ساعىز
الماتىعا تاۋلىگىنە ءبىر قاتىنايتىن ۇلكەن اۆتوبۋس تاڭ اتا وسى اۋىلدىڭ ۇستىنەن وتەتىن بەلگىلى ايالداماسى بولماعان سوڭ، ءار جەردە قول كوتەرىپ تۇرعانداردىڭ ەشبىرىن قالدىرماي، جيناپ-تەرىپ الىپ كەتەتىن. الدىندا ادام قاراسى كورىنبەسە، كىدىرمەيدى. سوندىقتان قالاعا باراتىن جۇرت جول بويىنا ەرتەرەك كەلىپ، كولىكتى كۇتىپ الۋعا ۇيرەنگەن.
سول اۆتوبۋسقا ۇلگەرۋ ءۇشىن فەرمەر ءۇيى بۇگىن تاڭسارىدەن ويانىپ، كەلىنى مەن نەمەرەسىن قالاعا شىعارىپ سالۋدىڭ قامىنا كىرىسكەن. ولارعا بەرەتىن سالەمدەمەلەرىن قول قاپشىقتارىنا قۇنتتاپ سالىپ، داستارقاندى جايناتا جايىپ، ساماۋىردىڭ بۋىن بۇرقىراتىپ قايناتىپ قويعان. قالادان كەشە ءتۇس اۋا كەلگەن كەلىنى دە ەل قاتارلى تۇرىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ، تارانىپ-سىلانىپ ۇلگەرگەن. بويجەتكەن قىزداي سىلاڭداپ، بىرەسە سىرتقا شىعىپ، ساماۋىرعا ەسەلەپ سۋ قۇيىپ، وتتىعىنا جاڭقا تاستايدى. بىرەسە ۇيگە كىرىپ، داستارقانعا تاعى بىردەڭەلەردى قويىپ كەتەدى. ەسىكتى اشقان سايىن ۇيگە سالقىن لەپ سوعادى. جازدىڭ سوڭى، كۇزدىڭ باسى دەيتىندەي مەزگىل عوي. ءبىراق بولمەنىڭ قاق تورىندە قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان ۇلى بۇلاردىڭ داۋىسىن دا ەستىمەيدى، تاڭنىڭ سالقىنىن دا سەزبەيدى. ءوزى ءبىر جاقتا، تۇندە جامىلعان كورپەسى ءبىر جاقتا.
نەمەرەسىن ورتاعا العان ءبىر جاپىراق قارا قاتپا شال مەن جالپاق سارى بايبىشە «قاراعىم»، «شىراعىم»، «تۇرا عويدان» ارىگە بارمايدى. مىنا مايموڭكەدەن تۇك شىقپاسىنا مانا كوزى جەتكەن كەلىننىڭ شىدامى تاۋسىلسا كەرەك، اياعىن جىلدام-جىلدام باسىپ، بالانىڭ باس جاعىنا كەلىپ، ەكى قولتىعىنان كوتەرىپ، ونى تىكەسىنەن وتىرعىزدى. ءبىراق باسى بۇلعاقتاعان بالا توسەگىنە قايتا سىلق ەتە ءتۇسىپ، تەرىس قاراپ بۇك ءتۇسىپ جاتا قالدى. اتاسى مەن ەنەسى كەرى قاراي ىعىسىپ، كەلىنىنىڭ ەركىنىرەك ارەكەت ەتۋىنە جاعداي جاساعانسىدى. ەكى كوزىن تارس جۇمىپ، قاباعىن قارس ءتۇيىپ، اۋزىن بۇرتيتىپ العان ۇلىنا اشۋى بۇرق ەتە ءتۇستى.
— جەتەر، قامبارتاي! — دەگەندە داۋىسى ادەتتەگىدەن قاتتىراق شىعىپ كەتتى. سونى ءوزى دە سەزە قويىپ:
— كانە، تەز تۇرا عوي، اۆتوبۋس ءوتىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ مۇندا تاعى ءبىر قوناتىن ۋاقىتىمىز جوق. مەن ەرتەڭ جۇمىسقا شىعام. سەن مەكتەپكە دايىندالۋىڭ كەرەك، — دەپ داۋىسىن جۇمسارتىپ، جايماشۋاقتاپ اكەتتى.
«مەكتەپ» دەگەن ءسوزدى قۇلاعى شالعاندا قاتتى «ۇيىقتاپ» جاتقان بالا شوشىپ كەتتى:
— مەكتەبىڭە بارمايمىن، ال قايتەسىڭ! مەن وسى اۋىلدا قالام! سەن ءوزىڭ قالاڭا قايتا بەر، كەرەك بولسا! وسى جەردىڭ بالالارى ايتادى، فەرمەر بولۋ ءۇشىن وقۋدىڭ كەرەگى جوق دەيدى. مەنىڭ دە وقىعىم كەلمەيدى. تەك سەندەر ۇرىسپاسىن دەپ، قۇلاعىما تىنىشتىق بەرسىن دەپ تىرىسىپ جۇرگەم. سونىڭ وزىڭدە ۇزدىك وقي الماعانىمدى ۇمىتتىڭ با؟! مۇندا ماعان ەشكىم ەشتەڭە ايتپايدى. شەشەڭ ون جەتى جىل، مەن ون بەس جىل وقىدىم دەمەيدى. اۋىلدا مەكتەپكە مۇلدە بارمايتىن بالالار بار، ەندەشە! ماعان سەن دە جيىرما جىل وقى، توعىز جىل وقى دەيسىڭدەر، جاعداي بار دەيسىڭدەر! — دەپ بالا باقىرىپ جىبەردى.
ۇلىنىڭ مىنا سوزدەرىن ەستىگەندە سوستيىپ تۇرىپ قالعان اناسى ەندى ەكى الاقانىمەن بەتىن باسىپ، كوسىلا جىلادى. وسىنىڭ ءبارىن ءۇنسىز باقىلاعان اتاسى وتىرعان ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ، كىمگە ايتكانى بەلگىسىز:
— وسى بالانى ءبىز كوبىرەك ەركەلەتىپ جىبەرمەدىك پە ەكەن؟ — دەپ نەمەرەسىنىڭ كاسىنا تىزەسىن بۇگىپ، باسىنان سيپادى. ءتۇسى قاشقان سارى بايبىشە دە ۇشىپ تۇرىپ، بالانى جۇباتۋعا ۇمتىلدى.
قاتۋلى كەلىن بويىن تەز جيناپ، كوزىنىڭ جاسىن ساۋساقتارىمەن ءسۇرتىپ-سۇرتىپ تاستادى دا، قامباردى ەكى قولىنان جۇلقي تارتىپ، تىك تۇرعىزدى. قاۋقارسىز قارا بالا قۋاتتى جاس ايەلدىڭ الدىندا قاڭعالاق قاقتى.
— توقتات جىندانۋدى! ۇقتىڭ با؟ ەگەر اۆتوبۋسقا سەنىڭ كەسەلىڭنەن ۇلگەرە الماي قالساق، جىندانۋدىڭ كوكەسىن مەن ساعان سوندا كورسەتەمىن! ۇقتىڭ با؟ ەندەشە، تەز سىرتقا شىعىپ جۋىن دا، كيىن! جول بويىنا شىعۋىمىز كەرەك!
ول ۇلىن ارقاسىنان قاتتىراق يتەرىپ جىبەردى. مۇندايدى كۇتپەگەن بالا جىعىلىپ قالا جازدادى. ارتىنا بۇرىلىپ قاراماستان، سىلبىر باسىپ، شىعا بەردى. ىشتەي ءجۇنى جىعىلعانىن سەزسە دە، بىردەن ايتقانعا كونىپ، ايداۋعا جۇرگىسى كەلمەدى. قايتكەندە دە اناسىنا قارسى بىردەڭە ىستەمەك. ونى دا ويلاپ تابا قويدى. قولجۋعىشتان ءبىر الاقانىنا عانا سۋ اعىزىپ الىپ، بەتىنە شاشا سالدى. سۋ تيسە، ورامالمەن سۇرتىنسە بولدى ەمەس پە، شەشەسى ونىڭ قالاي جۋىنعانىن قايدان ءبىلسىن.
ۇلى جۋىنۋعا كەتكەندە كەلىن اتا-ەنەسىن تىكەلەي كىنالاۋعا باتپاي، الىستان وراعىتىپ، بۇل ۇيدە جوق الدەكىممەن سىرلاسقانداي، ويىنداعىسىن اقتارۋدىڭ امالىن تاپتى:
— مىنا قامبارعا نە بولعان؟! مۇنداي مىنەزى جوق ەدى. ايتقانىڭدى بۇلجىتپاي ورىندايتىن. مەكتەپكە بارمايمىن دەگەندى قايدان تاپقان، ماسقارا-اي! وسىنىڭ ءبارى اۋىل بالالارىنىڭ تەرىس اسەرى. مۇنى ەندى قولدان شىعارماسپىز.
بۇگىن تاڭ اتقالى بالانى بەتىمەن جىبەرىپ العاندارىن ىشتەي مويىنداپ، مويىپ، موماقانسىپ وتىرعان شال مەن كەمپىرگە كەلىنىنىڭ مىنا وسپاعى قامشىداي ءتيدى مە ەكەن، الدىمەن ەنەسى كوتەرىلدى:
— ءاي، قاراعىم، قولدان شىعارماسپىز دەگەنىڭ نە ءسوز بۇل؟ سوندا ءبىز نەمەرەمىزدى جىلىنا بىر-ەكى اي باۋىرىمىزعا باسپاي، بەتىنەن سۇيمەي قالاي شىداماقپىز؟ قالاڭا بارىپ، اۋناپ-قۋناپ جاتىپ، يىسكەپ قۇماردان شىعاتىن ۋاقىتىمىز جوق. بۇرىن كولحوز جۇمىسىنان بوساي الماساق، پەرمەر بولعالى ءوز شارۋامىز شاش-ەتەكتەن. ءبىر قورا ۇساق مال، ءبىر تابىن ءىرى قارا مىنا شالدىڭ موينىڭدا. مەن كۇنى بويعى ءۇي شارۋاسىنان ۇشىپ جىعىلام. سيىر ساۋام، ونىڭ ءسۇتىن ۇقساتام، قۇسقا جەم شاشام، جۇمىرتقا تەرەم، قۇدىقتان كۇنىنە ەكى دۇركىن سۋ اكەلەم. وسىلاردان ارتىلىپ بارا جاتسام، باۋ-باقشاعا قارايمىن. اۋدانداعى ۇلدان كوپ قايىر جوق. ءشوپ شاپقاندا تاسىپ، ءۇيىپ بەرگەنگە قول ۇشىن تيگىزگەن بولادى. وسى مالعا ءوزىڭ يەلىك ەت، كەلەشەگىنە قور جاسا دەسەك، جۇرە تىڭدايدى. كەڭسەسى مەن تەلەفونىن قيمايدى بىلەم.
بۇل زاماندا تەر توگۋگە كىم قۇمار دەيسىڭ. اقشا تابۋدىڭ وڭاي جولدارىن ىزدەيدى، تۇگە! مەن قامباردى ەركەلەتىپ، ەمشەگىمدى ەمىزىپ وتىرعام جوق، شىراعىم. قايتا ءبىر مەزگىل ەڭبەككە باۋليمىز. جۇمىرتقا جيناتامىن، اشىق-شاشىق جاتقان ەسىكتەردى جاپتىرامىن. مۇنىڭ اكەسىن دە ءوستىپ وسىرگەنبىز.
ەنەسىنىڭ ۇزاق-سونار اڭگىمەسى قامبار بولمەگە كىرگەندە كىلت تىيىلدى. وعان ەشتەڭە سەزدىرمەي، بەتىندەگى ىزعارىن كەتىرىپ، جايدارى قالپىنا ءتۇستى. كەلىنگە دە كەرەگى وسى ەدى. ءدال قايتار الدىندا نەمەرەلەرىنە ەسسىز بەرىلگەن ەكى قاريانىڭ كوڭىلدەرىنە قاياۋ ءتۇسىرۋدى قالامايدى.
بۇيتسە، وزىنە اۋىر تيمەك قوي. سول ءۇشىن كەلىنى دە ەنەسىنىڭ اۋانىنا قۇلاپ، لىپىلداپ ءجۇرىپ ۇلىن كيىندىرىپ، مانا قۇيىپ قويعان جارتى كەسە سالقىن شايدى جۇتقىزىپ جىبەردى.
— بولدى، كەتتىك. تاڭعى اسىمدى ءىشتىم دەپ سانا.
كەلىنى بىلەگىندەگى تىرناقتاي ساعاتىنا قاراعىشتاي بەرگەن سوڭ، ءارقايسىسى جايۋلى داستارقانعا ءاتۇستى ەڭكەيىپ، ساۋساقتارىمەن ءىلىپ العاندارىن اۋىزدارىنا سالىپ، سىرتقا قاراي لاپ قويىستى. جۇرتتىڭ باس-اياعىن شولىپ، بىردەڭەنىڭ ۇمىت قالماۋىن قاداعالاۋعا پىسىق كەلىن ۇيدەن ەڭ سوڭىنان شىققان ەنەسىنىڭ سىرتقى ەسىكتى ىشكە قاراي سەرپە سالعانىن كورىپ:
— اپا، قۇلىپتامادىڭىز عوي، — دەپ سىپايى عانا تىق ەتە ءتۇستى. ءبارىن كورىپ-بىلىپ تۇراتىن كەلىنىنە ءىشى جىلىعان ەنە جاۋابىن جايداقتاۋ قايىردى:
— وسى ۇيدە ءبىر قۇلىپ بار سياقتى ەدى. كەرەگىندە كوزگە تۇسپەيدى. مەيلى، ءقازىر قايتىپ كەلەمىز عوي.
ۇلكەندى-كىشىلى توپ جولعا قاراي جەدەلدەتە ءجۇردى. ءالى دە قىرتىسى ابدەن جازىلماعان قامبار اتاسىنىڭ قولىنان ۇستاپ العان. باسىن بۇقيتىپ، جەرگە قاراپ، ۇندەمەي كەلە جاتىر. شەشەسىنىڭ دەگەنىنە ەرىكسىز كونگەنمەن، ءازىر تاتۋلاسا قويعىسى جوق. ەگەر اۆتوبۋس ءوتىپ كەتكەن بولسا، مەنىڭ جازام تاياق جەۋگە دەيىن بارار ما ەكەن دەپ ويلاپ ۇلگەردى.
سويتكەنشە ءبىر ءۇيلى جاندى تاڭ اتپاي دۇرلىكتىرگەن اۆتوبۋس بۇلاردىڭ تۇسىنا جەتە توقتاپ، ارتقى ەسىگىن ايقارا اشتى. قاپەلىمدە ابىرجىڭقىراپ قالعان اتاسى مەن اجەسى اۋەلى كەلىندەرىنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، سونان كەيىن قامباردى ەكى جاعىنان قاماپ، الما-كەزەك قۇشاقتاپ، ەكى بەتىنەن سۇيگىشتەپ، جاساۋراعان كوزدەرىن ءسۇرتىپ ابدەن بەرەكەلەرى قاشتى. ءار نارسەنىڭ مولشەرىن قاپىسىز بىلەتىن كەلىنى اتا-ەنەسىنىڭ قۇشاعىنداعى ۇلىن جايلاپ بوساتىپ الىپ، لىپ ەتىپ اۆتوبۋستىڭ ىشىنە ەندى. بوس ورىندارعا قاتار جايعاسىپ، ەكەۋى سىرتتا قالعان قارتتارعا قولدارىن بۇلعادى. قامبار ءجۇزىن تەرەزەگە بۇرىپ، جاعىن تايانىپ وتىردى. اۆتوبۋس ورنىنان جىلجي باستاعاندا-اق ۇيىقتاپ كەتتى. تۇنىمەن مازاسىزدانىپ شىققان، تاڭسارىدەن اناسىمەن قاقتىعىسىپ قاتتى كۇيزەلىسكە تۇسكەن بالا ۇزاق ۇيىقتادى. اناسى ونىڭ ءارى اشۋلى، ءارى ايانىشتى جۇزىنە قارايدى دا، كۇرسىنەدى. ءسويتىپ وتىرىپ ءوزى دە قالعي باستاعان.
قامبار شاڭقاي ءتۇس مەزگىلىندە ءبىر-اق وياندى. ۇيقىسى قانىپ، بويى سەرگىپتى. تەرەزەدەن كۇن ساۋلەسى قۇيىلىپ تۇر. اۆتوبۋس ءىشى ادام ايتقىسىز قاپىرىق. تايانعان قولىن تومەن تۇسىرەيىن دەسە، جاعىنا جابىسىپ قالىپتى. كەرى تارتقان سايىن بىرەۋ شىمشىپ سوزعانداي جاق ەتى اۋىرادى. ايتەۋىر ارى-بەرى ىرعاپ، الاقانىن جاعىنان زورعا اجىراتتى. بالا تۇككە تۇسىنبەي، جاعىن سيپالاپ ەدى، باتتاسقان بىردەڭەنى بايقادى. ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ابايلاپ سىدىرۋعا كىرىستى. سۇيەككە جابىسقان پىسكەن ەت سەكىلدى. اتاسى قامبارعا تالاي جىلىك ۇستاتقان. «قولىڭا پىشاق الماي-اق قاي، قولىڭدى قاناتىپ الارسىڭ، ەتىن تىسىمەن، ساۋساعىڭمەن سىدىرىپ جە دە، جىلىكتى تازالاپ ءمۇجى. سوندا كەلىنشەگىڭ سۇلۋ بولادى» دەيتىن مۇرتىنان كۇلىپ. جاس ەتكە دە، سۇلۋ كەلىنشەككە دە قارسىلىعى جوق نەمەرەسى بار ونەرىن سالاتىن. سوڭىنان اتاسى جىلىكتى بالتامەن شاعىپ، مايىن جىلپ ەتكىزىپ اۋزىنا سالىپ جىبەرەتىن. وسى جايلار ونىڭ ەسىنە ەرىكسىز ءتۇستى.
قامباردىڭ جاعىنان سىدىرىپ العانى دالانىڭ كادىمگى قارا ساعىزى بولىپ شىقتى. بارماقتىڭ باسىنداي. سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، اۋزىنا سالىپ، شايناپ كوردى. ساعىز!
تاڭەرتەڭگى اشۋى قايتىپتى. وڭ جاعىندا العا قاراپ ويلانىپ وتىرعان اناسىنىڭ قولىنان تارتىپ:
— ماما، مىنا ساعىزدى قاراشى! كادىمگى اۋىلدىڭ قارا ساعىزى! قايدان تاۋىپ العانىمدى ايتايىن با؟ ءبارىبىر نانبايتىن شىعارسىڭ. جاعىما جابىسىپ ءجۇر ەكەن. مۇنداي قىزىق تەك ەرتەگىدە عانا كەزدەسەدى. «ەر توستىك» ەسىڭدە مە؟
— سەن ۇيىقتاپ جاتقاندا اۋزىڭداعى ساعىز جاستىققا تۇسكەن، جاستىقتان جاعىڭا جابىسقان. بۇل جەردە ەرتەگىگە ۇقسايتىن ەشتەڭە جوق. ال ونى ەشكىمنىڭ كورمەۋى شىن عاجاپ نارسە.
جۋىنعاندا قالاي قولىڭا ىلىنبەگەن. دەمەك، سەن تاڭەرتەڭ جۋىنباعانسىڭ. سىرتقا شىعىپ، جۋىنعان ادامشا قايتا ۇيگە كىرگەنسىڭ. وتىرىك دەپ كورشى، كانە. اسىعىپ وتىرعانىمىزدى پايدالانىپ، ءبىزدى الداعانسىڭ. ايتەۋىر، سەنىڭ تاڭەرتەڭگى مىنەزىڭنەن مەن شوشىنىپ ەدىم.
— الداعان جوقپىن، ماما! جۋىندىم. تەك بۇل جولى سۋدى بەتىمە شاشىپ جۋىندىم.
— تۇسىنىكتى! — دەدى اناسى جايسىز اڭگىمەنى قايتا قوزعاۋدان قاشىپ. — ساعىزىڭدى شايناپ وتىرا بەر. الماتىعا جەتكەنشە ساعان ەرمەك تابىلدى. ايتپاقشى، سەڭدەر جيناعان ساعىزدارىڭدى شاينار الدىندا دۇرىستاپ جۋاسىڭدار ما؟
— جوق، ماما. ونى جۋا المايسىڭ. ءبىز قولىمىزعا شاينەك ۇستاپ جۇرمەيمىز عوي. اۋىزعا سالىپ شايناي بەرەمىز. ءوزى تازارادى. تەك تۇكىرىپ تاستاۋدى ۇمىتپاۋ كەرەك. سەن بالا كەزىندە ساعىز تەرمەدىڭ بە؟
— سۇمدىق! ءقازىر توپىراق تازا ەمەس. اۋا دا لاس. مۇنى بىلگەندە ساعان ءبىر قاپشىق «ستيمورول» ساتىپ اپەرەتىن ەدىك قوي.
— «ستيمورولدى» قالادا شاينايدى عوي. ءبارىبىر ول دالانىڭ شىن ساعىزىنا جەتپەيدى.
— جەتەر، قامبار. بۇل اڭگىمەنى ۇيگە بارعان سوڭ، پاپاڭ ۇشەۋىمىز قايتادان تالقىلايمىز. ازىرشە تاماقتانىپ الايىق. سەن تاڭەرتەڭ دە تۇك تاتقان جوقسىڭ. قارنىڭ اشقان شىعار.
شەشەسى ەكى تىزەسىنىڭ ۇستىنە قوس قاباتتاپ ورامال جايىپ، وعان ءبىر شيرەك تابا نان، ەكى كەسەك سۋىق ەت قويىپ، ءبىر ۋىستاي قىزىل ىرىمشىك سالدى.
كەشەدەن بەرى بويىنا اس باتپاي، قانداي امال تاۋىپ اۋىلدا قالسام ەكەن دەپ الاسۇرعان بالا ەت پەن ناندى قاربىتا اساپ-اساپ جىبەرگەن. ادەتتەگىشە شەشەسى ەسكەرتۋ جاساپ تا ۇلگەردى:
— اسىقپا، قامبارتاي، شاعىنداپ تىستەپ الىپ، ابدەن شايناپ جۇت. قاقالىپ قالساڭ، الدى-ارتىمىزداعى جولاۋشىلاردان ۇيات.
شەشەسى جول قاپشىعىنداعى قول باقىرداي عانا تەرموستان جارتى توستاقان شاي قۇيىپ بەردى.
— ۇستىڭە توگىپ الما.
قامبار ورىندىق ارقالىعىنا شالقايدى. جاعىنا جابىسىپ كەلگەن جاڭاعى ساعىز وقيعاسىنان كەيىن اۋىل ەسىنەن شىقسا شە. كوڭىلى الاڭ. ارتىندا ءبىر قيماس اسىلى قالعان سياقتى. ءبىراق ونىڭ نە ەكەنىن ءوزى دە انىق بىلمەيدى. مۇنىسى الدە قازىرگى قالا بالاسىنىڭ كوبى ىشتەي اڭسايتىن ەركىندىك پەن كەڭشىلىك پە ەكەن؟ مۇندا كەيدە كەشكە دەيىن قاراڭدى كورسەتپەسەڭ دە ەشتەڭە ەتپەيدى. ۇيقىڭدى قاندىرىپ، ساسكەگە تامان ۇيدەن شىقساڭ، دارقان مەن داۋرەن دە وسى توڭىرەكتەن تابىلا قويادى. بۇلار قامباردىڭ جاڭا دوستارى. وسى اۋىلدىڭ بالالارى.
دارقان اۋزى-مۇرنى قايقايعان، ارىق ۇزىنتۇرا. ازىرگە ءالى ەشقانداي كىتاپ وقىماعان. نە قازاقشا، نە ورىسشا قاتەسىز جازا المايدى. وعان قىسىلاتىن دارقان جوق. داۋرەننىڭ وقۋ ۇلگەرىمى جامان كورىنبەيدى. ءوزى قىزىل سوزگە قۇمارلاۋ. شاشى بىلتە-بىلتە. جۋىنعاندى جاراتپايدى. ۇساق سەكپىل باسقان مۇرنى تورعايدىڭ جۇمىرتقاسىنان اينىسا نە دەرسىڭ. ونداي جۇمىرتقانى قامبارعا بيىل العاش كورسەتكەن دە وسىلار. ادال دوستار وسىڭداي-اق بولاتىن شىعار؟! قالانىڭ شىبىق تيسە شىڭق ەتەرلەرىنشە «مەن سەنىمەن دوس بولمايمىن»، «مەن ەندى سەنىمەن ەشقاشان وينامايمىن» دەپ بالدەنگەندى بىلمەيدى. الدەقالاي وكپەلەسىپ قالسا، كوپ ۇزاماي قايتا تاتۋلاسادى. ويتكەنى، تۇرعىندارىنىڭ كوبى كوشىپ كەتكەن بۇل اۋىلدا شۇبىرعان كوپ بالا جوق. دەمەك، دوس تاڭدايمىن دەپ دامەلەنبەي-اق قوي. ال ۇلكەن قالادان ارنايى دەمالىسقا كەلگەن قامباردىڭ ورنى بولەك، بەدەلى زور. ونى دوستارىنىڭ اتا-انالارى دا جاقسى بىلەدى. جازدىڭ باسىندا فەرمەر الماتىدان نەمەرەسىن الىپ كەلىپتى دەگەن حابار جەتىسىمەن، ولار ەرتەلى-كەش وسىندا سوعىپ، بالانىڭ بەتىنەن يىسكەسىپ قايتقان. «تاڭەرتەڭ ءبىر، كەشتە ءبىر جۋىناتىن شاھار بالاسىنىڭ ءيىسى ءبىزدىڭ قارا سيراقتاردىكىنەن گورى ۇنامدىراق سياقتى» دەپ كۇلىسكەن. سودان بەرى وڭاشادا ۇلدارىنا «قوناق بالا عوي، كوڭىلىن اۋلاڭدار، قاباعىنا قاراڭدار، ول سەندەرگە قالانىڭ ءتارتىبىن ۇيرەتەر» دەيدى ەكەن. ال قامباردىڭ ۇيرەتكەنى سول، اينالاسى بىرەر اپتانىڭ شاماسىندا قالانىڭ بارشا سالتىن ۇمىتىپ، دارقان مەن داۋرەننەن ەش ايىرماسى جوق اۋىل بالاسىنا اينالعان. ءتىپتى وعان وسى جاڭا «ستاتۋس» قاتتى ۇناعان.
ۇشەۋى قىرعا شىعىپ، ەگىس جيەگىنەن ساعىز جيناۋعا قۇمار. بىرىنەن ءبىر وزىپ، كىم كوبىرەك جينار ەكەن دەپ، ىشتەي باسەكەلەسە ىسكە كىرىسكەندە، ساعىز ءسۇتىنىڭ قولدارىنا، بەتتەرىنە جۇققانىن، كيىمدەرىنە شاشىراعانىن ەلەمەيدى. تاپقاندارىن اۋىزدارىنا سالىپ، شايناي بەرەدى.
ءبىرازدان كەيىن شاشىراعان ساعىز ءسۇتى قوڭىرايىپ كەبە باستايدى، ونىڭ ۇستىنە توپىراق شاشىراپ، باتتاسا تۇسەدى. سوندا عانا ولار وزدەرىنىڭ شاحتادان شىققان كەنشىلەردەي ەكەنىن كورىپ، اۋىلعا ازداپ تازارىپ بارۋدىڭ جولىن قاراستىرادى. وزەن بويىنا ءتۇسىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ، كيىمدەرىن قاعىپ-سىلكەدى.
ەگەر ءشول قىسىپ، قارىندارى اشپاسا، ءارى قاراي اسىق ويناپ كەتۋگە دە بولادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قالا بالالارى كوكتەمدە عانا ءبيتىن سالاتىن بۇل ويىنعا قامبار دا قىرسىز ەمەس.
ونىڭ ۇستىنە مۇندا كەلگەلى قالتاسىنا ءبىراز جاڭا اسىقتار ءتۇسىپ، بالانىڭ دەلبەسىن قوزدىردى. اجەسى ەت اسقاندا اتاسى اسىقتى جىلىكتەن اجىراتىپ الىپ، پىشاقتىڭ ۇشىمەن جىلتىراتىپ تازالاپ بەرەدى. مىناۋ وڭقاي، مىناۋ سولاقاي، مىناۋ الشىلاۋىق، مىناۋ بۇكشىل دەپ سۇرىپتاپ وتىرادى. كامبار الشىلاۋىعىن وڭ قالتاسىنا سالادى. قالتاداعى سالماقتىڭ تەڭسىزدىگىنەن شالبارىنىڭ سول جاق مىقىنى تومەن قاراي تۇسىڭكىرەپ، بالاعى سۇيرەتىلىپ جۇرەدى.
— سەن اسىقتارىڭدى ەكى قالتاڭا تەڭ ءبولىپ سال. ال الشىلاۋىق ساقاڭدى قۇرمەتتەپ، ءتوس قالتاڭدا جەكە ساقتا. بەلدىگىڭدى قىسىڭقىراپ بۋىن. سوندا ءبىر بالاعىڭ سۇيرەتىلمەيدى، — دەپ اقىل ايتتى دوستارى.
ءوستىپ ولار كۇندى باتىرۋعا اينالادى. ۇيلەرىنە جاۋ تۇسىرگەندەي بولىپ، القىنىپ جەتەدى.
— قۇدايعا ءتاۋبا. ايتەۋىر جاتاعىڭا ورالدىڭ با؟ — دەپ قارسى الادى مال قورالاپ جۇرگەن اتاسى.
— ساعىز تەردىك. اسىق وينادىق، — دەيدى بالا كۇنى بويى بوس سەندەلىپ قايتپاعانىن ءبىلدىرىپ.
— قامبارجان-اۋ، ساعىزدان ساراي سوعاسىڭ با؟ — دەيدى اجەسى بىلەگىندەگى بوس شەلەگىن جەرگە قويىپ، بالانىڭ باسىنان سيپاپ، تاماعىنان يىسكەپ.
— كۇن ءيىسى اڭقىعان قارعام سول. كولەڭكەدە كەپكەن شوپتەي بوزارىپ كەلىپ ەدى... قامبار، تاۋىق قورانىڭ ەسىگىن جابا سالشى. اشىق قالسا، قاسقىر ما، تۇلكى مە، بىردەڭە كىرىپ، قۇستى قىرىپ سالار...
بالا اۋەلى موينىن سوزىپ، قورانىڭ ءىشىن شولادى. قالىڭ قۇس اعاشتارعا قوناقتاپ، قالعىپ وتىرادى. باستارىن باۋىر جۇندەرىنىڭ اراسىنا تىققان. كەيبىر ساقتارى اياق دىبىسىن ەستىپ، «قوق»، «قوق» دەگەن دىبىس شىعارادى. ءبىز ءالى وياۋ وتىرمىز دەگەنى سياقتى. قامبار ەسىكتى جايلاپ قانا جاۋىپ، سىرتىنا كولدەنەڭ اعاشتى تىرەپ بەكىتەدى.
قۇس اتاۋلىنىڭ قۇزعىن سارىدەن وياناتىن ادەتى. مىنا تاۋىقتار دا سويتەدى. تاڭەرتەڭ بۇل تۇرعاندا اۋلادا اق جاڭقاداي تاۋىقتار جىرتىلىپ ايىرىلىپ، تۇمسىقتارىمەن جەر شۇقىلاپ، اياقتارىمەن قوردانى تىرنالاپ، موينىن سوزىپ ناۋادان سۋ ءىشىپ جاتادى. تۇسكە تامان اينالانى تاۋىق قاڭقىلى كەرنەپ كەتەدى. بۇل ولاردىڭ جۇمىرتقالاي باستاعانىنىڭ بەلگىسى. مەكيەندەردىڭ كوپشىلىگى بۇتا تۇبىنە، ءشوپتىڭ اراسىنا، ءتىپتى تاقىرعا دا جۇمىرتقا تاستايدى.
وسىندايدا قول استىندا تۇرسا، اجەسى قامبارعا جۇمىرتقا جيناتادى. ەڭكەيۋ بويى اۋىرلاعان ەگدە ادامدارعا قيىنداۋ دا شىعار، ال قولدىاياقتى بالاعا بۇدان قىزىق جۇمىس تابىلماس، ءسىرا. اپپاق-اپپاق بولىپ شاشىلىپ جاتقان جىپ-جىلى جۇمىرتقالاردى قولىنداعى شىبىقتان توقىلعان شەلەكشەگە ابايلاپ سالا بەرەدى. كەيدە بايقاۋسىزدا بىرەر جۇمارتقانى باسىپ كەتىپ، ەزىپ تاستايدى. مۇنداي جايسىز وقيعانى اجەسىنەن جاسىرمايدى. ءبارىبىر اجەسى سىنعان ءبىر جۇمىرتقاعا بولا تارىلىپ جاتقان جوق.
— اجە، بۇگىن تاعى ءبىر جۇمىرتقانى ەزىپ كەتتىم، — دەيدى قامبار تۇك قىسىلماي.
— وقاسى جوق، قاراعىم. جۇمىرتقادان جەر قايىسىپ جاتقان جوق پا؟ قالعانى دا جەتەر. سەنىڭ ساداعاڭ كەتسىن، — دەپ اجەسى شىن نيەتىمەن نەمەرەسىنىڭ مىنا قىلىعىنا قۋانعان ادامشا مەيىرلەنە كۇلىپ.
— سىزدەر جۇمىرتقانى جەردەن تەرىپ الاسىزدار. ءبىز دۇكەننەن ساتىپ الامىز.
— وي، اقىلىڭنان اينالايىن سەنىڭ! وسىنى ءبىلىپ جۇرگەنىن قاراشى!
ەندى قامبار ءوزىنىڭ بۇدان دا گورى اقىلدى ەكەنىن كورسەتكىسى كەلىپ:
— بىزگە ءسۇتتى اۋلاعا اكەلىپ ساتادى. وزدەرى «مولوكو»، «مولوكو» دەپ ايقايلاۋدان تانبايدى.
بارعان سايىن قىمباتتاتىپ بارادى دەيدى تاعى دا. ال سىزدەر قانشا كەرەك بولسا، سونشانى سيىردان ساۋىپ الاسىزدار. راحات! — دەپ بىلگىشسىنە تۇسەدى. اتاسى مەن اجەسى ودان ارمەن ءسۇيسىنىپ، بالانى قولپاشتايدى. كىلەڭ وسىلاي. اڭگىمەنىڭ ءبارى قامباردى ماقتاۋمەن اياقتالادى.
تەك ءبىر رەت قانا اتاسى مەن اجەسىن قاتتى قوبالجىتقانى بار. شىلدەنىڭ ورتا شەنى بولسا كەرەك. قامبار دوستارىنا كەتكەن. تاڭ اتقالى تۇنجىراعان كۇن بەسىن كەزىندە اۋەلى داۋىلداتىپ، ىزىنشە قارا ءتۇن نوسەر جاۋدى. نايزاعاي جارقىلى جيىلەپ كۇن كۇركىرەدى. ءار جەردە كارى اعاشتار وپىرىلىپ، جاس تەرەكتەر قوعاداي جاپىرىلدى. ۇيدە قامالعان قايرانسىز اجە «ءبىسىمىللا»، «ءبىسمىللا»، «قۇداي، ءوزىن ساقتاي گور!» دەپ كۇبىرلەپ، ەسىكتەن تورگە، توردەن ەسىككە جۇگىرىپ، بەزەك قاقتى. وسى ساتتە اۋا رايىن كۇنى بۇرىن بولجاي بىلەتىن شالى مالدى قۋالاپ اۋىلعا تۇسكەن ەكەن، ءۇستى-باسى مالماڭداي، ۇيگە كىرىپ كەلە جاتتى. انشەيىندە جەر قوزعالسا بۇلك ەتپەيتىن بايبىشىسىندە ءوڭ-تۇس جوق. شالىنا قارسى ۇمتىلدى:
— جونەل ءارى قايتادان! بالانى ىزدە، بالانى ىزدە! دوستارىنىڭ ۇيىندە بولسا، قۇدايدىڭ جارىلقاعانى! بولماسا بىلمەيمىن! — دەپ بايبالامدادى.
شال تىلگە كەلمەستەن، اتىنا ىرعىپ ءمىنىپ، قامشىمەن باۋىرعا وسىپ-وسىپ جىبەردى. قانشا تىلەپ بارعانىمەن، نەمەرەسى دە، دوستارى دا ۇيلەرىندە جوق ەكەن. دەمەك، ۇشەۋى بىرگە. شال «قامبار!»، «قامبار!» دەپ ايقايلاپ ءجۇرىپ، توڭىرەكتى تۇگەل اقتاپ شىقتى. شوق اعاشتاردىڭ اراسىن، بۇتا تۇپتەرىن، قالىڭ قۋرايلاردىڭ ءىشىن تىنتكىلەدى. نە دىبىس، نە بالا جوق. وزەكتەگى وزەنگە تامان ءتۇسىپ، قارا قوشقىل لايعا اينالىپ، قۇتىرىنىپ جاتقان سۋدىڭ سۇرقىنان قاتتى شوشىنىپ، قايداعى سۇمدىق ويلار باسىن شىرماپ، «قۇداي-اي، ساقتاي گور مىنا كىناسىز پەرىشتەلەردى»، — دەپ كۇبىرلەدى. اتىن قاتتى-قاتتى تەبىنىپ، ايتەۋىر ارى-بەرى شاپقىلايدى.
ءوستىپ قانشا ۋاقىت كۇيگەلەكتەنگەنى بەلگىسىز. ايتەۋىر ءبىر مەزەتتە اتتىڭ باسىن تەجەپ، باتىس جاققا شالقايا قاراعاندا، اسپاننىڭ بوزارا باستاعانىن بايقادى. داۋىلدىڭ ەكپىنى باسىلىپ، جاڭبىر دا باسەڭدەگەندەي. دارقان مەن داۋرەندى ىزدەۋشىلەردىڭ دە سۇلبالارى كورىندى. ولار اسىپ-ساساتىن ەمەس. «بالەم، امان بولساڭ، قولىما تۇسەرسىڭ، جوتاڭنان تاسپا ءتىلىپ الارمىن!» دەپ بالاسىنا ءتىسىن قايراپ قويادى. وسى ساتتە اياق استىنان «اتا، اتا، ءبىز مۇندامىز!» دەگەن داۋىس ەستىلدى. ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەگەن قارت قاي جاققا شابارىن بىلمەي، تىزگىندى سىڭار ەزۋلەي تارتىپ، ءبىر ورنىندا شىر اينالدى. بالانى كوزىمەن كورگەنشە بايىز تاباتىن ەمەس.
شاشتارى ۇرپيگەن، جەيدەلەرى دەنەسىنە جابىسقان ۇشەۋ لەزدە بۇلارعا تاياندى.
— اتا، ءبىز اناۋ قالىڭ تالدىڭ تۇبىندە سەنى كورىپ وتىردىق! ءبىزدىڭ قاسىمىزدان ەكى رەت شاۋىپ ءوتتىڭ. ءبىراق ءبىزدى تاپپادىڭ. تابا المايتىنىڭدى بىلگەن سوڭ، ءوزىمىز شىقتىق، مىنە! — دەپ ءبىر ەرلىك جاساعاڭداي دابىرلاي سويلەپ كەلەدى.
جۇرەگى ەندى ورنىققان شال اتتىڭ باۋىرىنا جاقىنداعان نەمەرەسىن شالت ەڭكەيىپ، ءىلىپ الدى دا، باۋىرىنا قىسىپ، ۇيىنە قاراي شاپتى. جەتكەنشە اۋزى دا جابىلعان جوق:
— تاربيە كورگەن قالانىڭ بالاسى وستە مە ەكەن! جاڭاعى جەرگە جاي ءتۇسىپ، جانىپ كەتسەڭدەر، ءبىزدىڭ كۇنىمىز نە بولادى! اكەڭ مەن شەشەڭە نە بەتىمىزدى ايتامىز؟ «قارا باستى»، بالاعا قاراي المادىق دەيمىز بە؟ ءبىزدىڭ جامان جۇرەگىمىز جارىلىپ كەتسە شە! سەنى جىگىت بولىپ قالدى دەپ جۇرسەك... سەنىڭ ىستەگەنىڭ مىناۋ! ەندى سەنى كەمپىر قاسىنان قارىس جەرگە شىعارمايدى. ءوز وبالىڭ وزىڭە!
اجەسى ۇستىنەن سۋ سورعالاپ كىرگەن قامباردى كورگەندە، ءبىر جىلاپ، ءبىر كۇلدى. بالانى باۋىرىنا مىقتاپ قىسىپ، سۋىق بەتىنەن سۇيە بەردى، سۇيە بەردى. ءتىلى بايلانىپ قالعانداي. ارەكەتى بار دا، ءۇنى جوق. تەك ەسىكتەن شالىنىڭ قاراسى كولبەڭ ەتكەندە ءتىلى شەشىلدى:
— اقسارباس! اقسارباس! پەرىشتەسى قاققان ەكەن قاراعىمدى! اتاسى، قۇرباڭدىق شال! ءبىر قورا مالىڭ ءبىر بالادان ساداعاسى كەتسىن!
كۇننىڭ كوزى جىلت ەتىپ اشىلعاندا، اتاسى تايىنشاداي ءبىر قويدى باۋىزداپ تەرىسىن سىپىردى دا، ەتىن پىشاق ۇستىنەن ەلگە ۇلەستىرىپ جىبەردى.
كەشە ويىننان كۇندەگىسىنەن ەرتەرەك قايتقان قامبار اۋلاداعى قاراعاش كولەڭكەسىندە دەمالىپ وتىرعان اناسىن كورگەندە ءارى قۋانىپ، ءارى تاڭداندى. جۇگىرىپ بارىپ، اناسىنىڭ موينىنا اسىلدى. شەشەسى دە ساعىنعان ەكەن، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، اينالىپ-تولعانىپ الەك.
ماۋقى باسىلعان سوڭ، بالاسىنىڭ باس-اياعىنا كوز جۇگىرتىپ، شاڭ سىڭگەن قوڭىرقاي شاشىنا، كۇنگە كۇيىپ كۇرەڭىتكەن وڭىنە، بۇتا تىرناعان جالاڭاش بىلەگى مەن بالتىرىنا ۇزاعىراق كوزىن توقتاتىپ، بىلدىرمەي عانا جەڭىل كۇرسىنىپ قويدى. ەندى ۇلى شەشەسىنىڭ الدىن الا حابارلاسپاي، ويدا جوقتا جەتىپ كەلۋىنەن كۇدىكتەندى.
— ەرتەڭ قايتامىز، قامبارتاي، — دەدى شەشەسى ءبىر ۋاقىتتا جايباراقات قانا.
بالانىڭ ءوڭى بۇزىلىپ كەتتى. باسە، بەكەر كۇدىكتەنبەپتى. جۇرەگى بىردەڭەنى سەزىپتى. شىنىمەن-اق جازعى دەمالىس اياقتالىپتى. بۇل قالاعا قايتۋعا ءتيىس. وسىنى قالاي ويلاماعان؟ اتاسى مەن اجەسى نەگە ەسىنە سالماعان؟ ەركىن ءومىر شولتاڭ ەتىپ وتە شىعىپتى عوي. سوڭى پىشاقپەن كەسىپ تۇسكەندەي. «ەرتەڭ قايتامىزدان» باستالعان سالقىن ءومىر «قامبار، ساباعىڭا كىرىس»، «قامبار، تاماعىڭدى ءىش»، «قامبار، جارتى ساعات ءۇي شارۋاسىمەن اينالىس»، «قامبار، دۇكەننەن نان اكەل»، «قامبار، تۇيمەلەرەڭدى سال»، «قامبار، مەكتەبىڭە جونەل»، «قامبار، ءتىسىڭدى تازالا»، «قامبار، توسەككە جاتار الدىندا قول-اياعىڭدى سابىنداپ جۋ» دەگەن تاۋسىلمايتىن تاپسىرماعا ۇلاسادى. قامبار! قامبار!...
اۆتوبۋس ءبىرقالىپتى زۋلاپ كەلەدى. قامبار ءالى دە وي شىرماۋىنان شىعا الار ەمەس. اۋزىندا جاعىنا جابىسىپ كەلگەن ماناعى ساعىز. كوزىندە ءبىر تامشى جاس مولدىرەيدى.
You Might Also Like
-
جولدا كەلەمىن. پوەزد زۋلاپ كەلەدى. مەنىڭ ولكەمنىڭ سۇلۋ تابيعاتىنا ءسىرا دا، ادام بالاسىنىڭ كوزى تويعان با. انام دا تەرەزەگە قاراپ، سىرتقا ۇڭىلۋمەن وتىر. ال، مەن قارسى الدىمدا وتىرعان بەيتانىس جولاۋش...
