InfoHub Logo

«باستاۋ ءسوزiمiزدە» ايتقانىمىزداي «التىنكوپiرلiكتەر» اتاۋىنىڭ اۆتورى — مارالتاي رايىمبەك ۇلى. ءسوز جوق، وسى التىنكوپiرلiكتەر iشiندە جۇرتتىڭ كوزiنە جاي وعىنداي جارق ەتiپ العاش تۇسكەن دە وسى مارالتاي. مەن مارالتاي ولەڭدەرiمەن توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ماڭعىستاۋدا جۇرگەن كەزiمدە تانىسا باستاعام-دى. ونىڭ سول ولەڭدەرiنەن-اق مەن ءا دەگەنگە ءما دەگەلi تۇرعان شالكەس شامشىلدىق، يiلiپ-بۇگiلۋدi بiلمەيتiن، نەنi ويلاپ تۇرسا سونى اقتارا سالاتىن ەركەبۇلاندىق، ءشۇرiپپەسi قايىرۋلى تۇرعان مىلتىقتاي كiم-كiمدi دە سەسكەنتiپ تاستايتىن سەس بايقاعانداي ەدiم.

ءسوزiنە ءتانتi بوپ جۇرگەن مارالتايدىڭ ءوزiن 1996 جىلى جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكiنشi حاتشىسى قىزمەتiنە كەلگەن كەزiمدە بiر-اق كوردiم. ول كەز — «ابايدان مارالتايعا دەيiن» دەگەن تiركەستiڭ دە شىعا باستاعان كەزi. اينالايىن مارالتايدىڭ دا اسپان استى جەر ءۇستiنە سىيماي ءدۇرiلدەپ-اق تۇرعان شاعى ەكەن. ارتىنداعىسىن بiر تەۋiپ سەسپەي قاتىرىپ، الدىنداعىسىن بiر قاعىپ جاپىرىپ جiبەرەتiندەي تارپاڭ. ياعني، بiر ولەڭiندە ءوزi ايتقانداي ول كەز — مارالتايدىڭ «بوتەلكەنiڭ قاسىندا» جۇرگەن كەزi ەكەن. ال «بوتەلكەنiڭ قاسىندا» جۇرگەن ادام اعانى نەعىلسىن، جاعانى نەعىلسىن، قىزمەتiڭدi نەعىلسىن، قۇزىرەتiڭدi نەعىلسىن. ونداي ادامعا اتتىڭ ءۇستi تۇگiلi تانكتiڭ ءۇستiندە وتىرعان كiسiڭ دە، پiشتۋ.

شىنىن ايتۋ كەرەك، سول بiر تۇستا، جاستاردىڭ iشiندە مەنiڭ ابدەن «نەر-ۆiمە» تيiپ، جۇيكەمدi توزدىرعان دا وسى مارالتاي بولدى. مەن دە قاي بiر جiبەكتەي ەسiلiپ، ءتۇبiتتەي ءتۇتiلiپ، بiر لىپ ەتiپ، بiر جىلپ ەتiپ تۇرعان جۇمساق اداممىن، مارالتايدىڭ «قوي» دەگەن سوزگە توقتاماي، «مەن قوي ەمەسپiن، مەن ارىستانمىن» دەپ شاتىناعان كەزiندە، مەنiڭ دە قاي-قايداعى جىنىم قوزىپ، تۇلا بويىمنان تiكiرەيگەن تiكەندەر مەن سويديعان شوڭگەلەر ءوسiپ شىعا كەلەدi. بiراق، قۇداي قالاپ، نەشەمە رەت شەكiسسەك تە كەتiسكەن تۇسىمىز بولماپتى. مارالتاي ەرتەڭiنە-اق تاپ بiر ناعاشىسىنىڭ ءۇيiنە كەلگەندەي كابينەتتiڭ ەسiگiن شالقاسىنان اشىپ جايراڭداپ جەتiپ كەلەدi. مەن دە جايىلىپ سالا بەرەم. ارتىنشا-اق الگi شالكەستiگi قايتادان باستالادى...

ايتەۋiر، ابىروي بولعاندا، كۇندەردiڭ-كۇنiندە مارالتاي دا «بوتەلكەنiڭ قاسىنان» بوسانىپ شىقتى-اۋ.

ونىڭ «بوتەلكەنiڭ قاسىنان» بوسانىپ شىعۋى دا بiر حيكايا. ول بiر كۇنi، شاقىرماسا دا، بۇكiل رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنا بەلگiلi، قادiرلi اعايىنىڭ تويىنا بارعان عوي. سيستەرنا بولماسا دا، بوشكە-بوشكە سىرا، وزەن بوپ اعىپ جاتپاسا دا قالاۋلى تۇرعان دەستە-دەستە اراق پەن شاراپ. مارالتايجان سول بوشكە-بوشكە سىراعا قايتا-قايتا سۇڭگiپ، قالاۋلى تۇرعان دەستە-دەستە اراق پەن شاراپقا قايتا-قايتا اۋناپ-قۋناپ قۇماردان بiر شىعىپ، اقىرىندا قۇلاپ تىنباي ما؟! ەرتەڭiنە كوزiن اشسا — ايدالا... كەشەگi بوشكە-بوشكە سىراسىن دا، دەستە-دەستە اراق-شارابىن دا، سولارمەن بiرگە جۇرەتiن قىزىق-شىجىعىن دا iلەستiرiپ، كيiز ءۇي بiتكەننiڭ ءبارi كوتەرiلiپ كوشiپ كەتiپتi. بiر سوزبەن ايتقاندا، مارالتاي جۇرتتا قالعان. سودان شەكەسi بالعامەن سوعىپ جاتقانداي سولقىلداپ، تiلi اۋزىنا سىيماي سالاقتاپ، iلبiپ وتىرىپ بiر قاراعا iلiگەدi دە ءاۋپiرiممەن امان قالادى. سوندا عانا مارالتاي مىنا بوتەلكە دەگەن «دوسپەن» ءدال قازiردەن باستاپ ات قۇيرىعىن كەسiسپەسە، كۇنi ەرتەڭ كەرەكسiز جىرتىق شۇبەرەكتەي نەمەسە ءتۇبi تۇسكەن شەلەكتەي بiرجولا جۇرتتا قالاتىنىن سەزەدi. سەزەدi دە «اقاڭمەن» انت بەرiپ قوشتاسادى. سودان بەرi مارالتاي اراقتى اۋزىنا العان ەمەس. بۇل ەندi تۋا بiتتi تۇلا بويىنا بiتكەن مiنەز بەرiكتiگi.

مiنەز دەگەننەن شىعادى، بiر ادامدار بولادى، iشكەن كەزiندە دۇنيەنi ءتۇتiپ جiبەرەتiندەي بەتپاق بولادى دا، ال ەرتەڭiنە جىنىنان ايرىلعان باقسىداي جۋاس، بەتiڭە قاراپ سويلەي المايتىنداي مونتانى كەيiپكە تۇسەدi. ال مارالتاي ولاي ەمەس. ول قاشان كورسەڭ دە تارپاڭ، قاشان كورسەڭ دە دارقان. ارينە، قازiر ونىڭ بويىندا جىندى سۋ ۇرتتاپ العان كەزدەگiدەي ەسiرiك مiنەزدiڭ جۇقاناسى دا جوق. ول ەستi ەركە، بۇلا مiنەزدiڭ اقىنى. ياعني، ول تۋرالى مەيiرحان اقداۋلەت ايتقانداي: «بۇل — ابدەن قاناۋ مەن قاقپاي كورiپ، قامىتقا جەگiلiڭكiرەپ كەلگەن قازاقى ولەڭنiڭ ەركiندiككە شىققان كەزiندەگi «تەنتەك بالاسى».

بۇكiل الەمنiڭ ءشاۋiم باستى عۇلامالارىنان باستاپ بiزدiڭ امانحان ءالiمۇلىنا دەيiنگiلەردiڭ ءبارi ايتىپ كەلە جاتقانداي اقىندى اقىن ەتەتiن مiنەز، تابيعي تالانت مiنەزi. قاي تالانت تا ءوز مiنەزiمەن تۋادى.

مەنiڭ جانىم اپپاق ەمەس، قاپ-قارا.
قاپيادا وت تيگەندەي ماقتاعا.
قاراپ قويام ايناسىنان ۋاقىتتىڭ،
ماڭدايداعى تاعدىر دەيتiن تاقتاعا.
ءتانiنە وراپ ءتالiمiنiڭ كەبiنiن،
جالپىلدايدى كوپتiڭ جىقپاي كوڭiلiن.
جاتىرىندا قۋلىق پەنەن سۇمدىقتىڭ
ەسسiز وسكەن بالا-سىندى ءومiرiم.
جۇرەك سودان جەتiم جانداي اشىنار،
اشىنار دا شانشىپ، قايتا باسىلار.
جالعىز جەردە جالعىز عۇمىر كەشتiم مەن،
كوزiم، سiءرا، كورگە كiرiپ اشىلار.
بالا ارمانىم ءولدi ەكەن دەپ تەرەڭدە،
بولماس iسكە قاباعىمدى كەرەم بە؟!
جەرگە سىيلاپ جانسىز قالعان ءتانiمدi
كوككە كەتەم كورەسiمدi كورەم دە!

مiنە، مiنەزدi ولەڭ! ايتپەسە، «مەنiڭ جانىم اپپاق ەمەس، قاپ-قارا» دەپ قايسىمىز ايتىپپىز. ايتساق، ءبارiمiز دە ماقتاداي اپپاقپىز. جانىمىزعا شاڭ دا قونباعان، توزاڭ دا تۇسپەگەن. تيتiمدەي كiءنامiز دە، تىرناقتاي كۇنامiز دە جوق سياقتى. وسىلاي دەۋ ادام الدىندا دا، ار-ۇجدان الدىندا دا، اللا تاعالا الدىندا دا بارىپ تۇرعان كۇپiرشiلiك ەكەنiمەن جۇمىسىمىز جوق. شىن ادام، شىن اقىن عانا ءوز بويىنداعى مiن مەن ءوز باسىنداعى كۇنانi جاسىرىپ قالا الماق ەمەس. ابايدىڭ ءوزi «ات كوتەرە الماس مiنiمدi» دەمەۋشi مە ەدi. جۇرت بويىنداعى مiندi اركiم-اق كورە الادى. مىقتى بولساڭ، ءوز بويىڭداعى مiندi كورە بiل! پەندەشiلiك جاساپ وتىرىپ، پەرiشتەنiڭ اۋزىنان تۇسكەندەي اپپاقپىن دەپ كەۋدەڭدi كەرiپ، كوكiرەگiڭدi ۇرما! بۇل وپاسىز جالعاندا، قۇداي-اۋ، بەيشارا پەندەشiلiكتiڭ قارماعىنا كiم تۇسپەدi دەيسiڭ، ونىڭ كۇل-قوقىسىنا كiم بىلعانبادى دەيسiڭ! بۇل ءومiردە قۋلىقتىڭ قۇيتىرقى، سۇمدىقتىڭ سۇرقيا جولى كiمدi اداستىرماپتى. ءوزiڭ اداسپاساڭ، وزگەلەر الداپ-ارباپ ءجۇرiپ اداستىرادى. ول دا مiن، ول دا كۇنا. وندايدا شىن ادام عانا ءوزiءن-وزi اقتايتىن دالەل مەن دايەك iزدەپ كەتپەي، ءوزiءن-وزi جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ داتتاي الماق. سونداي جان عانا ءوزiءن-وزi ۇياتتىڭ ۋىسىنا سالىپ ۇگiتiپ، ءوزiءن-وزi اردىڭ دارىنا اسىپ قويا الماق. سونداي ادام عانا كۇيرەپ، كۇيiنiپ سويلەپ، سونداي ادام عانا اشىنىپ تۇرىپ اشىعىن ايتپاق. سونداي ادام عانا «كوزiم، سiءرا، كورگە كiرiپ اشىلار» دەپ ءوزiنەن-وزi بەزiنiپ، ءوزiنەن-وزi ءتۇڭiلiپ ءسوز ايتپاق. سوندا عانا ادام جانى لاس بىلعانىش پەن كۇل-قوقىستان ارشىلماق.

مارالتايدىڭ ءوزiءن-وزi بiر وتقا، بiر سۋعا سالىپ سويلەۋi، ءوزiءن-وزi كiءنالاپ، ءوزiءن-وزi ايىپتاپ سويلەۋi وسى ولەڭمەن عانا اياقتالمايدى. ول ارقاسىن قايتا-قايتا دويىردىڭ استىنا توسەپ، ماڭدايىن قايتا-قايتا سويىلدىڭ سوققىسىنا توسادى.

بۇگiنگi ءتۇن — مەن ءۇشiن اقىرعى ءتۇن،
ءومiرiمنiڭ اجالعا اتىن بۇردىم.
مىڭ ۇمتىلىپ اللاعا دiلiم جەتپەي
ايان بوپ تۇر سايتانمەن جاقىندىعىم.

ارينە، اقىننىڭ ءوزiءن-وزi كiلەڭ وسىلاي جەرلەپ، ءوزiءن-وزi وسىلاي قارالاي بەرۋi، ءتۇپتiءڭ-تۇبiندە، ونى iشتەي كۇيزەلiسكە ءتۇسiرiپ قانا قويماي، اقىرىندا رۋحاني كۇيرەۋگە الىپ كەلەرi كادiك. بۇل جەردەگi اقىننىڭ «مەنi» جالقىلىق ماننەن جالپى ۇعىمعا ۇلاسىپ كەتەتiنiن بiلە تۇرا وسىنداي ويعا كەلمەۋiمiز مۇمكiن ەمەس. ويتكەنi جالپى ۇعىم دا جالقى كوڭiل-كۇيدەن شىعادى. بiر-بiرiمەن جالعاس، بiر-بiرiمەن مۇڭداس. ال ول جالعاس، مۇڭداس ۇعىمداردى بايلانىستىرىپ تۇرعان ءنازiك تiنگە سونشالىقتى اۋىر سالماق ءتۇسiرە بەرمەۋ كەرەك. ايتپەسە، سونشالىقتى اۋىر سالماقتان ءنازiك تiن بىرت ەتiپ ءۇزiلiپ كەتۋi كادiك. ونداي كەزدە اقىننىڭ جالقى كوڭiل-كۇيi جالپىلىق ءمان بولۋدان قالادى دا، ونى وقىرمان قاۋىمنىڭ قابىلداۋى قيىنعا سوعادى. ءدال وسىنى ءوزiنiڭ iشكi ينستينكتi ارقىلى، ءوز بويىنداعى سەزiم تالشىقتارى ارقىلى جاقسى ءتۇسiنە بiلگەن مارالتاي اقىن تەز سەرپiلiپ، تەز تۇلەيدi.

ءبارi مەنi الدايدى، الدانام مەن،
اللا، ءوزiنە امانات قالعان ولەڭ، —

دەپ الادى دا:

جۇرەگiمنەن ءجۇز بۇتاق ءورiپ شىعىپ
اينالىپ كەتسە، شiركiن، تالعا دەنەم، — دەيدi.

بۇل ەندi اقىننىڭ جانىن جەپ جاتقان كۇمان مەن كۇدiكتiڭ تەمiر تورلارىن تاس-تالقان ەتiپ ءدۇر سiلكiنiپ، قارعا اۋناعان تۇلكiدەي تۇلەپ شىعا كەلۋi. مەيiرiم مەن قايىرىمعا، iزگiلiك پەن جاقسىلىققا ۇمتىلۋى. بۇل جولدار — مارالتاي شىعارماشىلىعىنداعى كۇرە تامىر، باستى كرەدو. ەندi ول قاشانعى «كولەڭكەلەرمەن ءسۇيiسiپ» ءومiر سۇرمەك. ەندi ول، بiر ساتكە بولسا دا، «قوبىز تارتىپ قاڭقىلداپ» ءومiر سۇرگiسi كەلەدi.

ءاسiلi، مiنەز عانا ادامدى وزگەلەردەن دارالاندىرىپ، مiنەز عانا اقىندى وزگەلەردەن توسىن سويلەتپەك. ونداي مiنەزدi اقىننىڭ قۋانىشى دا وزگەشە وبرازدى تiلمەن جاۋاپ قاتپاق. سەنبەسەڭiز، ونىڭ نارەستەلi بولعان كەزدەگi ءساتiنە كوز سالىڭىز.

ءومiرگە مۇرسات بەرiلدi...
جارىق دۇنيە ديدارىن —
ەكەۋمiزگە بiرگە جازدى كورۋدi.
مەندە دوس كوپ، سەندە جاۋ جوق (ادەمi!)
دۇرىستالدى دۇنيەنiڭ سالەمi.
لاستاۋعا لايىقسىز — ءلا يل اللام،
ءسۇيiنشiگە جانىمدى الساڭ، ال ەندi!
بەس كۇن ويدىم بەسiگiڭنiڭ بەدەرiن.
(و، كiشكەنتاي، — قايتالانباس ولەڭiم).
شۇمەگiڭنەن شۇمەتەيiڭ شىقسا امان
كورiمدi دە ءوزiڭ قازساڭ دەپ ەدiم.

تۇڭعىش رەت پەرزەنتتi بولىپ كوكiرەگi قارس ايىرىلىپ تۇرعان اكەنiڭ جان-جۇرەگiن قاق تiلiپ تۇرعان وسى ولەڭنەن ءبارiمiزگە ەتەنە تانىس قازاقى قۋانىشتىڭ يiسi بۇرقىراپ تۇرعان جوق پا؟!

بiردە ءوزiنە-وزi كۇمان مەن كۇدiكپەن قاراپ، ەندi بiردە، نارەستەلi بولعاندا، جەر مەن كوككە سىيماي قۋاناتىن اقىننىڭ، كەيدە ءبارiمiز سياقتى، مىنا قىم-قۋىت، قىرىق قۇبىلىپ تۇرعان دۇنيەنiڭ قىرى مەن سىرىن دا، قاتپار-قاتپار بوپ جاتقان قىرتىسىن دا، تىلسىم-تۇڭعيىعىن دا تۇپتەپ تاني الماي ءارiء-سارi كۇي كەشiپ دال بوپ تۇراتىنى بار. ويتكەنi ول ءالi دە ءوزiءن-وزi تولىق تانىپ بولعان ەمەس. (جالپى، ادام بالاسىنىڭ ءوزiءن-وزi تانىپ، بiلۋi مۇمكiن بە؟!) ەگەر ول ءوزiءن-وزi تانىپ بولسا، بiردە «قۇران ءسۇيiپ»، ەندi بiردە «شاراپ iشiپ قارقىلداپ» جۇرمەس ەدi عوي. اقىن جانى تۇنىپ تۇرعان قاراما-قارسىلىق، بiر-بiرiمەن كەتiسiپ، بiر-بiرiنە كەرi كەلiپ تۇرعان قايشىلىق. سوندىقتان دا ول كەيدە:

ايت دەدiڭ-اۋ، نە ايتام، جانىم، ساعان.
ەلدi ايتام با ەتەگiن جاڭا جاپقان.
جەردi ايتام با دەنەسiن جارا جاپقان.
كولدi ايتام با ءشول بولىپ بارا جاتقان، —

دەپ جول ايىرىعىندا تۇرعان جانداي اڭىراپ مۇڭىن شاعادى.

قاي جاعىنان قاراسا دا كوڭiل جۇباتارلىق، كوز ءسۇيسiنتەرلiك ەشتەڭە تابا الماي قابارجىپ قامىققان اقىن:

جازىلماعان جىرىمدى وقىپ تۇرامىن
قازىلماعان قابiرiمنiڭ قاسىندا، —

دەپ بiر-اق قايىرادى.

قازiر مارالتاي شىعارماشىلىعى بابىنا كەلگەن دەر شاعى. جiلiك مايى تولىق، سiڭiرi بولات سىمداي بەرiك، ەڭ باستىسى — رۋحى قايراتتى. ويتكەنi ول رۋحىن حالقىنىڭ «قانى مەن ءسۇتiنە» يلەپ العان. ونداي تالانتتىڭ بiزدi ءالi دە تالاي-تالاي تامساندىرا بەرەرi ءسوزسiز.

---