ۇرپاق تاربيەسi - ۇلت بولاشاعى
ۇرپاق تاربيەسi - ۇلت بولاشاعى
ادامنىڭ ادامشىلدىعى – اقىل،
عىلىم، جاقسى اتا، جاقسى انا،
جاقسى قۇربى، جاقسى ۇستازدان بولادى.
اباي
وتباسى – ادام بالاسىنىڭ التىن دىڭگەگى. ويتكەنى ادام ەڭ العاش شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن ساتىنەن باستاپ، وسىندا ەر جەتىپ، وتباسىنىڭ تاربيەسىن الادى. سوندىقتان دا وتباسى – ادامزاتتىڭ اسا قاجەتتى، ءارى قاسيەتتى التىن مەكتەبى.
وتباسىنىڭ ادامزات ۇرپاعىنا دەگەن ىقپالى مەن اسەر كۇشىن ومىردەگى باسقا ەش نارسەنىڭ كۇشىمەن سالىستىرۋعا بولمايتىنداي. ويتكەنى اتا - انانىڭ بالاعا دەگەن تاربيەسىنىڭ ورنىن ەش نارسە تولتىرا الار ەمەس. «ەل بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» - دەگەن ناقىل ءسوز وتباسى تاربيەسىنىڭ ماڭىزىن ايقىنداتىپ تۇر ەمەس پە؟ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ جاس شاماسى ءار ءتۇرلى بولسا دا، ولاردىڭ اراسىندا ءبىر - بىرىمەن رۋحاني جاقىندىعى، ماقسات ىنتىماقتاستىعى بار.
اتاقتى قازاق اقىنى قاسىم امانجولوۆ ءوزىنىڭ جارىنا ارناعان ءبىر ولەڭىندە: وتباسى – شاعىن مەملەكەت، مەن – پرەزيدەنت، سەن – پرەمەر، دەگەنى بار. شىنىندا، وتباسى – ول دا ءبىر شاعىن مەملەكەت. ءار مەملەكەتتىڭ وزىنە ءتان ءوندىرىسى مەن ءونىم ءبولىسى، سىرتقى جانە ىشكى ساياساتى، كىرىس – شىعىس بيۋدجەتى، قاستەرلەپ ۇستاناتىن رامىزدەرى، ت. ب. بولاتىنى سياقتى، ءار وتباسى بولمىس - تىرشىلىگىنىڭ دە سوعان ۇقساس جاقتارى بار، ونىڭ جاراتىلىسى دا باسشىلىق پەن قوسشىلىقتى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان وتباسىنىڭ قۇرىلىمىنا زور ماڭىز بەرىلىپ، ءمانىن قورعاعان، وتباسىنىڭ ار - نامىسىن ساقتاۋعا، سىرىن شاشپاۋعا، مۇشەلەرىن ءبىر - بىرىنە قاتىستى ادالدىققا تاربيەلەگەن. «وتان وتباسىنان باستالادى» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسى دە وسىندا.
اتا - انا ءوز وتباسىن نىعايتا وتىرىپ، سونىمەن بىرگە ونىڭ بالاعاتقا تولعان مۇشەلەرىن ءۇي بولۋعا، ءوز شاڭىراعىن كوتەرۋگە ازىرلەۋى باستى ءارى وتە جاۋاپتى مىندەت بولىپ سانالادى. جاس وتاۋدىڭ ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىعىپ، ماحاببات پەن تاتۋ - تاتتىلىك، بەرەكە - بىرلىك ورىن تەپكەن جىلى ۇياعا اينالۋى، بوساعاسى بەرىك، بولاشاعى نۇرلى بولۋى كوبىنە - كوپ جاس جۇبايلاردىڭ ۇلكەن ۇيدە العان تاربيەسى، كورگەن ونەگەسىنە بايلانىستى.
«ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا، سونى ىلەرسىڭ»، «اناسىنا قاراپ، قىزىن ال»، - دەپ، حالىق ءبارىن باستان كەشىپ، سىناقتان وتكىزگەندىكتەن ايتقان. حان ورداسى، سالتاناتتى سارايلاردا تالاي كۇن اۋناپ - قۋناپ جاتىپ، ءوزىنىڭ شۇرق تەسىك قۇرىم كيىز لاشىعىنا قايتىپ ورالعاندا جيرەنشە شەشەن: «ايحاي، مەنىڭ ءوز ءۇيىم، كەڭ سارايداي بوز ءۇيىم»، - دەپ جانى جاي تاپقان ەكەن. بۇل اڭىزدا ۇلكەن شىندىق، تەرەڭ ءمان بار. اركىمگە، ونىڭ ىشىندە بالاعا ءوز ۇيىنەن ىستىق، ءوز ۇيىنەن كەڭ دە كەرەمەت مەكەن جەر جۇزىندە جوق. كاۆكاز حالىقتارىندا «ناعىز جايلى ورىن: قىلىشقا – قىنابى، وتقا – وشاعى، ەر جىگىتكە – ءوز ءۇيى» - دەگەن تاماشا ناقىل بار. ادالدىق پەن مەيىرىمدىلىك، جاۋاپكەرشىلىك پەن كەشىرىمدىلىك تە وتباسىندا شىن ىقىلاس - پەيىلمەنەن بالانىڭ كوكىرەگىندە ورىن تەبەدى. قازاق وتباسىندا اۋەلى اكە، سودان كەيىن شەشە، بۇلار – جانۇيا مەكتەبىنىڭ ۇستازدارى بولادى. اكە مەن شەشەنىڭ بالاسىنا قوياتىن ەڭ ءبىرىنشى باستى تالاپ - تىلەكتەرى - بالانىڭ «ادەپتى بالا» بولىپ ءوسۋى. سوندىقتان قازاق جانۇياسى ءاردايىم: « ادەپتى بول، تاربيەسىزدىك ەتپە، كورگەنسىز بولما» دەگەن سياقتى سوزدەردى بالالارىنىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ وسىرگەن. قازاق وتباسىندا ءوز بالاسىن مەيىرىمدىلىككە، يماندىلىققا باۋلىپ وسىرگەن. ۇنەمى جانۇياسىندا وسىلاي تاربيە كورگەن بالا اقىرىندا، وزدىگىنەن ءتىل العىش، ادال، تياناقتى، ۇقىپتى بولىپ شىعا كەلەدى.
تاربيە باسى ادەپتىلىك دەپ بىلگەن اتا - انا اۋەلى بالاسىنا وزدەرىن سىيلاپ - قۇرمەتتەۋدى، وزگەلەرگە، اسىرەسە ۇلكەندەرگە، سىپايىلىق تانىتۋدى، ەشكىمدى مۇقاتپاۋدى ۇيرەتكەن. سونىمەن قاتار، بالالارىنىڭ ەر - ازامات بولىپ، حالقىنا ەڭبەك ەتۋلەرىن باستى مىندەت ەتىپ قويعان.
وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى، بەرەكەسى، مەيىر - شاپاعات كوزى – ايەل. ايەلدىڭ بۇل ءرولى وتاعاسىنىڭ جاماعاتىنا، بالا - شاعانىڭ اناعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمەن، قامقورلىعىمەن، انا جانىن قاس - قاباعىنان، جانارىنان تانىعىشتىقپەن نىعايا، بيىكتەي بەرەدى. ارينە، ايەل دە ءوزىنىڭ انالىق بورىشىن ۇمىتپاعاندا، اسىرەسە، ەرىمەن قاباعى جاراسىپ، تاتۋ – سۇيىسپەنشىلىكتە تۇرعاندا مارتەبەسى ارتا تۇسپەك. ايەلدىڭ ەرىنە قارىم - قاتىناسى بالالاردىڭ اكەگە كوزقاراسىنىڭ سيپاتىن انىقتايتىنى بەرىك ەستە بولۋعا ءتيىس. مۇنىڭ ءوزى، ءبىر جاعىنان، ءۇي ىشىندەگى ادەپتىڭ باستاۋ كوزى ەكەنى انىق. دەمەك، بالالار ءۇشىن اكە بەدەلى انالارىنىڭ ءسوزى، ءىس - قيمىلى، قاس - قاباعى ارقىلى قالىپتاسادى. مىسالى، ەرلى - زايىپتىلار بالالار كوزىنشە ءبىر - بىرىنە قاتتى، بالاعات سوزدەر ايتىسپاق تۇگىل، داۋىس كوتەرىپ، كەرىسۋگە ءتيىس ەمەس. ولاي ەتكەندە، ءوز بەدەلدەرىن جوعالتۋدىڭ، بالا - شاعانىڭ جۇرەگىن شوشىتىپ، زارەسىن ۇشىرۋدىڭ ۇستىنە، ولاردىڭ جانىنا كەيىن وزدەرى ءۇي بولعاندا، الدارىنان شىعاتىن جامان ادەتتىڭ ۇرىعىن ەگەدى. بۇل جاعىنان انالاردىڭ بالالارعا: «اكەڭمەن اقىلداس»، “اكەڭ بىلەدى»، «اكەڭنىڭ ايتقانىن ىستە» ت. ب. سياقتى داستۇرىمىزدە بار سوزدەردى ايتىپ وتىرۋى قانداي عانيبەت! اتاقتى «اباي» ەپوپەياسىندا حالقىمىزدىڭ وسىعان ورايلاس ءقادىرلى ءداستۇرىن تانىتاتىن مىناداي ءبىر تاعىلىمدى ەپيزود بار. «... سەمەي قالاسىندا ءۇش جىل وقىپ، جايلاۋداعى اكە ۇيىنە كۇن كەشكىرە جەتكەن، 13 جاسار شاكىرت بالا – اباي اتتان تۇسكەن بەتتە، امانداسۋ ءۇشىن، شەشەگە قاراي جۇرەدى. سوندا اقىلدى دا بايسالدى انا ۇلجان: «ءاي، بالام، اندا اكەڭدەر تۇر، اكەڭە بارىپ، سالەم بەر!» - دەيدى. ءبىر ساتكە بالالىق سەزىم جەڭىپ، قاتەلىك جىبەرىپ العانىن تۇسىنگەن جاس اباي كىلت بۇرىلىپ، ورتاسىندا اكەسى قۇنانباي بار شەتكەرىرەك تۇرعان وقشاۋ توپقا قاراي ادىمداي جونەلەدى». ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ مۇنى حالىقتىڭ جۇرەككە جىلى وسىنداي تاماشا داستۇرىنەن حاباردار ەتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، ونىڭ تاربيەلىك زور ماڭىزىن جوعارى باعالاعاندىقتان دا كەلتىرىپ وتىرعانى انىق.
اتا - انانىڭ ءبىر - ءبىرىنىڭ ءقادىر - قاسيەتىن وسىلايشا ارداقتاپ، بەدەلىن ءوسىرۋى، ارالارىندا وكپە - ناز، كيكىلجىڭ تۋا قالعاندا، ونى بالالاردان وڭاشادا، ەكەۋ ارا شەشىپ وتىرۋى – شىنايى يناباتتىلىق، ادەپتىلىك.
سايىپ كەلگەندە، قوعامدا ادەپ - ينابات ولشەمدەرىنىڭ تەرەڭ تامىرلانىپ، قەڭ جايىلۋىندا وتباسىنىڭ ماڭىزى وراسان زور. ءاربىر ۇيانىڭ قوس تىرەۋى – ەرلى - زايىپتىلار وزدەرىنە ادەپ - ادامگەرشىلىك تالاپتارىن، قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن مۇلتىكسىز ورىنداسا، بۇكىل قوعامدا، ەلدە بەيبىت تە بەرەكەلى تۇرمىسقا نەگىز قالانباق، دەمەق، ۇرپاقتارىنا قۇتتى قونىس، جايلى بولاشاق قامتاماسىز ەتىلمەك!
ادامنىڭ ادامشىلدىعى – اقىل،
عىلىم، جاقسى اتا، جاقسى انا،
جاقسى قۇربى، جاقسى ۇستازدان بولادى.
اباي
وتباسى – ادام بالاسىنىڭ التىن دىڭگەگى. ويتكەنى ادام ەڭ العاش شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن ساتىنەن باستاپ، وسىندا ەر جەتىپ، وتباسىنىڭ تاربيەسىن الادى. سوندىقتان دا وتباسى – ادامزاتتىڭ اسا قاجەتتى، ءارى قاسيەتتى التىن مەكتەبى.
وتباسىنىڭ ادامزات ۇرپاعىنا دەگەن ىقپالى مەن اسەر كۇشىن ومىردەگى باسقا ەش نارسەنىڭ كۇشىمەن سالىستىرۋعا بولمايتىنداي. ويتكەنى اتا - انانىڭ بالاعا دەگەن تاربيەسىنىڭ ورنىن ەش نارسە تولتىرا الار ەمەس. «ەل بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» - دەگەن ناقىل ءسوز وتباسى تاربيەسىنىڭ ماڭىزىن ايقىنداتىپ تۇر ەمەس پە؟ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ جاس شاماسى ءار ءتۇرلى بولسا دا، ولاردىڭ اراسىندا ءبىر - بىرىمەن رۋحاني جاقىندىعى، ماقسات ىنتىماقتاستىعى بار.
اتاقتى قازاق اقىنى قاسىم امانجولوۆ ءوزىنىڭ جارىنا ارناعان ءبىر ولەڭىندە: وتباسى – شاعىن مەملەكەت، مەن – پرەزيدەنت، سەن – پرەمەر، دەگەنى بار. شىنىندا، وتباسى – ول دا ءبىر شاعىن مەملەكەت. ءار مەملەكەتتىڭ وزىنە ءتان ءوندىرىسى مەن ءونىم ءبولىسى، سىرتقى جانە ىشكى ساياساتى، كىرىس – شىعىس بيۋدجەتى، قاستەرلەپ ۇستاناتىن رامىزدەرى، ت. ب. بولاتىنى سياقتى، ءار وتباسى بولمىس - تىرشىلىگىنىڭ دە سوعان ۇقساس جاقتارى بار، ونىڭ جاراتىلىسى دا باسشىلىق پەن قوسشىلىقتى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان وتباسىنىڭ قۇرىلىمىنا زور ماڭىز بەرىلىپ، ءمانىن قورعاعان، وتباسىنىڭ ار - نامىسىن ساقتاۋعا، سىرىن شاشپاۋعا، مۇشەلەرىن ءبىر - بىرىنە قاتىستى ادالدىققا تاربيەلەگەن. «وتان وتباسىنان باستالادى» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسى دە وسىندا.
اتا - انا ءوز وتباسىن نىعايتا وتىرىپ، سونىمەن بىرگە ونىڭ بالاعاتقا تولعان مۇشەلەرىن ءۇي بولۋعا، ءوز شاڭىراعىن كوتەرۋگە ازىرلەۋى باستى ءارى وتە جاۋاپتى مىندەت بولىپ سانالادى. جاس وتاۋدىڭ ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىعىپ، ماحاببات پەن تاتۋ - تاتتىلىك، بەرەكە - بىرلىك ورىن تەپكەن جىلى ۇياعا اينالۋى، بوساعاسى بەرىك، بولاشاعى نۇرلى بولۋى كوبىنە - كوپ جاس جۇبايلاردىڭ ۇلكەن ۇيدە العان تاربيەسى، كورگەن ونەگەسىنە بايلانىستى.
«ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا، سونى ىلەرسىڭ»، «اناسىنا قاراپ، قىزىن ال»، - دەپ، حالىق ءبارىن باستان كەشىپ، سىناقتان وتكىزگەندىكتەن ايتقان. حان ورداسى، سالتاناتتى سارايلاردا تالاي كۇن اۋناپ - قۋناپ جاتىپ، ءوزىنىڭ شۇرق تەسىك قۇرىم كيىز لاشىعىنا قايتىپ ورالعاندا جيرەنشە شەشەن: «ايحاي، مەنىڭ ءوز ءۇيىم، كەڭ سارايداي بوز ءۇيىم»، - دەپ جانى جاي تاپقان ەكەن. بۇل اڭىزدا ۇلكەن شىندىق، تەرەڭ ءمان بار. اركىمگە، ونىڭ ىشىندە بالاعا ءوز ۇيىنەن ىستىق، ءوز ۇيىنەن كەڭ دە كەرەمەت مەكەن جەر جۇزىندە جوق. كاۆكاز حالىقتارىندا «ناعىز جايلى ورىن: قىلىشقا – قىنابى، وتقا – وشاعى، ەر جىگىتكە – ءوز ءۇيى» - دەگەن تاماشا ناقىل بار. ادالدىق پەن مەيىرىمدىلىك، جاۋاپكەرشىلىك پەن كەشىرىمدىلىك تە وتباسىندا شىن ىقىلاس - پەيىلمەنەن بالانىڭ كوكىرەگىندە ورىن تەبەدى. قازاق وتباسىندا اۋەلى اكە، سودان كەيىن شەشە، بۇلار – جانۇيا مەكتەبىنىڭ ۇستازدارى بولادى. اكە مەن شەشەنىڭ بالاسىنا قوياتىن ەڭ ءبىرىنشى باستى تالاپ - تىلەكتەرى - بالانىڭ «ادەپتى بالا» بولىپ ءوسۋى. سوندىقتان قازاق جانۇياسى ءاردايىم: « ادەپتى بول، تاربيەسىزدىك ەتپە، كورگەنسىز بولما» دەگەن سياقتى سوزدەردى بالالارىنىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ وسىرگەن. قازاق وتباسىندا ءوز بالاسىن مەيىرىمدىلىككە، يماندىلىققا باۋلىپ وسىرگەن. ۇنەمى جانۇياسىندا وسىلاي تاربيە كورگەن بالا اقىرىندا، وزدىگىنەن ءتىل العىش، ادال، تياناقتى، ۇقىپتى بولىپ شىعا كەلەدى.
تاربيە باسى ادەپتىلىك دەپ بىلگەن اتا - انا اۋەلى بالاسىنا وزدەرىن سىيلاپ - قۇرمەتتەۋدى، وزگەلەرگە، اسىرەسە ۇلكەندەرگە، سىپايىلىق تانىتۋدى، ەشكىمدى مۇقاتپاۋدى ۇيرەتكەن. سونىمەن قاتار، بالالارىنىڭ ەر - ازامات بولىپ، حالقىنا ەڭبەك ەتۋلەرىن باستى مىندەت ەتىپ قويعان.
وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى، بەرەكەسى، مەيىر - شاپاعات كوزى – ايەل. ايەلدىڭ بۇل ءرولى وتاعاسىنىڭ جاماعاتىنا، بالا - شاعانىڭ اناعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمەن، قامقورلىعىمەن، انا جانىن قاس - قاباعىنان، جانارىنان تانىعىشتىقپەن نىعايا، بيىكتەي بەرەدى. ارينە، ايەل دە ءوزىنىڭ انالىق بورىشىن ۇمىتپاعاندا، اسىرەسە، ەرىمەن قاباعى جاراسىپ، تاتۋ – سۇيىسپەنشىلىكتە تۇرعاندا مارتەبەسى ارتا تۇسپەك. ايەلدىڭ ەرىنە قارىم - قاتىناسى بالالاردىڭ اكەگە كوزقاراسىنىڭ سيپاتىن انىقتايتىنى بەرىك ەستە بولۋعا ءتيىس. مۇنىڭ ءوزى، ءبىر جاعىنان، ءۇي ىشىندەگى ادەپتىڭ باستاۋ كوزى ەكەنى انىق. دەمەك، بالالار ءۇشىن اكە بەدەلى انالارىنىڭ ءسوزى، ءىس - قيمىلى، قاس - قاباعى ارقىلى قالىپتاسادى. مىسالى، ەرلى - زايىپتىلار بالالار كوزىنشە ءبىر - بىرىنە قاتتى، بالاعات سوزدەر ايتىسپاق تۇگىل، داۋىس كوتەرىپ، كەرىسۋگە ءتيىس ەمەس. ولاي ەتكەندە، ءوز بەدەلدەرىن جوعالتۋدىڭ، بالا - شاعانىڭ جۇرەگىن شوشىتىپ، زارەسىن ۇشىرۋدىڭ ۇستىنە، ولاردىڭ جانىنا كەيىن وزدەرى ءۇي بولعاندا، الدارىنان شىعاتىن جامان ادەتتىڭ ۇرىعىن ەگەدى. بۇل جاعىنان انالاردىڭ بالالارعا: «اكەڭمەن اقىلداس»، “اكەڭ بىلەدى»، «اكەڭنىڭ ايتقانىن ىستە» ت. ب. سياقتى داستۇرىمىزدە بار سوزدەردى ايتىپ وتىرۋى قانداي عانيبەت! اتاقتى «اباي» ەپوپەياسىندا حالقىمىزدىڭ وسىعان ورايلاس ءقادىرلى ءداستۇرىن تانىتاتىن مىناداي ءبىر تاعىلىمدى ەپيزود بار. «... سەمەي قالاسىندا ءۇش جىل وقىپ، جايلاۋداعى اكە ۇيىنە كۇن كەشكىرە جەتكەن، 13 جاسار شاكىرت بالا – اباي اتتان تۇسكەن بەتتە، امانداسۋ ءۇشىن، شەشەگە قاراي جۇرەدى. سوندا اقىلدى دا بايسالدى انا ۇلجان: «ءاي، بالام، اندا اكەڭدەر تۇر، اكەڭە بارىپ، سالەم بەر!» - دەيدى. ءبىر ساتكە بالالىق سەزىم جەڭىپ، قاتەلىك جىبەرىپ العانىن تۇسىنگەن جاس اباي كىلت بۇرىلىپ، ورتاسىندا اكەسى قۇنانباي بار شەتكەرىرەك تۇرعان وقشاۋ توپقا قاراي ادىمداي جونەلەدى». ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ مۇنى حالىقتىڭ جۇرەككە جىلى وسىنداي تاماشا داستۇرىنەن حاباردار ەتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، ونىڭ تاربيەلىك زور ماڭىزىن جوعارى باعالاعاندىقتان دا كەلتىرىپ وتىرعانى انىق.
اتا - انانىڭ ءبىر - ءبىرىنىڭ ءقادىر - قاسيەتىن وسىلايشا ارداقتاپ، بەدەلىن ءوسىرۋى، ارالارىندا وكپە - ناز، كيكىلجىڭ تۋا قالعاندا، ونى بالالاردان وڭاشادا، ەكەۋ ارا شەشىپ وتىرۋى – شىنايى يناباتتىلىق، ادەپتىلىك.
سايىپ كەلگەندە، قوعامدا ادەپ - ينابات ولشەمدەرىنىڭ تەرەڭ تامىرلانىپ، قەڭ جايىلۋىندا وتباسىنىڭ ماڭىزى وراسان زور. ءاربىر ۇيانىڭ قوس تىرەۋى – ەرلى - زايىپتىلار وزدەرىنە ادەپ - ادامگەرشىلىك تالاپتارىن، قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن مۇلتىكسىز ورىنداسا، بۇكىل قوعامدا، ەلدە بەيبىت تە بەرەكەلى تۇرمىسقا نەگىز قالانباق، دەمەق، ۇرپاقتارىنا قۇتتى قونىس، جايلى بولاشاق قامتاماسىز ەتىلمەك!
You Might Also Like
-
ادىستەمەلىك ۇسىنىستار مۇعالىمگە 8 - سىنىپ ءبىلىم الۋشىلارىنا «حيميا» ءپانى بويىنشا جيىنتىق باعالاۋدى جوسپارلاۋ، ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋگە كومەك قۇرالى رەتىندە قۇراستىرىلعان. ادىستەمەلىك ۇسىنىستار 8 -...
-
1 ماۋسىم بالالاردى قورعاۋ كۇنىنە ارنالعان تاقپاقتار
