سالت-داستۇرلەردىڭ قازىرگى ۋاقىتتا تۇرلەنۋى
قازاق حالقى سالت-داستۇرگە وتە باي حالىق دەسە دە بولادى. اتا-بابامىز ءسالت-داستۇر جاعىنان نىق بولعان. زاماننان زامانعا جەتكەن داستۇردە، جەتە الماي قالعان ياعني از ادامنىڭ ميىندا ساقتالعان. قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىن جەكەلەي اتاپ وتەر بولساق:قىزعا قاتىستى سالت-داستۇرلەر، ۇيلەنۋ سالتتارى، ەسىم قويۋ، جالپى ءداستۇر بابادان قالعان سان جەتپەس قازىنا. عاسىرلار بويى ساقتالعان ءداستۇر، قازىرگى زامانعا دەيىن ساقتالىپ ءارى ۇمىتىلعاندارى دا بار!
مىسالى رەتىندە، قىزداردىڭ شاشباۋ تاعۋى. شاشباۋ تاعۋ ءبىر جاعىنان مادەنيەتتە داستۇردە بولاتىن قۇندىلىق. شاشباۋدى تاققان ياكي تاققىزعان ماقساتتارى:»ق ىزدىڭ مىنەزىن، تاربيەسىن، اتا-اناسى قانداي» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. ءقازىر جۇرەگى «قازاق، ءسالت-داستۇر»دەپ تۇراتىن قىزدار بار ءبىراق، ساناۋلى-اق وتە ساناۋلى. ءداستۇر ساقتاپ شولپىنى تاققانىمەن ول ارۋدى زەرتتەپ وتىرعان قارت بارما؟ بولسا يگى!
«ايدار» جاساۋ ءداستۇرى دە بار. سوناۋ تۇرىك بابادان ساقتالعان سول ءداستۇردى قازىرگى تاڭدا جاساپ جاتقاندار از. ارينە، جوق دەمەيمىن، بار! ايداردى جولى بولسىن، باتىر قادامدى بولسىن، قيىن جولدى بولسىن دەيدى. قيىن جولدى دەگەن-باسەكەلەسى از بولسىن دەگەنى! قازاقتا قاي ءسالت-داستۇر بولماسىن تەگىن بولماعان. مان-ماعىناسىمەن بولعان!
قازىرگى تاڭدا ۇمىت بولعان سالت دەۋگە بولمايتىن شىعار ءبىراق، ۇستاناتىندار سيرەك كەزدەسىپ جاتادى. «جەتى اتا» سالتى. جەتى اتا اتى اتالعاندا قانداس بولىپ قالماۋ. بۇل سالتقا زەر سالساق، بۇرىندارى وتە قاتتى ءمان بەرگەن. بۇل سالتتىڭدا تەگىننەن-تەگىن شىعارىلماعانىنا بىلايشا كوزجەتكىزەيىك، ياعني بالانىڭ اۋرۋ بولىپ تۋىلماۋى، ءوز تۋىسىنان اۋلاقتانۋ ت. س. س ماسەلە. ال قازىرگى تاڭدا، بۇل سالتتى بىلە تۇرا ورىندامايدى دا. ءتىپتى رۋىن ۇيلەنگەننەن كەيىن ءبىلىپ جاتقاندارعا نە ايتۋعا بولادى دەرسىڭ. كوبىنە اۋىلدىق جەرلەردە ءالى ۇستاناتىندار بارشىلىق. بۇل سالت وتە-وتە ماڭىزدى.
«نارەستەگە ەسىم قويۋ» ءسالت-داستۇرى. نارەستەگە بۇرىڭعى قازاق حالقى-بەسىككە سالىپ نەمەسە شىلدەحانادا تۋىستارىمەن، دوس-قۇربىلارىمەن ەسىمىن قوياتىن ەدى. ال ءقازىر، كەي ۇيدە ءداستۇر ورىنداماق، «بەسىك بار ما؟» دەسەڭ، جوقبولىپجاتادى. نارەستەگە انشەيىن، قۇجات تۇرىندە قويا سالادىدا، شىلدەحانانى جەكە ەسىمىمەن وتكىزىپ جاتادى. ال، بەسىككە، سالىپ، ەسىم قويۋدى-اۋىلداعىلار ورىنداپ جاتادى. قالادا ءسالت-داستۇر ءمانى كورىنبەي جاتقانداي.
«تۇساۋ كەسۋ» بۇل مىندەتتى تۇردە ورىندالاتىن ءسالت-داستۇر. بالانىڭ تەز ءجۇرۋى ءۇشىن سەپتىگى بار. بۇل ۇمىتىلعان داستۇرگە جاتقىزۋعا بولمايدى، ەرەجەسىن وزگەرتكەن ءداستۇر دەيىك. ەرەجەسى بىلاي ەدى:كيىز ۇيگە، قارت كىسىنى ياعني اۋىلدىڭ ەڭ كارى كىسىسىنە تۇساۋىن كەستىرتەتىن. ال ءقازىر، تانىمال تۇلعالارعا ءارى جاپ-جاس ادامدارعا كەستىرتىپ جاتادى. ۇمىتىلماعان ءبىراق، وزگەرتىلگەن ءداستۇر!
«تۋعان جەرگە اۋناۋ» ءداستۇرى. بۇرىندارى بابالارىمىز ءبىراز ۋاقىتقا باسقا جەرگە كەتسە، تۋعان جەرىنە دەگەن ساعىنىشىن، كەۋدەسىندەگى ماحابباتىن بىلايشا باعالايتىن ەكەن: ءوز ەلىنە كەلگەن ساتتە حالىق كۋا بولارداي، سول تۋعان جەرىنە جاتىپ كەپ اۋنايتىن بولعان. ءقازىر مۇلدەم جويىلعان ءسالت-داستۇر.
جالپى ءسالت-داستۇردى اتاي بەرسەك وتە كوپ، وتە باي. قازىرگى زامان ياعني 21 عاسىردا سول اتا-بابامىزدىڭ قالدىرعان التىن قازىنالارىن جادىمىزدا ءتىپتى ۇنەمى ەسىمىزدە، جادىمىزدا ساقتاۋلى تۇرىپ قانا قويماي ىسكە اسىرا ءبىلۋىمىز قاجەت. ءبىز جاساپ دامىتپاساق، وزگە ەلدەر دامىتا دا، بىلە دە، ۇيرەنە دە، قىزىعا دا الماي قالادى. «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا» دەگەن سياقتى….
دجاسىبايەۆا ۆەنەرا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى، عىلىمي جەتەكشىسى ءقازۇۋ-نىڭ اعا وقىتۋشىسى تۋنگاتوۆا ۇلجان اسكاربايەۆنا.
You Might Also Like
-
ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق شەبەرلىگىمەن تەرەڭدەي تانىسۋىما „ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى” ەڭبەگى ارقىلى كوزگە كورىنبەس كوپىر بولا بىلگەن بەردىبەك سوقپاقبايەۆ مۇراسى ادەبيەت مايدانىنان ويىپ تۇ...
-
2020 ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە، جالپى ادامزاتتىڭ ومىرىنە ءوزىنىڭ تىڭ جاڭالىقتارىمەن ەندى. ەلدى اياعىنان تىك تۇرعىزعان كوروناۆيرۋستىق ينفەكسيا (COVID-19) انىقتالدى. پاندەميا 13 ناۋرىزدا نۇر-سۇلتان جانە الماتى...
