العاشقى ادامداردىڭ پايدا بولۋى
ۇبت-عا دايىندىق قازاقستان تاريحى پانىنەن
6 سىنىپ
I ءبولىم. العاشقى قاۋىمدىق ادامدار ءومىرى.
العاشقى ادامداردىڭ پايدا بولۋى
كونسپەكت
عالىمدار العاشقى ادامدى “ەپتى ادام” (اۆسترالوپيتەك) دەپ اتايدى. “ەپتى ادام” كەنيا جەرىندەگى ولدۋۆاي شاتقالىندا (افريكا) تابىلعان. بۇدان 1 ملن 750 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن. العاشقى ادامنىڭ كاسىبى تەرىمشىلىك پەن اڭشىلىق بولدى. باسپانالارى – ۇڭگىرلەر. ەرتەدەگى ادامداردىڭ ۇجىمى توبىر دەپ اتالادى.
پيتەكانتروپتىڭ قاڭقاسى العاش رەت 1891 جىلى ياۆا ارالىنان تابىلدى. ول بۇدان 1 ملن جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن. ادامزات دامۋىندا بۇدان كەيىنگى ساتىدا سولتۇستىك قىتايدان تابىلعان سينانتروپ (“جۇڭگو ادامى”) تۇرادى. سينانتروپ بۇدان 500 - 200 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن. پيتەكانتروپ پەن سينانتروپتى “تىك جۇرەتىن ادام” دەپ اتايدى.
ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا العاشقى ادامدار بۇدان 1ملن - داي جىل بۇرىن پايدا بولعان. مۇنى ارىستاندى وزەنىنىڭ بويىنان (جامبىل وبلىسى) جانە قاراتاۋدان (وڭتۇستىك قازاقستان) تابىلعان ەڭبەك قۇرالدارى دالەلدەيدى. قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن العاشقى ادامدار – پيتەكانتروپتىڭ زامانداستارى.
ورتا تاس عاسىرىندا (ب. ز. ب. 100 - 40 مىڭ جىل ارالىعىندا) ءومىر سۇرگەن ادام العاش رەت نەاندەرتال (گەرمانيا) جەرىنەن تابىلعان. سوندىقتان عالىمدار وعان نەاندەرتالدىق دەگەن اتاۋ بەرگەن. ول تاستان، سۇيەكتەن، اعاشتان قۇرالدار جاساي بىلگەن، شاقپاق تاستارمەن وت جاعۋدى ۇيرەنگەن.
نەاندەرتالدىقتىڭ باسى ەڭكىش، موينى قىسقا، ال تىستەرى اسا ءىرى بولعان. ونىڭ سويلەۋ قابىلەتى تولىق قالىپتاسپاعان. 1938 جىلى وزبەكستاننىڭ تەسىكتاس ۇڭگىرىنەن نەاندەرتال بالانىڭ سۇيەگى تابىلدى.
العاشقى ەڭبەك قۇرالدارى قازعىش تاياق، ۇشكىر تاس، شوقپار بولدى. العاشقى ەڭبەك قۇرالدارى نەگىزىنەن تاستان جاسالىپ، وتە قاراپايىم بولعان. العاشقى ادامدار ەڭبەك قۇرالدارىن جاساۋ ءۇشىن قولعا ۇستاۋعا ىڭعايلى تاستاردى تاڭداپ الدى.
كەيىنگى تاس عاسىرىندا (ب. ز. ب. 40 - 12 مىڭجىلدىقتا) ادامزات دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. ادامزات جەردىڭ بارلىققا جۋىق اۋماعىن يگەردى. قاجىرلى ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە بۇدان 40 - 30 مىڭ جىل بۇرىن نەاندەرتالدىقتان كەيىن “سانالى ادام” پايدا بولدى. ونىڭ ميى ”ەپتى ادامنىڭ” ميىنان ەكى ەسە ۇلكەن بولدى. ادامنىڭ جەتىلۋىندە ەڭبەك شەشۋشى ءرول اتقارعان. ادام ەڭبەك ارقىلى جەتىلىپ، ونىڭ قولى، ءسوزى، ميى دامىدى. قازىرگى ادامعا ۇقساس ادامدار قالىپتاستى.
“سانالى ادامنىڭ” سۇيەگى العاش تابىلعان جەر كرو - مانون ۇڭگىرى (فرانسيا) بولعاندىقتان، ول كرومانوندىق دەپ اتالدى.
“سانالى ادام” تىك ءجۇرۋدى، انىق سويلەۋدى مەڭگەرىپ، سوزدىك قورىن جەتىلدىرىپ وتىردى. رۋحاني جاعىنان جەتىلە ءتۇستى. ۇڭگىر قابىرعالارىنا سالىنعان سۋرەتتەر بۇعان دالەل بولادى. ءدىني نانىم - سەنىمدەرى قالىپتاسا باستادى، ادامدى جەرلەگەندە ءتۇرلى اشەكەي زاتتارىن بىرگە كومگەن.
ادامدار قاراپايىم ەڭبەك قۇرالدارىن پايدالانۋدى ۇيرەنگەن سوڭ، تابيعاتقا تاۋەلدىلىگى ازايا باستادى. جەمىس - جيدەكتەردى تەردى، جەۋگە جارامدى تامىرلاردى قازىپ الدى، قۇستاردىڭ جۇمىرتقالارىن جيناپ قورەك ەتتى. مۇنداي كاسىپ تەرىمشىلىك دەپ اتالدى.
العاشقى ادامداردىڭ كەلەسى كاسىبى اڭ اۋلاۋ بولدى. ولار نەگىزىنەن مامونتتاردى، بيزونداردى، مارالداردى، جابايى جىلقىلاردى، ۇڭگىر ايۋلارىن اۋلادى.
قاراتاۋ ۇڭگىرىنىڭ تۇرعىندارى دومالاق مالتا تاستى ەكى جاعىنان ەگەپ، ءجۇزى وتكىر، يرەك ارا سەكىلدى قۇرال جاساي بىلگەن. مۇنداي قۇرالدى چوپپينگ دەپ اتايدى. بۇل قۇرالمەن ونشا جۋان ەمەس اعاشتى كەسكەن.
العاشقى ادامدار ۇستاۋعا ىڭعايلى تاستى جارىپ، بولشەكتەپ، ءجۇزىن وتكىرلەگەن. بۇل قارۋ چوپپەر دەپ اتالادى. ونىمەن تاياقتى ۇشتادى، ولتىرگەن اڭداردىڭ دەنەسىن بورشالادى، تەرىسىن سىلدى.
العاشقى ادامداردىڭ ەڭبەك قۇرالدارىن، تاس وڭدەۋ تەحنيكاسىن، بۇيىمداردىڭ جەتىلدىرىلۋىن زەرتتەگەن ارحەولوگتار تاس ءداۋىرىن ءۇش كەزەڭگە بولەدى: پالەوليت – ەجەلگى تاس عاسىرى (ب. ز. ب. 2 ملن 500 مىڭ – 12 مىڭ جىل) (2011 جىلعى باسپادا ب. ز. ب. 2 ملن 600 مىڭ – 12 مىڭ جىل دەپ كورسەتىلگەن)، مەزوليت – ورتا تاس عاسىرى (ب. ز. ب. 12 - 5 مىڭ جىل)، نەوليت – جاڭا تاس عاسىرى (ب. ز. ب. 5 - 3 مىڭ جىل). بۇل ءۇش كەزەڭنىڭ ءارقايسىسى وزىنەن بۇرىنعىسىنان نەعۇرلىم جەتىلدىرىلگەن ەڭبەك قۇرالدارىمەن ەرەكشەلەنەدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. العاشقى ادامنىڭ عىلىمي اتاۋى:
2. بۇدان 1 ملن جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن العاشقى ادام:
3. ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا تابىلعان العاشقى ادام:
4. نەاندەرتالدىق ادامداردىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى:
5. ەجەلگى ادامنىڭ العاشقى ەڭبەك قۇرالدارى:
6. قازىرگى ادامعا ۇقساس ادامدار قالىپتاسقان كەزەڭ:
7. انىق سويلەي بىلگەن ەجەلگى ادام:
8. العاشقى ادامداردىڭ كاسىبى:
9. ەكى جاعىنان ەگەلىپ، ءجۇزى وتكىرلەنگەن تاس قۇرال:
10. العاشقى ادامدار چوپپەردى پايدالاندى:
11. تاس ءداۋىرىنىڭ كەزەڭدەرى:
تاقىرىپتىق تەست:
العاشقى ادامداردىڭ پايدا بولۋى. جۇكتەۋ
6 سىنىپ
I ءبولىم. العاشقى قاۋىمدىق ادامدار ءومىرى.
العاشقى ادامداردىڭ پايدا بولۋى
كونسپەكت
عالىمدار العاشقى ادامدى “ەپتى ادام” (اۆسترالوپيتەك) دەپ اتايدى. “ەپتى ادام” كەنيا جەرىندەگى ولدۋۆاي شاتقالىندا (افريكا) تابىلعان. بۇدان 1 ملن 750 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن. العاشقى ادامنىڭ كاسىبى تەرىمشىلىك پەن اڭشىلىق بولدى. باسپانالارى – ۇڭگىرلەر. ەرتەدەگى ادامداردىڭ ۇجىمى توبىر دەپ اتالادى.
پيتەكانتروپتىڭ قاڭقاسى العاش رەت 1891 جىلى ياۆا ارالىنان تابىلدى. ول بۇدان 1 ملن جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن. ادامزات دامۋىندا بۇدان كەيىنگى ساتىدا سولتۇستىك قىتايدان تابىلعان سينانتروپ (“جۇڭگو ادامى”) تۇرادى. سينانتروپ بۇدان 500 - 200 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن. پيتەكانتروپ پەن سينانتروپتى “تىك جۇرەتىن ادام” دەپ اتايدى.
ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا العاشقى ادامدار بۇدان 1ملن - داي جىل بۇرىن پايدا بولعان. مۇنى ارىستاندى وزەنىنىڭ بويىنان (جامبىل وبلىسى) جانە قاراتاۋدان (وڭتۇستىك قازاقستان) تابىلعان ەڭبەك قۇرالدارى دالەلدەيدى. قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن العاشقى ادامدار – پيتەكانتروپتىڭ زامانداستارى.
ورتا تاس عاسىرىندا (ب. ز. ب. 100 - 40 مىڭ جىل ارالىعىندا) ءومىر سۇرگەن ادام العاش رەت نەاندەرتال (گەرمانيا) جەرىنەن تابىلعان. سوندىقتان عالىمدار وعان نەاندەرتالدىق دەگەن اتاۋ بەرگەن. ول تاستان، سۇيەكتەن، اعاشتان قۇرالدار جاساي بىلگەن، شاقپاق تاستارمەن وت جاعۋدى ۇيرەنگەن.
نەاندەرتالدىقتىڭ باسى ەڭكىش، موينى قىسقا، ال تىستەرى اسا ءىرى بولعان. ونىڭ سويلەۋ قابىلەتى تولىق قالىپتاسپاعان. 1938 جىلى وزبەكستاننىڭ تەسىكتاس ۇڭگىرىنەن نەاندەرتال بالانىڭ سۇيەگى تابىلدى.
العاشقى ەڭبەك قۇرالدارى قازعىش تاياق، ۇشكىر تاس، شوقپار بولدى. العاشقى ەڭبەك قۇرالدارى نەگىزىنەن تاستان جاسالىپ، وتە قاراپايىم بولعان. العاشقى ادامدار ەڭبەك قۇرالدارىن جاساۋ ءۇشىن قولعا ۇستاۋعا ىڭعايلى تاستاردى تاڭداپ الدى.
كەيىنگى تاس عاسىرىندا (ب. ز. ب. 40 - 12 مىڭجىلدىقتا) ادامزات دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. ادامزات جەردىڭ بارلىققا جۋىق اۋماعىن يگەردى. قاجىرلى ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە بۇدان 40 - 30 مىڭ جىل بۇرىن نەاندەرتالدىقتان كەيىن “سانالى ادام” پايدا بولدى. ونىڭ ميى ”ەپتى ادامنىڭ” ميىنان ەكى ەسە ۇلكەن بولدى. ادامنىڭ جەتىلۋىندە ەڭبەك شەشۋشى ءرول اتقارعان. ادام ەڭبەك ارقىلى جەتىلىپ، ونىڭ قولى، ءسوزى، ميى دامىدى. قازىرگى ادامعا ۇقساس ادامدار قالىپتاستى.
“سانالى ادامنىڭ” سۇيەگى العاش تابىلعان جەر كرو - مانون ۇڭگىرى (فرانسيا) بولعاندىقتان، ول كرومانوندىق دەپ اتالدى.
“سانالى ادام” تىك ءجۇرۋدى، انىق سويلەۋدى مەڭگەرىپ، سوزدىك قورىن جەتىلدىرىپ وتىردى. رۋحاني جاعىنان جەتىلە ءتۇستى. ۇڭگىر قابىرعالارىنا سالىنعان سۋرەتتەر بۇعان دالەل بولادى. ءدىني نانىم - سەنىمدەرى قالىپتاسا باستادى، ادامدى جەرلەگەندە ءتۇرلى اشەكەي زاتتارىن بىرگە كومگەن.
ادامدار قاراپايىم ەڭبەك قۇرالدارىن پايدالانۋدى ۇيرەنگەن سوڭ، تابيعاتقا تاۋەلدىلىگى ازايا باستادى. جەمىس - جيدەكتەردى تەردى، جەۋگە جارامدى تامىرلاردى قازىپ الدى، قۇستاردىڭ جۇمىرتقالارىن جيناپ قورەك ەتتى. مۇنداي كاسىپ تەرىمشىلىك دەپ اتالدى.
العاشقى ادامداردىڭ كەلەسى كاسىبى اڭ اۋلاۋ بولدى. ولار نەگىزىنەن مامونتتاردى، بيزونداردى، مارالداردى، جابايى جىلقىلاردى، ۇڭگىر ايۋلارىن اۋلادى.
قاراتاۋ ۇڭگىرىنىڭ تۇرعىندارى دومالاق مالتا تاستى ەكى جاعىنان ەگەپ، ءجۇزى وتكىر، يرەك ارا سەكىلدى قۇرال جاساي بىلگەن. مۇنداي قۇرالدى چوپپينگ دەپ اتايدى. بۇل قۇرالمەن ونشا جۋان ەمەس اعاشتى كەسكەن.
العاشقى ادامدار ۇستاۋعا ىڭعايلى تاستى جارىپ، بولشەكتەپ، ءجۇزىن وتكىرلەگەن. بۇل قارۋ چوپپەر دەپ اتالادى. ونىمەن تاياقتى ۇشتادى، ولتىرگەن اڭداردىڭ دەنەسىن بورشالادى، تەرىسىن سىلدى.
العاشقى ادامداردىڭ ەڭبەك قۇرالدارىن، تاس وڭدەۋ تەحنيكاسىن، بۇيىمداردىڭ جەتىلدىرىلۋىن زەرتتەگەن ارحەولوگتار تاس ءداۋىرىن ءۇش كەزەڭگە بولەدى: پالەوليت – ەجەلگى تاس عاسىرى (ب. ز. ب. 2 ملن 500 مىڭ – 12 مىڭ جىل) (2011 جىلعى باسپادا ب. ز. ب. 2 ملن 600 مىڭ – 12 مىڭ جىل دەپ كورسەتىلگەن)، مەزوليت – ورتا تاس عاسىرى (ب. ز. ب. 12 - 5 مىڭ جىل)، نەوليت – جاڭا تاس عاسىرى (ب. ز. ب. 5 - 3 مىڭ جىل). بۇل ءۇش كەزەڭنىڭ ءارقايسىسى وزىنەن بۇرىنعىسىنان نەعۇرلىم جەتىلدىرىلگەن ەڭبەك قۇرالدارىمەن ەرەكشەلەنەدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. العاشقى ادامنىڭ عىلىمي اتاۋى:
2. بۇدان 1 ملن جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن العاشقى ادام:
3. ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا تابىلعان العاشقى ادام:
4. نەاندەرتالدىق ادامداردىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى:
5. ەجەلگى ادامنىڭ العاشقى ەڭبەك قۇرالدارى:
6. قازىرگى ادامعا ۇقساس ادامدار قالىپتاسقان كەزەڭ:
7. انىق سويلەي بىلگەن ەجەلگى ادام:
8. العاشقى ادامداردىڭ كاسىبى:
9. ەكى جاعىنان ەگەلىپ، ءجۇزى وتكىرلەنگەن تاس قۇرال:
10. العاشقى ادامدار چوپپەردى پايدالاندى:
11. تاس ءداۋىرىنىڭ كەزەڭدەرى:
تاقىرىپتىق تەست:
العاشقى ادامداردىڭ پايدا بولۋى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: سالت - ءداستۇرىم – تاۋسىلمايتىن بايلىعىم.
