سالت - ءداستۇرىم – تاۋسىلمايتىن بايلىعىم
تاقىرىبى: سالت - ءداستۇرىم – تاۋسىلمايتىن بايلىعىم.
ماقساتى: وقۋشىلارعا قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ تاربيەلىك ءمانىن ۇعىندىرۋ، بالانىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ، حالىق ونەگەسىن ۇيرەتۋ.
كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، ۇلاعاتتى سوزدەر جازىلعان پلاكاتتار، ۇلتتىق بۇيىم كورمەلەرى.
بارىسى:
1 - جۇرگىزۋشى:
اتا سالتىم – اسىل مۇرام، ارداعىم،
بابالاردىڭ جالعاستىرار ارمانىن.
سان عاسىردا قالپىن بۇزباس ءقادىرىم،
وتكەنىمدى بۇگىنمەنەن جالعادىم.
2 - جۇرگىزۋشى:
قازاعىمنىڭ سالت - ءداستۇرى جاڭعىرعان،
ءتالىمدى وي سىناعى، تاربيە كوزى قالدىرعان.
سالت - ءداستۇردى ارداقتايىق، اعايىن.
قازاق اتتى ۇلكەن، كىشى، بالدىرعان.
جينالىپپىز ءساتتى كۇنى ءبارىمىز دە،
ۇلكەن، كىشى، جاسىمىز، كارىمىز دە.
تورلەتىڭىز، قادىرمەندى قوناقتار،
گۇل - گۇل جايناپ مىنا ءبىزدىڭ تورىمىزگە.
ونەرلى حالىق - ومىرشەڭ حالىق، قازاقتىڭ ادەت عۇرپىنا باعىتتالعان «سالت - ءداستۇر – اسىل قازىنا» اتتى تاربيە ساعاتىمىزدى باستايمىز.
ءان: «قازاقتىڭ سالت - داستۇرلەرى»
1 - جۇرگىزۋشى. تاربيە ساعاتىمىزدى باستاماس بۇرىن سالت - داستۇرلەر تۋرالى قىسقاشا مالىمەت بەرىپ وتسەك.
قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۇرلەرى:
وتاۋ كوتەرۋ ءداستۇرى
وتباسى، تۇرمىس ءداستۇرى
ەڭبەك ءداستۇرى
تاربيە ءداستۇرى
ناۋرىز ءداستۇرى
قازا عۇرپى
يسلام تاعىلىمى
1 - وقۋشى: تاربيە ءداستۇرى.
ءار ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ، ءدىنى مەن سەنىمىنە، تۇرمىس تىرشىلىگىنە، ۇلتتىق قۇرىلىم ەرەكشەلىگىنە سايكەس عاسىرلار بويى جيناقتالىپ، ءومىردىڭ ءوزى تۋعىزعان عۇرىپتار تۇعىرىنىڭ نەگىزگى سالت رەتىندە قالىپتاسقان. شىلدەحانا (سالت)- جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ قۇرمەتىنە جاسالاتىن ويىن - ساۋىق، توي. كىندىككەسەر (سالت). نارەستە تۋعان ساتتە ونىڭ كىندىگىن كەسەتىن ايەلدەر (كىندىك شەشەسى) دايىن تۇرادى. كىندىك كەسۋ – مارتەبەلى، ابىرويلى ءىس. بەسىككە سالۋ (سالت)- جاڭا تۋعان بالانى بەسىككە سالۋ. بەسىك - قاسيەتتى، كيەلى قۇتتى مۇلىك، ءسابيدىڭ التىن ۇياسى بولىپ ەسەپتەلەدى. قىرقىنان شىعارۋ (سالت). بالانىڭ تۋعانىنا قىرىق كۇن تولعان سوڭ ونى ىدىسقا قىرىق قاسىق سۋ قۇيىپ شومىلدىرادى. ول ءسابيدىڭ جان – جۇيەسىنىڭ قالىپتاسىپ دەنى ساۋ بولىپ وسۋىنە دەگەن اق تىلەكتەن شىققان. تۇساۋ كەسەر (سالت)- ءسابي قاز تۇرعاننان كەيىن تەز ءجۇرىپ كەتسىن دەگەن تىلەكپەن جاسالاتىن عۇرىپ. قازاقتىڭ ءومىر سالتى، ورەن سالتى ت. ب. قولدانۋ مەن دارىپتەۋدى عۇرىپ دەيمىز.
2 - وقۋشى:
قازاق حالقىندا قالىپتاسقان عۇرىپتار ات قويۋ (عۇرىپ). قازاق حالقى جاڭا تۋعان سابيگە جاقسى ەسىمدەر مەن ايگىلى ادامداردىڭ اتىن قويعان. سونىمەن بىرگە بالا ەسىمىن بەدەلدى كىسىلەرگە قويعىزىپ باتاسىن العان. ايدار (عۇرىپ). بالالاردىڭ توبە شاشىن ۇزارتىپ ءوسىرىپ قوادى. بۇل عۇرىپ ەر بالاعا جاسالادى. سابيلەرگە شاش ورنىنا كەكىل، تۇلىم دا قويىلادى. كەكىل (عۇرىپ). جاس بالاردىڭ شاشىن ۇستارامەن الىپ تاستايدى دا، ماڭدايىنا ءبىر شوكىم شاش قالدىرىپ، ونىڭ جيەگىن تەگىستەپ قيىپ قويادى.
3 - وقۋشى:
ءداستۇر - حالىقتىڭ اتادان بالاعا كوشىپ، جالعاسىپ جانە دامىپ وتىراتىن تاريحي الەۋمەتتىك، مادەني - تۇرمىستىق، كاسىپتىك، سالت - سانا، ادەت - عۇرىپ، مىنەز - قۇلىق، ءتالىم - تاربيە جانە رۋحاني ءىس - ارەكەتتەر كورىنىسى.
بازارلىق (ءداستۇر)- الىس ساپارعا شىققان ادامداردىڭ جاقىندارىنا اكەلگەن سىيلىعى.
بايعازى (ءداستۇر)- بالالاردىڭ، جاستاردىڭ جاڭا كيىمى، زاتى ءۇشىن بەرىلەتىن اقشالاي، زاتتاي سىي.
ءتىلاشار (ءداستۇر)- بالاسى جەتى جاسقا تولعان سوڭ بالاعا جاڭا كيىم كيگىزىپ، وقۋ - جابدىقتارىن دايىنداپ، شاعىن توي وتكىزەدى. مۇنى «ءتىلاشار» تويى دەپ اتايدى.
جەتى اتا (ءداستۇر)- حالقىمىز كەيىنگى ۇرپاققا جەتى اتاسىن ءبىلۋدى مىندەتتەگەن.
اساتۋ (ءداستۇر)- ەت جەلىنىپ بولعان سوڭ توردە وتىرعان اقساقال تاباقتا قالعان ەتتى جاس بالالار مەن جىگىتتەرگە اساتادى.
2 - جۇرگىزۋشى:
شاشۋ، شاشۋ شاشايىق،
اق ساندىقتى اشايىق.
بۇل مەرەكە، بۇل تويدا،
كەرەمەت ءراسىم جاسايىق.
بالا: ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى، دۇنيەگە ءسابي كەلدى.!
اجەلەر: وي اينالايىن بالام، بۇل قۋانىشتى حابار عوي! ءسۇيىنشى سۇراۋ شىن قۋانىشتىڭ بەلگىسى. قازاق سۇيىنشىدەن نەنى اياعان، مىنەكەي ءسۇيىنشىڭدى الا عوي.
1 - جۇرگىزۋشى: وي قانداي كەرەمەت، دۇنيەگە ءبىر قازاق كەلدى دەسەيشى!. بالاعا قانداي ات قويساق بولادى ەكەن؟
قازاقتىڭ عۇرىپتارىنىڭ ءبىرى «ات قويۋ» راسىمىنە كەزەك بەرەيىك.
«بالاعا ات قويۋ» ءراسىمى جاسالادى.
2 - جۇرگىزۋشى: ەندى دۇنيەگە كەلگەن بالانى بەسىككە سالۋعا اجەلەرىمىز دە دايىن سياقتى. قىزىقتى ۇزبەي «بەسىككە سالۋ» راسىمىنە كەزەك بەرگەن دۇرىس سياقتى، سەن قالاي ويلايسىڭ؟
«بەسىككە سالۋ» ءراسىمى جاسالادى.
1 - جۇرگىزۋشى:
حالقىمنىڭ قولونەرى اسا كوركەم،
قۋانادى، سۇيسىنەدى ونى كورگەن.
قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىنە ءبىر ءسات ساياحات جاساپ قايتساق قايتەدى؟!. بۇگىنگى كەشتە ۇيىمداستىرىلعان قولونەر بۇيىمدارىن قاراشى، قانداي كەرەمەت! «شەشەدەن كورىپ تون پىشەر، اكەدەن كورىپ وق جانار» دەمەكشى ءبىزدىڭ سىنىپتىڭ قىزدارى كەستە تىگىپ، توقىما توقىپ، كورپە قۇراپ وتىر، ۇلدارىمىز بولسا قامشى ءورىپ قىزۋ جۇمىس ۇستىندە. بۇنىڭ ءوزى قازاقتىڭ تۇرمىسىنىڭ تاماشا كورىنىسى ەمەس پە؟! 2 - جۇرگىزۋشى؛ ايتپاقشى ءبىز اتىن قويعان كەشەگى ءسابيىمىز بۇگىندە جۇرۋگە تالپىنىپ جۇرگەن ءتارىزدى. بۇگىن اجەلەرىمىز سول ءسابيدىڭ تۇساۋىن كەسەدى دەيدى.
«تۇساۋ كەسۋ»ءراسىمى جاسالادى. اجە: جولىڭ بولسىن دەسەلىك،
جولىڭا نۇر توسەلىك.
جارىلقاسىن الدىڭنان،
تۇساۋدى كەسەيىك،
كۇرمەۋىڭدى شەشەيىك.
(ءسابيدىڭ تۇساۋىن الا جىپپەن كەسەدى.)
1 - جۇرگىزۋشى: باتالى قۇل ارىماس،
باتاسىز قۇل جارىماس.
باتامەنەن جەر كوگەرەدى.
بالامىزعا اتالارىمىز باتاسىن بەرسىن....
2 - جۇرگىزۋشى: قاراشى، انا جاقتا دا قازاق جاستارى ۋاقىتتارىن قىزىقتى وتكىزىپ جاتقان ءتارىزدى. سول جاققا بارىپ قايتساق قايتەدى...
قىزدار بۇل ويناپ جاتقان ويىندارىڭ قانداي ويىن، قالاي اتالادى؟
(قىزدار «بەس تاس» ويىنىن ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.)
1 - جۇرگىزۋشى: جىگىتتەرىمىز دە قىزۋ ويىنعا كىرىسكەن ءتارىزدى، ال جىگىتتەر قانداي ويىن ويناپ جاتسىڭدار؟
(ۇلدار «اسىق» ويىنىن تۇسىندىرەدى.)
2 - جۇرگىزۋشى: بۇگىنگى كەشىمىز قىزىقتى ءوتۋى ءۇشىن كەلەسى كەزەكتى تانىمدىق ويىنعا بەرەيىك. مىنا قورجىندا اسىقتار سالىنعان. ول اسىقتاردىڭ بەتىندە سان جازىلعان. قورجىننان كەز - كەلگەن ءبىر اسىقتى الاسىڭدار. شىققان سول سانعا بايلانىستى سۇراق قويامىز، كىم كوپ جاۋاپ بەرەدى ەكەن.؟
«10» سانى
- ون اتا شەجىرەسىن تاراتىپ بەرىڭىز.(اكە، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە، تۋاجات، جەگجات، جۇراعات، جۇماعات)
«3» سانى
- ءۇش ماقساتتى اتا.(جول ماقساتى - جەتۋ، داۋ ماقساتى - ءبىتۋ، ساۋدا ماقساتى - ۇتۋ)
- ءۇش ارسىز (ۇيقى ارسىز، كۇلكى ارسىز، تاماق ارسىز)
- ءۇش الىس (كارى مەن جاس، جاقسى مەن جامان، الىس پەن جاقىن)
- ءۇش ءبيدى اتاڭىز (تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي)
- ءۇش ءجۇزدى اتاڭدار (ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز)
- ءۇش داۋسىز (مىنەز، كارىلىك، اجال)
- جىگىتتىڭ ءۇش جاقىن جۇرتىن اتا.(اعايىن جۇرت، ناعاشى جۇرت، قايىن جۇرت)
- ءۇش ارىس (ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت)
- ءۇش ساۋاپ (شولگە قۇدىق قازعان، وزەنگە كوپىر سالعان، جولعا اعاش ەككەن)
ءۇش بايلىق (دەنساۋلىق، اق جاۋلىق، ون ساۋلىق)
- ءۇش ءتاتتى (جان ءتاتتى، مال ءتاتتى، جار ءتاتتى)
«4» سانى
- ءتورت قوناق ءتۇرىن اتاڭدار (ارنايى قوناق، قۇدايى قوناق، قىدىرما قوناق، قىلعىما قوناق)
- ءتورت تۇلىكتىڭ ءپىرىن اتاڭىز (تۇيە ءپىرى - ويسىل قارا، جىلقى ءپىرى - قامبار اتا، سيىر ءپىرى - زەڭگى بابا، قوي ءپىرى - شوپان اتا، ەشكى ءپىرى - شەكشەك اتا)
- ءتورت قىمبات نە؟ (التىن ۇياڭ وتان قىمبات،
قۇت - بەرەكە اتاڭ قىمبات.
مەيىرىمىڭدى اناڭ قىمبات،
بارىنەن دە ۇيات پەنەن ار قىمبات)
«5» سانى
- بەس دۇشپان (وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق)
- بەس اسىل (تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىم)
- بەس بايلىق (اۋەلگى بايلىق - دەنساۋلىق.
ەكىنشى بايلىق - ەركىندىك.
ءۇشىنشى بايلىق - ءتىل بايلىق.
ءتورتىنشى بايلىق - قايرات - كۇش، اق جاۋلىق.
بەسىنشى بايلىق - بالاڭىز.)
- بەس قارۋعا نەلەر جاتادى؟(مىلتىق، ساداق، نايزا، قىلىش، ايبالتا)
- بەس جاقىن كىمدەر؟ (تاتۋ بولسا - اعايىن جاقىن،
اقىلشى بولسا اپايىڭ جاقىن.
باۋىرمال بولسا - ءىنىڭ جاقىن،
يناباتتى بولسا - كەلىنىڭ جاقىن.
الدىڭا تارتقان ادال اسىن،
قيماس جاقىن – قارىنداسىڭ.)
«6» سانى
- التى الاش دەگەن كىمدەر؟
(الاش حاننىڭ بالالارى: قازاق، قاراقالپاق، قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەن، جايىلحان)
- التى قيىندى اتاڭدار.(ارادان شىققان جاۋ قيىن،
تاۋسىلمايتىن داۋ قيىن،
شانىشقىلاعان ءسوز قيىن.
جازىلماعان دەرت قيىن.
ىسكە اسپاعان سەرت قيىن،
اقىلىڭنان اداسىپ،
ءوزىڭ تۇسكەن ءورت قيىن
نە ىستەرىڭدى بىلە الماي،
اشيدى سوندا باس ميىڭ)
«7» سانى
- جەتى جۇت.(قۇرعاقشىلىق، مال جۇتاۋ، وبا،(ىندەت)، ءورت، سوعىس، جەر سىلكىنۋ، سەل (تاسقىن)
- جەتى كۇندى اتاڭدار (بۇگىن - دۇيسەنبى.
ەرتەڭ - سەيسەنبى.
بۇرسىگۇنى - سارسەنبى.
ارعى كۇنى بەيسەنبى
قاسيەتتى كۇن جۇما
سوڭعى كۇنى - سەنبى
ازىنا - جەكسەنبى.)
- جەتى قازىنانى اتاڭىز.(ەر جىگىت، سۇلۋ ايەل، ءىلىم - ءبىلىم، جۇيرىك ات، قۇماي تازى، قىران بۇركىت، بەرەن مىلتىق)
جەتى اتانى تاراتىڭىز؟
(اكە، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە، تۋاجات.)
- جەتى جەتىمگە نەلەر جاتادى؟
(تىڭداۋسىز قالعان ءسوز جەتىم،
ءقيۋسىز قالعان ءبوز جەتىم.
يەسىز قالعان جەر جەتىم.
باسشىسى جوق ەل جەتىم.
اققۋ - قازسىز كول جەتىم.
ەلىنەن ايىرىلعان ەر جەتىم.
زامانداسى قالماسا،
بارىنەن دە سول جەتىم.)
1 - جۇرگىزۋشى:
اتا - ءداستۇر ابىروي كوتەرگەندە،
و، بۇل سوزدەر سۇيەكتەن وتەر دەمدە.!
توقتالامىز ەندى ءبىز، ال حالايىق،
قاناتتى ءسوز، ماقال مەن ماتەلدەرگە.
«ءسوزدىڭ كوركى - ماقال» دەگەن ۇعىم بار. ءبىزدىڭ ويىنىمىز قىزا تۇسكەن ءتارىزدى. ماقالداپ سويلەۋ جارىسىنا دا كەزەك بەرەيىك. قانە، ەكى جاقتان جارىسقا كىم شىعادى؟ - اسسالاۋماعالەيكۇم، قارسىلاسىم. «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى شال سالەم بەرەدى» دەگەن، سالەم بەرۋگە كەلدىم.
- امانسىڭ با، دوسىم. «قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا»دەگەن، تىزەڭدى بۇگىپ ءدام اۋىز تي.
- «سىيلاپ بەرگەن سۋ ساتىپ العان بالدان ارتىق»دەگەندەي جايعاسساق جايعاسايىق.
- «سىيعا سىي، سىراعا بال»دەمەكشى وتكەندە وزدەرىڭە ريزا بولىپ قايتتىق قوي.
- «از دا بىتەر، كوپ تە بىتەر، تاتۋلىققا نە جەتەر»دەمەكشى تاتۋلىق پەن اۋىزبىرلىككە نە جەتسىن!
- «تورتەۋ تۇگەل بولسا الار، التاۋ الا بولسا الدىرار»دەگەن عوي، و نە دەگەنىڭىز؟
-«بىرلىك ءتۇبى - تىرلىك»دەگەن عوي بابالارىمىز، بىرلىك بولسىن.
-«بيىك توبەگە شىقساڭ، كوزىڭ اشىلادى، جاقسىمەن سويلەسسەڭ، كوڭىلىڭ اشىلادى»دەگەندەي كوڭىلىمىز مارقايىپ قالدى عوي.
-«اڭگىمە اڭگىمە دەگىزەر، اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەر»دەمەكشى قوي قايتايىن، مال كەلەتىن ۋاقىت بولدى.
-«تاۋ تاۋعا قوسىلماس، ادامعا ادام قوسىلماس»دەگەن، ءالى كەزدەسەرمىز، ساۋ بول!
2 - جۇرگىزۋشى:
قاراپ وتىرساق قازاقتىڭ ماقالداپ سويلەگەن ءسوزىنىڭ ءوزى ءبىر شۇرايلى، تاربيەلىك ءمانى زور، استارلى. بۇعان وسى كورىنىستەن - اق كوز جەتكىزگەن بولارسىزدار.
1 - جۇرگىزۋشى:
قۇرمەتتى كورەرمەن قوناقتار، سىزدەرگە دە كوڭىل بولگەن دۇرىس سياقتى. قازاقتا قوناقكادە دەگەن بار. ولاي بولسا سەرگىتۋ ساتىمىزدە سىزدەرگە قويار تاپسىرمامىز بار. مىنا ۇزىك - ۇزىك سوزدەردەن ماقال قۇراستىرۋ كەرەك.
1. ۇيادا ۇشقاندا (ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ.)
2. اتا... بالا...(اتا - بايتەرەك، بالا - جاپىراق.)
3. ەر... ەز...(ەر ءبىل ولەدى، ەز مىڭ ولەدى.)
4. ولە... بولە...(ولە جەگەنشە بولە جە.)
5. تاياق... ءسوز...(تاياق ەتتەن وتەدى، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى)
6. مال... جەر...(مال باققاندىكى، جەر جىرتقاندىكى.)
7. تەنتەكتىڭ... تۇستەن...(تەنتەكتىڭ اقىلى تۇستەن كەيىن كىرەدى.)
8... سۇيىندىرەدى،... كۇيىندىرەدى...(جاقسى ءسوز سۇيىندىرەدى، جامان ءسوز كۇيىندىرەدى.)
9. مىسىققا...، تىشقانعا...(مىسىققا ويىن كەرەك، تىشقانعا ءولىم كەرەك.)
10. مەكتەپ...، ءبىلىم،(مەكتەپ - كەمە، ءبىلىم - تەڭىز.)
2 - جۇرگىزۋشى:
قۇرمەتتى وقۋشىلار، بۇگىنگى ءبىزدىڭ ساباعىمىزدىڭ ماقساتى - زامان وزگەرسە دە ۇلتتىق سالت - ءداستۇرىمىزدىڭ كونەرمەيتىندىگىن ەسكە سالىپ، ۇلتتىق مۇرانى قايتا جاڭعىرتۋ. بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدا وزدەرىڭىز كۋا بولعان داستۇرلەردى كوكەيلەرىڭىزگە توقىپ، سانالارىڭىزعا ءسىڭىرىپ الساڭىزدار ارتىق بولماس.
«توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى بار»دەمەكشى، سالتىن سۇيگەن ءاربىر جاس ۇرپاق بولاشاقتا حالقىن سۇيەتىن، ەلىنە ادال قىزمەت ەتەتىن، ءتىلىنىڭ، سالت - ءداستۇرىنىڭ جاناشىرى بولاتىندىعىنا سەنىمدىمىن.
ەلىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعى سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدا، قۇرمەتتى وقۋشىلار!
قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانى،
№185 قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
قايىرقۇلوۆ المات
ماقساتى: وقۋشىلارعا قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ تاربيەلىك ءمانىن ۇعىندىرۋ، بالانىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ، حالىق ونەگەسىن ۇيرەتۋ.
كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، ۇلاعاتتى سوزدەر جازىلعان پلاكاتتار، ۇلتتىق بۇيىم كورمەلەرى.
بارىسى:
1 - جۇرگىزۋشى:
اتا سالتىم – اسىل مۇرام، ارداعىم،
بابالاردىڭ جالعاستىرار ارمانىن.
سان عاسىردا قالپىن بۇزباس ءقادىرىم،
وتكەنىمدى بۇگىنمەنەن جالعادىم.
2 - جۇرگىزۋشى:
قازاعىمنىڭ سالت - ءداستۇرى جاڭعىرعان،
ءتالىمدى وي سىناعى، تاربيە كوزى قالدىرعان.
سالت - ءداستۇردى ارداقتايىق، اعايىن.
قازاق اتتى ۇلكەن، كىشى، بالدىرعان.
جينالىپپىز ءساتتى كۇنى ءبارىمىز دە،
ۇلكەن، كىشى، جاسىمىز، كارىمىز دە.
تورلەتىڭىز، قادىرمەندى قوناقتار،
گۇل - گۇل جايناپ مىنا ءبىزدىڭ تورىمىزگە.
ونەرلى حالىق - ومىرشەڭ حالىق، قازاقتىڭ ادەت عۇرپىنا باعىتتالعان «سالت - ءداستۇر – اسىل قازىنا» اتتى تاربيە ساعاتىمىزدى باستايمىز.
ءان: «قازاقتىڭ سالت - داستۇرلەرى»
1 - جۇرگىزۋشى. تاربيە ساعاتىمىزدى باستاماس بۇرىن سالت - داستۇرلەر تۋرالى قىسقاشا مالىمەت بەرىپ وتسەك.
قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۇرلەرى:
وتاۋ كوتەرۋ ءداستۇرى
وتباسى، تۇرمىس ءداستۇرى
ەڭبەك ءداستۇرى
تاربيە ءداستۇرى
ناۋرىز ءداستۇرى
قازا عۇرپى
يسلام تاعىلىمى
1 - وقۋشى: تاربيە ءداستۇرى.
ءار ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ، ءدىنى مەن سەنىمىنە، تۇرمىس تىرشىلىگىنە، ۇلتتىق قۇرىلىم ەرەكشەلىگىنە سايكەس عاسىرلار بويى جيناقتالىپ، ءومىردىڭ ءوزى تۋعىزعان عۇرىپتار تۇعىرىنىڭ نەگىزگى سالت رەتىندە قالىپتاسقان. شىلدەحانا (سالت)- جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ قۇرمەتىنە جاسالاتىن ويىن - ساۋىق، توي. كىندىككەسەر (سالت). نارەستە تۋعان ساتتە ونىڭ كىندىگىن كەسەتىن ايەلدەر (كىندىك شەشەسى) دايىن تۇرادى. كىندىك كەسۋ – مارتەبەلى، ابىرويلى ءىس. بەسىككە سالۋ (سالت)- جاڭا تۋعان بالانى بەسىككە سالۋ. بەسىك - قاسيەتتى، كيەلى قۇتتى مۇلىك، ءسابيدىڭ التىن ۇياسى بولىپ ەسەپتەلەدى. قىرقىنان شىعارۋ (سالت). بالانىڭ تۋعانىنا قىرىق كۇن تولعان سوڭ ونى ىدىسقا قىرىق قاسىق سۋ قۇيىپ شومىلدىرادى. ول ءسابيدىڭ جان – جۇيەسىنىڭ قالىپتاسىپ دەنى ساۋ بولىپ وسۋىنە دەگەن اق تىلەكتەن شىققان. تۇساۋ كەسەر (سالت)- ءسابي قاز تۇرعاننان كەيىن تەز ءجۇرىپ كەتسىن دەگەن تىلەكپەن جاسالاتىن عۇرىپ. قازاقتىڭ ءومىر سالتى، ورەن سالتى ت. ب. قولدانۋ مەن دارىپتەۋدى عۇرىپ دەيمىز.
2 - وقۋشى:
قازاق حالقىندا قالىپتاسقان عۇرىپتار ات قويۋ (عۇرىپ). قازاق حالقى جاڭا تۋعان سابيگە جاقسى ەسىمدەر مەن ايگىلى ادامداردىڭ اتىن قويعان. سونىمەن بىرگە بالا ەسىمىن بەدەلدى كىسىلەرگە قويعىزىپ باتاسىن العان. ايدار (عۇرىپ). بالالاردىڭ توبە شاشىن ۇزارتىپ ءوسىرىپ قوادى. بۇل عۇرىپ ەر بالاعا جاسالادى. سابيلەرگە شاش ورنىنا كەكىل، تۇلىم دا قويىلادى. كەكىل (عۇرىپ). جاس بالاردىڭ شاشىن ۇستارامەن الىپ تاستايدى دا، ماڭدايىنا ءبىر شوكىم شاش قالدىرىپ، ونىڭ جيەگىن تەگىستەپ قيىپ قويادى.
3 - وقۋشى:
ءداستۇر - حالىقتىڭ اتادان بالاعا كوشىپ، جالعاسىپ جانە دامىپ وتىراتىن تاريحي الەۋمەتتىك، مادەني - تۇرمىستىق، كاسىپتىك، سالت - سانا، ادەت - عۇرىپ، مىنەز - قۇلىق، ءتالىم - تاربيە جانە رۋحاني ءىس - ارەكەتتەر كورىنىسى.
بازارلىق (ءداستۇر)- الىس ساپارعا شىققان ادامداردىڭ جاقىندارىنا اكەلگەن سىيلىعى.
بايعازى (ءداستۇر)- بالالاردىڭ، جاستاردىڭ جاڭا كيىمى، زاتى ءۇشىن بەرىلەتىن اقشالاي، زاتتاي سىي.
ءتىلاشار (ءداستۇر)- بالاسى جەتى جاسقا تولعان سوڭ بالاعا جاڭا كيىم كيگىزىپ، وقۋ - جابدىقتارىن دايىنداپ، شاعىن توي وتكىزەدى. مۇنى «ءتىلاشار» تويى دەپ اتايدى.
جەتى اتا (ءداستۇر)- حالقىمىز كەيىنگى ۇرپاققا جەتى اتاسىن ءبىلۋدى مىندەتتەگەن.
اساتۋ (ءداستۇر)- ەت جەلىنىپ بولعان سوڭ توردە وتىرعان اقساقال تاباقتا قالعان ەتتى جاس بالالار مەن جىگىتتەرگە اساتادى.
2 - جۇرگىزۋشى:
شاشۋ، شاشۋ شاشايىق،
اق ساندىقتى اشايىق.
بۇل مەرەكە، بۇل تويدا،
كەرەمەت ءراسىم جاسايىق.
بالا: ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى، دۇنيەگە ءسابي كەلدى.!
اجەلەر: وي اينالايىن بالام، بۇل قۋانىشتى حابار عوي! ءسۇيىنشى سۇراۋ شىن قۋانىشتىڭ بەلگىسى. قازاق سۇيىنشىدەن نەنى اياعان، مىنەكەي ءسۇيىنشىڭدى الا عوي.
1 - جۇرگىزۋشى: وي قانداي كەرەمەت، دۇنيەگە ءبىر قازاق كەلدى دەسەيشى!. بالاعا قانداي ات قويساق بولادى ەكەن؟
قازاقتىڭ عۇرىپتارىنىڭ ءبىرى «ات قويۋ» راسىمىنە كەزەك بەرەيىك.
«بالاعا ات قويۋ» ءراسىمى جاسالادى.
2 - جۇرگىزۋشى: ەندى دۇنيەگە كەلگەن بالانى بەسىككە سالۋعا اجەلەرىمىز دە دايىن سياقتى. قىزىقتى ۇزبەي «بەسىككە سالۋ» راسىمىنە كەزەك بەرگەن دۇرىس سياقتى، سەن قالاي ويلايسىڭ؟
«بەسىككە سالۋ» ءراسىمى جاسالادى.
1 - جۇرگىزۋشى:
حالقىمنىڭ قولونەرى اسا كوركەم،
قۋانادى، سۇيسىنەدى ونى كورگەن.
قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىنە ءبىر ءسات ساياحات جاساپ قايتساق قايتەدى؟!. بۇگىنگى كەشتە ۇيىمداستىرىلعان قولونەر بۇيىمدارىن قاراشى، قانداي كەرەمەت! «شەشەدەن كورىپ تون پىشەر، اكەدەن كورىپ وق جانار» دەمەكشى ءبىزدىڭ سىنىپتىڭ قىزدارى كەستە تىگىپ، توقىما توقىپ، كورپە قۇراپ وتىر، ۇلدارىمىز بولسا قامشى ءورىپ قىزۋ جۇمىس ۇستىندە. بۇنىڭ ءوزى قازاقتىڭ تۇرمىسىنىڭ تاماشا كورىنىسى ەمەس پە؟! 2 - جۇرگىزۋشى؛ ايتپاقشى ءبىز اتىن قويعان كەشەگى ءسابيىمىز بۇگىندە جۇرۋگە تالپىنىپ جۇرگەن ءتارىزدى. بۇگىن اجەلەرىمىز سول ءسابيدىڭ تۇساۋىن كەسەدى دەيدى.
«تۇساۋ كەسۋ»ءراسىمى جاسالادى. اجە: جولىڭ بولسىن دەسەلىك،
جولىڭا نۇر توسەلىك.
جارىلقاسىن الدىڭنان،
تۇساۋدى كەسەيىك،
كۇرمەۋىڭدى شەشەيىك.
(ءسابيدىڭ تۇساۋىن الا جىپپەن كەسەدى.)
1 - جۇرگىزۋشى: باتالى قۇل ارىماس،
باتاسىز قۇل جارىماس.
باتامەنەن جەر كوگەرەدى.
بالامىزعا اتالارىمىز باتاسىن بەرسىن....
2 - جۇرگىزۋشى: قاراشى، انا جاقتا دا قازاق جاستارى ۋاقىتتارىن قىزىقتى وتكىزىپ جاتقان ءتارىزدى. سول جاققا بارىپ قايتساق قايتەدى...
قىزدار بۇل ويناپ جاتقان ويىندارىڭ قانداي ويىن، قالاي اتالادى؟
(قىزدار «بەس تاس» ويىنىن ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.)
1 - جۇرگىزۋشى: جىگىتتەرىمىز دە قىزۋ ويىنعا كىرىسكەن ءتارىزدى، ال جىگىتتەر قانداي ويىن ويناپ جاتسىڭدار؟
(ۇلدار «اسىق» ويىنىن تۇسىندىرەدى.)
2 - جۇرگىزۋشى: بۇگىنگى كەشىمىز قىزىقتى ءوتۋى ءۇشىن كەلەسى كەزەكتى تانىمدىق ويىنعا بەرەيىك. مىنا قورجىندا اسىقتار سالىنعان. ول اسىقتاردىڭ بەتىندە سان جازىلعان. قورجىننان كەز - كەلگەن ءبىر اسىقتى الاسىڭدار. شىققان سول سانعا بايلانىستى سۇراق قويامىز، كىم كوپ جاۋاپ بەرەدى ەكەن.؟
«10» سانى
- ون اتا شەجىرەسىن تاراتىپ بەرىڭىز.(اكە، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە، تۋاجات، جەگجات، جۇراعات، جۇماعات)
«3» سانى
- ءۇش ماقساتتى اتا.(جول ماقساتى - جەتۋ، داۋ ماقساتى - ءبىتۋ، ساۋدا ماقساتى - ۇتۋ)
- ءۇش ارسىز (ۇيقى ارسىز، كۇلكى ارسىز، تاماق ارسىز)
- ءۇش الىس (كارى مەن جاس، جاقسى مەن جامان، الىس پەن جاقىن)
- ءۇش ءبيدى اتاڭىز (تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي)
- ءۇش ءجۇزدى اتاڭدار (ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز)
- ءۇش داۋسىز (مىنەز، كارىلىك، اجال)
- جىگىتتىڭ ءۇش جاقىن جۇرتىن اتا.(اعايىن جۇرت، ناعاشى جۇرت، قايىن جۇرت)
- ءۇش ارىس (ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت)
- ءۇش ساۋاپ (شولگە قۇدىق قازعان، وزەنگە كوپىر سالعان، جولعا اعاش ەككەن)
ءۇش بايلىق (دەنساۋلىق، اق جاۋلىق، ون ساۋلىق)
- ءۇش ءتاتتى (جان ءتاتتى، مال ءتاتتى، جار ءتاتتى)
«4» سانى
- ءتورت قوناق ءتۇرىن اتاڭدار (ارنايى قوناق، قۇدايى قوناق، قىدىرما قوناق، قىلعىما قوناق)
- ءتورت تۇلىكتىڭ ءپىرىن اتاڭىز (تۇيە ءپىرى - ويسىل قارا، جىلقى ءپىرى - قامبار اتا، سيىر ءپىرى - زەڭگى بابا، قوي ءپىرى - شوپان اتا، ەشكى ءپىرى - شەكشەك اتا)
- ءتورت قىمبات نە؟ (التىن ۇياڭ وتان قىمبات،
قۇت - بەرەكە اتاڭ قىمبات.
مەيىرىمىڭدى اناڭ قىمبات،
بارىنەن دە ۇيات پەنەن ار قىمبات)
«5» سانى
- بەس دۇشپان (وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق)
- بەس اسىل (تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىم)
- بەس بايلىق (اۋەلگى بايلىق - دەنساۋلىق.
ەكىنشى بايلىق - ەركىندىك.
ءۇشىنشى بايلىق - ءتىل بايلىق.
ءتورتىنشى بايلىق - قايرات - كۇش، اق جاۋلىق.
بەسىنشى بايلىق - بالاڭىز.)
- بەس قارۋعا نەلەر جاتادى؟(مىلتىق، ساداق، نايزا، قىلىش، ايبالتا)
- بەس جاقىن كىمدەر؟ (تاتۋ بولسا - اعايىن جاقىن،
اقىلشى بولسا اپايىڭ جاقىن.
باۋىرمال بولسا - ءىنىڭ جاقىن،
يناباتتى بولسا - كەلىنىڭ جاقىن.
الدىڭا تارتقان ادال اسىن،
قيماس جاقىن – قارىنداسىڭ.)
«6» سانى
- التى الاش دەگەن كىمدەر؟
(الاش حاننىڭ بالالارى: قازاق، قاراقالپاق، قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەن، جايىلحان)
- التى قيىندى اتاڭدار.(ارادان شىققان جاۋ قيىن،
تاۋسىلمايتىن داۋ قيىن،
شانىشقىلاعان ءسوز قيىن.
جازىلماعان دەرت قيىن.
ىسكە اسپاعان سەرت قيىن،
اقىلىڭنان اداسىپ،
ءوزىڭ تۇسكەن ءورت قيىن
نە ىستەرىڭدى بىلە الماي،
اشيدى سوندا باس ميىڭ)
«7» سانى
- جەتى جۇت.(قۇرعاقشىلىق، مال جۇتاۋ، وبا،(ىندەت)، ءورت، سوعىس، جەر سىلكىنۋ، سەل (تاسقىن)
- جەتى كۇندى اتاڭدار (بۇگىن - دۇيسەنبى.
ەرتەڭ - سەيسەنبى.
بۇرسىگۇنى - سارسەنبى.
ارعى كۇنى بەيسەنبى
قاسيەتتى كۇن جۇما
سوڭعى كۇنى - سەنبى
ازىنا - جەكسەنبى.)
- جەتى قازىنانى اتاڭىز.(ەر جىگىت، سۇلۋ ايەل، ءىلىم - ءبىلىم، جۇيرىك ات، قۇماي تازى، قىران بۇركىت، بەرەن مىلتىق)
جەتى اتانى تاراتىڭىز؟
(اكە، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە، تۋاجات.)
- جەتى جەتىمگە نەلەر جاتادى؟
(تىڭداۋسىز قالعان ءسوز جەتىم،
ءقيۋسىز قالعان ءبوز جەتىم.
يەسىز قالعان جەر جەتىم.
باسشىسى جوق ەل جەتىم.
اققۋ - قازسىز كول جەتىم.
ەلىنەن ايىرىلعان ەر جەتىم.
زامانداسى قالماسا،
بارىنەن دە سول جەتىم.)
1 - جۇرگىزۋشى:
اتا - ءداستۇر ابىروي كوتەرگەندە،
و، بۇل سوزدەر سۇيەكتەن وتەر دەمدە.!
توقتالامىز ەندى ءبىز، ال حالايىق،
قاناتتى ءسوز، ماقال مەن ماتەلدەرگە.
«ءسوزدىڭ كوركى - ماقال» دەگەن ۇعىم بار. ءبىزدىڭ ويىنىمىز قىزا تۇسكەن ءتارىزدى. ماقالداپ سويلەۋ جارىسىنا دا كەزەك بەرەيىك. قانە، ەكى جاقتان جارىسقا كىم شىعادى؟ - اسسالاۋماعالەيكۇم، قارسىلاسىم. «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى شال سالەم بەرەدى» دەگەن، سالەم بەرۋگە كەلدىم.
- امانسىڭ با، دوسىم. «قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا»دەگەن، تىزەڭدى بۇگىپ ءدام اۋىز تي.
- «سىيلاپ بەرگەن سۋ ساتىپ العان بالدان ارتىق»دەگەندەي جايعاسساق جايعاسايىق.
- «سىيعا سىي، سىراعا بال»دەمەكشى وتكەندە وزدەرىڭە ريزا بولىپ قايتتىق قوي.
- «از دا بىتەر، كوپ تە بىتەر، تاتۋلىققا نە جەتەر»دەمەكشى تاتۋلىق پەن اۋىزبىرلىككە نە جەتسىن!
- «تورتەۋ تۇگەل بولسا الار، التاۋ الا بولسا الدىرار»دەگەن عوي، و نە دەگەنىڭىز؟
-«بىرلىك ءتۇبى - تىرلىك»دەگەن عوي بابالارىمىز، بىرلىك بولسىن.
-«بيىك توبەگە شىقساڭ، كوزىڭ اشىلادى، جاقسىمەن سويلەسسەڭ، كوڭىلىڭ اشىلادى»دەگەندەي كوڭىلىمىز مارقايىپ قالدى عوي.
-«اڭگىمە اڭگىمە دەگىزەر، اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەر»دەمەكشى قوي قايتايىن، مال كەلەتىن ۋاقىت بولدى.
-«تاۋ تاۋعا قوسىلماس، ادامعا ادام قوسىلماس»دەگەن، ءالى كەزدەسەرمىز، ساۋ بول!
2 - جۇرگىزۋشى:
قاراپ وتىرساق قازاقتىڭ ماقالداپ سويلەگەن ءسوزىنىڭ ءوزى ءبىر شۇرايلى، تاربيەلىك ءمانى زور، استارلى. بۇعان وسى كورىنىستەن - اق كوز جەتكىزگەن بولارسىزدار.
1 - جۇرگىزۋشى:
قۇرمەتتى كورەرمەن قوناقتار، سىزدەرگە دە كوڭىل بولگەن دۇرىس سياقتى. قازاقتا قوناقكادە دەگەن بار. ولاي بولسا سەرگىتۋ ساتىمىزدە سىزدەرگە قويار تاپسىرمامىز بار. مىنا ۇزىك - ۇزىك سوزدەردەن ماقال قۇراستىرۋ كەرەك.
1. ۇيادا ۇشقاندا (ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ.)
2. اتا... بالا...(اتا - بايتەرەك، بالا - جاپىراق.)
3. ەر... ەز...(ەر ءبىل ولەدى، ەز مىڭ ولەدى.)
4. ولە... بولە...(ولە جەگەنشە بولە جە.)
5. تاياق... ءسوز...(تاياق ەتتەن وتەدى، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى)
6. مال... جەر...(مال باققاندىكى، جەر جىرتقاندىكى.)
7. تەنتەكتىڭ... تۇستەن...(تەنتەكتىڭ اقىلى تۇستەن كەيىن كىرەدى.)
8... سۇيىندىرەدى،... كۇيىندىرەدى...(جاقسى ءسوز سۇيىندىرەدى، جامان ءسوز كۇيىندىرەدى.)
9. مىسىققا...، تىشقانعا...(مىسىققا ويىن كەرەك، تىشقانعا ءولىم كەرەك.)
10. مەكتەپ...، ءبىلىم،(مەكتەپ - كەمە، ءبىلىم - تەڭىز.)
2 - جۇرگىزۋشى:
قۇرمەتتى وقۋشىلار، بۇگىنگى ءبىزدىڭ ساباعىمىزدىڭ ماقساتى - زامان وزگەرسە دە ۇلتتىق سالت - ءداستۇرىمىزدىڭ كونەرمەيتىندىگىن ەسكە سالىپ، ۇلتتىق مۇرانى قايتا جاڭعىرتۋ. بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدا وزدەرىڭىز كۋا بولعان داستۇرلەردى كوكەيلەرىڭىزگە توقىپ، سانالارىڭىزعا ءسىڭىرىپ الساڭىزدار ارتىق بولماس.
«توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى بار»دەمەكشى، سالتىن سۇيگەن ءاربىر جاس ۇرپاق بولاشاقتا حالقىن سۇيەتىن، ەلىنە ادال قىزمەت ەتەتىن، ءتىلىنىڭ، سالت - ءداستۇرىنىڭ جاناشىرى بولاتىندىعىنا سەنىمدىمىن.
ەلىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعى سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدا، قۇرمەتتى وقۋشىلار!
قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانى،
№185 قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
قايىرقۇلوۆ المات
You Might Also Like
