا دەيىن، بارلىعى تەك جوعارى رەتتەۋشى ورتالىقتىڭ باقىلاۋىمەن عانا ورىندالادى. سوندىقتان مي جانە بۇلشىق ەتتەر، بۋىنداردىڭ قيمىل-قوزعالىسى بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا.
ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنەن (مي قىرتىسىنان) تۇسكەن بۇيرىق ارقىلى قاتتى، ەكپىندى قوزعاۋعا، نە اقىرىن قيمىلداۋعا بولادى. ال قوزعالىسقا تۇسكەن بۇلشىق ەت كەرىسىنشە ميعا قاراي جۇيكە تالشىقتارى ارقىلى ورىندالعان جۇمىستىڭ «قورىتىندىسىن» جىبەرگەندەي حابار بەرەدى.
جوعارعى جۇيكە جۇيەسى ءبىر جاعىنان بۇلشىق ەت، بۋىنداردىڭ، ىشكى اعزالاردىڭ قىزمەتىن قاداعالاسا (قان اينالىمى، وكپە، جۇرەك، باۋىر، ىشكى سەكرەسيا بەزدەرىنىڭ جۇمىستارىن)، ەكىنشى جاعىنان، ءوزى وسى مۇشەلەردىڭ تولىق ىقپالىندا بولادى.
دەنساۋلىقتىڭ، ادامنىڭ ەڭبەككە دەگەن قابىلەتى، قانداي جاستا بولسا دا، دامىلسىز سوعىپ تۇرعان جۇرەككە بايلانىستى. بارلىق قيمىل-قوزعالىس دەنەدە ءوتىپ جاتقان مىڭداعان قۇبىلىستار تەك جۇرەكتىڭ ارقاسى. جۇرەك بۇلشىقەتى رەتپەن جيىرىلىپ-جازىلىپ، قاندى قولقا تامىرعا يتەرىپ شىعارادى، ول ارى قاراي تارامدالىپ، كىشكەنە تامىرشالار ارقىلى بۇكىل دەنەنى «جۋىپ» شىعادى.
سول ارقىلى دەنەدەگى ءاربىر جاسۋشا، ەڭ شەتكەرى ورنالاسقان جۇيەلەر، وتتەگى، سۋ، تۇز ت.ب. قاجەتتى زاتتارمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. سودان سوڭ بۇلشىق ەت بوساڭسىعان ۋاقىتتا كەرىسىنشە كوكتامىر اركىلى كومىر قىشقىلىنا جانە تاعى باسقا زاتتارعا تولى قان قايتادان جۇرەككە كەلەدى.
قيمىلدىڭ تاپشىلىعى جۇرەكتىڭ وسىلاي ءوز رەتىمەن جۇمىس ىستەۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى. جۇرەك بۇلشىق ەتتەرىنىڭ جيىرىلۋ كۇشى كەمىپ، دەنەگە تارايتىن قاننىڭ مولشەرى تومەندەپ، قاجەتتى قورەكتىك زاتتارعا تاپشى بولىپ قالادى.
قيمىل-قوزعالىستى از مولشەردە عانا قىسقارتقاننىڭ ءوزى دەنەدە ايتارلىقتاي وزگەرىس تۋدىرادى. ماسەلەن، بۇلشىق ەتتىڭ سولۋى، جۇرەكتىڭ جيىرىلۋ كۇشىنىڭ كەمۋى، ىشكى اعزالار قىزمەتىنىڭ ناشارلاۋى ت.ب. سياقتى قۇبىلىستار بايقالادى.
«ساقتاۋعا قاجەت ءبىر اسىل بولسا – الدىمەن جۇرەگىڭدى ساقتا، ويتكەنى ءومىر باستاۋى – سول جۇرەك» - دەگەن اتاقتى عالىم ۋ. گارۆەي.
قيمىلدىڭ تاپشىلىعىنان باسقا دا تولىپ جاتقان سىرقاتتاردى اڭعارۋعا بولادى. ول – قازىرگى كەزدە ءجيى كەزدەسىپ جۇرگەن عاسىر اۋرۋى دەپ اتالاتىن وستەوحوندروز. بۇل ومىرتقاارالىق شەمىرشەكتىڭ ءمۇجىلىپ توزۋى، جۇقارۋى. بۇعان نە سەبەپ؟ الەۋمەتتىك تۇرعىدان قاراعاندا، قازىرگى ادامداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە ايتارلىقتاي ەرەكشەلىك بايقالادى. ولاردى شارشاتاتىن ەرتە عاسىرلارداعى سياقتى قيمىل-قوزعالىستى ارتتىرىپ، كۇشپەن اتقارىلاتىن دەنە ەڭبەگى ەمەس، وي ەڭبەگى. سونىڭ ناتيجەسىندە دەنەدەگى ەڭ كوپ اۋىرلىق ارقا جانە جەلكە بۇلشىق ەتتەرىنە تۇسەدى. ۇنەمى قوزعالماي ءبىرقالىپتى سىرەسىپ وتىرعاننان اتالعان بۇلشىق ەتتەر السىرەيدى. ولار بىرتە-بىرتە ءوزىنىڭ سەرپىندىلىگىنەن ايىرىلادى. ءسويتىپ قىسىپ ۇستاپ تۇرعان ومىرتقالار نەگىزگى كۇشتەن ايىرىلىپ، بار سالماقتى وزىنە الادى. ودان ءارى ادام ەش ارەكەت جاساماي، سول وتىرعان كالپىن وزگەرتپەسە، اۋىرلىق ومىرتقاارالىق شەمىرشەككە تۇسەدى. ءسويتىپ، ولار بىرتىندەپ ىدىراي باستايدى دا، جىرتىلادى. سول كەزدە ومىرتقالار بىر-بىرىنە ءتيىپ قاجالىپ، سونىڭ سالدارىنان ومىرتقانىڭ قالىپتى قيمىلى وزگەرىسكە تۇسەدى. كەيدە سول ومىرتقا ارالىق شەمىرشەك سىرتقا تەۋىپ شىعىپ كەتەدى (مۇنى مەديسينا تىلىندە «گرىجا» دەيدى). مۇنىڭ ءوزى جۇلىننان شىققان جۇيكە تالشىقتارىن مىجىپ، قانتامىرلارىن زاقىمداپ، ادام زارداپ شەگەدى. ال ومىرتقالاردىڭ ءوز ورنىنان اۋىسىپ كەتۋى كەيدە جۇلىنعا تىكەلەي اسەر ەتەدى. جۇلىننان شىققان جۇيكە تالشىقتارىنىڭ ءتۇبى جانشىلعان سوڭ، اينالاسى بىردەن ءىسىنىپ-قابىنىپ كەتەدى. قان اينالىمى توقتاپ، جۇيكە-تامىرلار جاراقاتتانا باستايدى. ال وسى «بۇلىنگەن» جەردە ومىرتقالار ءوزىنىڭ سەرپىندىلىك نەمەسە امورتيزاسيالىق قاسيەتىن ساقتاۋ ءۇشىن ولاردىڭ تىرەۋ مىندەتىنە كۇش تۇسەدى. سونىڭ سالدارىنان ومىرتقالاردىڭ جان-جاعىنان ۇشكىر سۇيەكتەر ءوسىپ شىعادى. ونىڭ ءوزىن ومىرتقالاردىڭ قيىندىققا كوندىگۋىنەن تۋعان جاعىمدى كومپەنساتورلىق (ورىن تولتىرۋ) قاسيەتى دەپ تۇسىنۋگە بولادى. دەگەنمەن ول ۇشكىر سۇيەك (وستەوفيتتەر) ومىرتقالاردىڭ تۇراقتىلىعىن ءبىرشاما قالىپتاستىرعانمەن، سىرتقا تەپكەن شەمىرشەك سياقتى جۇيكە تالشىقتارى مەن قانتامىرلارىن ىعىستىرىپ تاستايدى. سودان بارىپ اۋرۋدىڭ ءارتۇرلى بەلگىلەرى بايقالادى.
ومىرتقا جوتاسىنىڭ ىشىندە ەڭ ۇلكەن سالماق مويىن جانە بەل ومىرتقالارىنا تۇسەدى.
سونىمەن وستەوحوندروز باسقا بەلگىسىز سەبەپتەرمەن بىرگە ومىرتقا جوتاسىن قىسىپ ۇستاپ تۇرعان بۇلشىق ەتتىڭ السىرەۋىنەن پايدا بولادى. وعان جۇمىستى ءبىرىڭعاي وتىرىپ ىستەۋ، سونىڭ سالدارىنان بۇلشىق ەتتىڭ جەتىلمەۋى، ياعني قيمىل-قوزعالىستىڭ تاپشىلىعى تىكەلەي ىقپال جاسايدى. ال ومىرتقاارالىق شەمىرشەكتىڭ، بۋىندار مەن ءسىڭىر تارامىستاردىڭ وزگەرۋى تەك وسى بۇلشىق ەتتەر السىرەپ، زاقىمدانعان سوڭ بايقالا باستايدى.
قيمىل-قوزعالىستىڭ تاپشىلىعىنان پايدا بولاتىن اۋرۋدىڭ ءبىرى – سەمىزدىك. ول ادام بويىنداعى ارتىق سالماق. ارحەولوگيالىق قازبالاردىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا، سەمىزدىك ادام ورگانيزمىنە تاس زاماننان بەرى ءتان قۇبىلىس. سول ەرتە زاماندا-اق سەمىزدىكپەن كۇرەس جۇرگىزىلگەن. ماسەلەن، ەجەلگى سپارتا ەلىندە بوزبالانىڭ سالماعى بەلگىلى مولشەردەن اسىپ كەتسە، ونى قالادان قۋىپ جىبەرگەن.
قازىرگى مەديسينانىڭ دالەلدەۋى بويىنشا، سەمىزدىك دەنساۋلىقتى قۇرتادى، ءومىردى قىسقارتادى. ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، ادامداردىڭ ورتاشا جاسىن 7-10 جىلعا كەمىتەدى ەكەن. سالماعى وتە جوعارى ادامدار ، سالماعى قالىپتى ادامدارمەن سالىستىرعاندا، 2 ەسە كوپ ولەتىنى بەلگىلى. سەمىزدىكتىڭ سالدارىنان ادامدار قانتتى ديابەت، باۋىر، ءوت جولدارى، جۇرەك-قانتامىر اۋرۋلارىنا ءجيى شالدىعادى. اسىرەسە سەمىزدىك قان قىسىمىنىڭ جوعارىلاۋىنا سەبەپشى.
سەمىزدىككە قيمىل-قوزعالىستىڭ كەمدىگى عانا سەبەپشى دەۋ قاتە. وعان اسەر ەتەتىن جايتتار كوپ. ول ادامنىڭ تاماقتانۋ مادەنيەتىن بىلمەۋى، ياعني ءبىرىڭعاي تاماقتىڭ تۇرلەرىن قولدانۋدان دا بولادى. ماسەلەن، وتە مايلى تاعامداردى، سۇيىق زاتتاردى كوپ قولدانۋ، سول سياقتى دارۋمەندەردىڭ جەتىسپەۋى، زات الماسۋدىڭ بۇزىلۋى، دەنەدە تۇزدىڭ كوبەيىپ كەتۋى ايتارلىقتاي فيزيولوگيالىق وزگەرىستەر تۋدىرادى.
ىشكى سەكرەسيا بەزدەرى قىزمەتىنىڭ كەنەت تومەندەۋى دە ۇلكەن اسەر ەتەدى. نەگىزىندە سەمىزدىكتى سىرتقى جانە ىشكى سەبەپتەرگە بايلانىستى ەكى تۇرگە بولەدى. سىرتقى سەبەپتەرگە مەشكەيلىك، از قيمىلداۋ، بالا كەزدە تاتتىگە اۋەستەنۋ ت.ب.، ال ىشكى سەبەپتەرگە ىشكى سەكرەسيا بەزدەرىنىڭ بۇزىلۋى، زات الماسۋىنىڭ بۇزىلۋى ت.ب. جاتادى.
سەمىزدىك قانداي سەبەپتەن پايدا بولسا دا، ول دەنساۋلىققا وتە زيان. ويتكەنى ارتىق سالماق جۇرەك، وكپە، قان تامىرلارى، اسقازان، ىشەك-قارىن، بۋىندارعا كۇش تۇسىرەدى. سوندىقتان سەمىزدىككە شالدىققان ادامداردا سان الۋان بەلگىلەر بايقالادى. ولاردىڭ اۋىرمايتىن جەرى جوق، سوعان وراي ەمدەلمەيتىن ادىستەرى دە بولمايدى. ايتسە دە ونىڭ ءبارى رەتىمەن جاسالعان جاتتىعۋعا جەتپەيدى. قيمىل-قوزعالىستىڭ تاپشىلىعى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر اراسىندا دا بايقالادى. وسكەلەڭ ورگانيزمگە سىرتقى كۇشتىڭ ءارتۇرلى جاعىمسىز اسەرىنەن ومىرتقا جوتاسى، اياق، تابان قۇرىلىسى، ءپىشىنى وزگەرىپ كەتەدى. ولار ىشتەن تۋا جانە جۇرە پايدا بولعان دەپ بولىنەدى. اۋرۋدىڭ جۇرە پايدا بولۋى ۋلانۋعا، جارالانۋعا، زات الماسۋدىڭ بۇزىلۋىنا، دەنەگە جۇقپانىڭ ەنۋىنە، سول سياقتى تۇلعا، قاڭقا سۇيەكتىڭ قيسايۋى گيپودينامياعا تىكەلەي بايلانىستى. دەگەنمەن، بالا دەنەسىنىڭ وزگەرۋىنە بىردەن-بىر سەبەپ – ءارتۇرلى اسەرلەردىڭ بىردەن كۇش كورسەتۋى.
ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن كەمتارلىق – ومىرتقا جوتاسىنىڭ قيسايۋى. ادەتتە ول تابيعي ءتورت فيزيولوگيالىق يىندەردەن تۇرادى. ونىڭ ەكەۋى – مويىن مەن بەل تۇستارىنىڭ العا قاراي ويىسۋى (لوردوز)، قالعان ەكەۋى – كەۋدە مەن قۇيىمشاق جوتاسىنىڭ سىرتقا تەبۋى (كيفوز).
ومىرتقا جوتاسى 7 مويىن، 12 ارقا، 5 بەل، 5 سەگىزكوز، 5 قۇيىمشاق ومىرتقالارىنان تۇرادى. وسىلاردىڭ ىشىندە قوزعالماي بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىسىپ كالعان سەگىزكوز بەن قۇيىمشاق، ال قالعاندارى كوزعالىس ۇستىندە.
جوعارىدا ايتىلعان ويىس پەن دوڭەستىڭ جانە ومىرتقاارالىق شەمىرشەكتىڭ ناتيجەسىندە ومىرتقا جوتاسىنىڭ تەپە-تەڭدىك جانە سەرپىندىلىك قاسيەتى ساقتالادى.
تابان بۇلشىق ەتتەرىنىڭ جەتىلمەۋىنەن بالالاردا قازتابان اۋرۋى ءجيى كەزدەسەدى. ونىڭ دا ادامعا تيگىزەر زيانى ايتارلىقتاي.
قورىتا ايتقاندا، گيپوديناميا سالدارىنان كوپ اۋرۋلارعا شالدىعاتىنىمىز بەلگىلى بولدى. وعان ىقپال جاسايتىن ادامنىڭ ءوزى. قيمىل-كوزعالىس تاپشى بولسا، ورگانيزمدە تۇرىپ قالعان زياندى زاتتار دا سىرتقا شىقپاي جاسۋشالاردى، جالپى ادامدى تەز قارتايتادى.
سوندىقتان دا ەمدىك گيمناستيكاعا، دەنە تاربيەسىنە، دەنە شىنىقتىرۋعا، تابيعات فاكتورلارىنا جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى.
تەك ۇقىپتى ورىندالعان دەنە تاربيەسى عانا ورگانيزمدى كوپتەگەن جاعىمسىز اسەرلەردەن ساقتايدى، كەيبىر اۋرۋدىڭ الدىن الادى، ال بالالاردى تىكەلەي ەمدەپ جازادى.
گۇلبارشىن يكىمانوۆا،
مەديسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور
You Might Also Like
-
باياعىدا وتكەن زاماندا، حان جانىبەك ءتۇۇسىندا قوجىر دەگەن ءبىر كەدەي شال بولىپتى. ءۇش بالاسى بولىپتى. كۇندەردەن كۇن وتەدى، شالعا كارىلىك جەتەدى. كاسىپ ەتۋدەن قالادى. اقىرىندا، شال بالالارىن جيناپ الىپ:
-
بەلگىلى عالىم، ماتەماتيك اسقار جۇمادىلدايەۆ عىلىمنىڭ بارلىعى انا تىلىندە وقىتىلۋى كەرەك دەگەن پىكىر ايتتى. ول پىكىرىن «قازاقتىڭ ءتىلى مەن تاريحى – ۇلتتىڭ التىن قازىعى» دەگەن تا...
