ساپالى بىلىمگە قول جەتكىزۋ جولدارى
قاراسۋ اۋدانى «كليۋچيەۆوي ورتا مەكتەبى» مم
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانىنىڭ جوعارى ساناتتى ءمۇعالىمى
م.ت. كاربۋزوۆا
ەلباسىمىز جاڭا جولداۋىندا: «ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ باستى مىندەتى - ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلامانى ورىنداي وتىرىپ، وسى سالانىڭ ساپالى قىزمەت كورسەتۋ اياسىن كەڭەيتۋ»- دەگەن بولاتىن.
قاي سالادا بولماسىن ونداعى جۇمىستىڭ ناتيجەسى ساپامەن ولشەنەدى. ساپالى وقىتۋ جانە وزدىگىنەن وقىپ ءبىلىم الىپ الۋعا باۋلۋ نەگىزىندە عانا وقۋشىلاردان پاراساتتى ازامات تاربيەلەپ شىعارۋعا بولادى. ءبىلىمنىڭ ساپالى بولۋى تىكەلەي مۇعالىمگە، ونىڭ ءبىلىم دارەجەسى مەن ىزدەنۋ شەبەرلىگىنە قاتىستى. جاڭا زامان ءمۇعالىمى «دايىن» ءبىلىم كوزى عانا بولماي، وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق ىس-ارەكەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى جانە ۇيلەستىرۋشى بولا ءبىلۋى، ءبىلىمنىڭ قۇندىلىق رەتىندەگى سيپاتىنا تەرەڭ ءمان بەرۋى، ناتيجەگە باعىتتالعان ءبىلىم بەرۋدە جاڭا جولدار مەن ادىستەر تابۋعا داعدىلانعان مامان بولۋى قاجەت.
ءبىلىم بەرۋدىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ مەن ساپالى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قۇرۋ ماقساتىندا 2004 جىلدان باستاپ رەسپۋبليكامىزدا ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋ جۇيەسى ەنگىزىلدى. ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋ- جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا وقۋشىلاردى قورىتىندى اتتەستاتتاۋىنىڭ ءبىر ءتۇرى.
ءبىرىڭعاي تەستىلەۋ جۇيەسى ەلىمىزدە جىل سايىن جەتىلدىرىلىپ كەلەدى. ءار جىلعى تەست جۇيەسى مەكتەپتە ءبىزدىڭ قالاي وقىتىپ جاتقانىمىز بەن مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ نەنى تالاپ ەتەتىنى اراسىنداعى الشاقتىقتى انىقتاپ بەرەدى. بۇل جاعداي ءار مۇعالىمنەن ۇبت-عا دايىنداۋدىڭ ءتيىمدى ادىس-تاسىلدەرىن شەبەر مەڭگەرۋدى تالاپ ەتەدى. بۇگىندە ءپاندى وقىتۋداعى باستى ماقسات دۇنيەجۇزىلىك دامۋداعى ادامزاتتىڭ ورنى ەرەكشە ەكەندىگىن، ول جاساعان بۇكىل الەمدىك قۇندىلىقتاردى بىلەتىن، ولاردى ءوز وتانى - قازاقستاننىڭ دامۋى ءۇشىن پايدالانۋعا ىنتالى، جان-جاقتى جەتىلگەن، ءوزىنىڭ قوعامداعى ورنىن تۇسىنەتىن ازاماتتاردى قالىپتاستىرۋ. بۇل مىندەتتىڭ ورىندالۋىندا ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋ سىناعىنا وقۋشىلاردى جان-جاقتى دايىنداۋ ۇلكەن ءرول اتقارادى. مىنە، وسى ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋ ەنگىزىلگەننەن بەرگى ۋاقىت ىشىندە جىلما-جىل وقۋشىلاردى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت پانىنەن دايىنداپ كەلەمىن.
ءار ءمۇعالىمنىڭ وقۋشىنى دايىنداۋدا وزىندىك ادىس-تاسىلدەرى بولادى. مەندە تەستىگە قاتىستى تاجىريبەدە كوزىم جەتكەن، كۇندەلىكتى جۇرگىزىپ وتىرعان جۇمىسىم تۋرالى، وقۋشىلاردى ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىگە دايىنداۋدا قولداناتىن ادىس-تاسىلدەرىممەن وي ءبولىسىپ، ورتاعا سالعىم كەلەدى.
مەملەكەتتىك ستاندارت بويىنشا قازاق تىلىنەن 5-8-سىنىپتار قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن مەڭگەرسە، ال جوعارى سىنىپتا اپتاسىنا 1 ساعاتتان وقىتىلادى. 9-سىنىپتا قازاق ءتىلىنىڭ ستيلدەرىن، پۋنكتۋاسيا تاراۋىن، 10-سىنىپتا ءسوز مادەنيتىن، 11-سىنىپتا شەشەندىك ونەردى وقىپ مەڭگەرەدى. وقۋشىلاردىڭ گرامماتيكا سالاسى بويىنشا ساۋاتتىلىعىن جەتىلدىرۋ. سوندىقتان دا ورتاڭعى بۋىندا العان بىلىمدەرىن قايتا جەتىلدىرۋ ءۇشىن 10-11-سىنىپ وقۋشىلارىنا جەكە باعدارلامالار، قولدانبالى كۋرستار جۇيەلى قۇرىلۋى قاجەت.
وسى باعىتتا قازاق تىلىنەن 10-سىنىپقا ارنالعان «فونەتيكا – ءتىل دىبىستارىنىڭ عىلىمى» اتتى قولدانبالى كۋر باعدارلاماسى جانە وعان قوسىمشا جاتتىعۋ جۇمىستارى، قىزىقتى تاپسىرمالارىمەن قۇراستىرىپ وقۋ باعدارلاماسىنا نەگىزدەلگەن.
قوسىمشا وتىلەتىن قولدانبالى كۋرس باعدارلامالارى - وتكەن ءبىلىمدى جيناقتاۋدىڭ ءتيىمدى جولى. ونىڭ ماقساتى - وقۋشىلاردى ءوز انا تىلىندە ويىن ەركىن، ساۋاتتى بىلۋگە ىقپال ەتۋ. باعدارلامانىڭ مىندەتتەرى - وقۋشىلاردىڭ ساباقتا العان بىلىمدەرىن تەرەڭدەتۋ، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ، وقۋشىلاردى وزدىگىنەن ءبىلىم يگەرۋىن، ىزدەمپازدىعىن، جاۋاپكەرشىلىگىن قالىپتاستىرۋ. كۇتىلەتىن ناتيجە - قازاق تىلىندە وقۋ داعدىسىنىڭ ناتيجە كورسەتۋ. كۇندەلىكتى ساباققا قاراعاندا قوسىمشا ساباقتاعى جۇمىس ءتۇرى باسقا ماتەريالدارمەن جانە باسقا جولمەن جۇزەگە اسادى.
مەكتەپتە ءبىلىم بەرۋدە ەڭ نەگىزگى بولىپ سانالاتىن ءپان – قازاق ءتىلى. انا ءتىلىمىز ماڭگىلىك ەلىمىزبەن بىرگە ماڭگىلىك ءتىل بولدى! ءتىل- ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى بولىپ تابىلادى. ( قازاقستان جولى – 2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق). "بولاشاققا باعدار - رۋحاني جاڭعىرۋ" باعدارلاماسى اياسىندا انا ءتىلدى تەرەڭ مەڭگەرتۋ.
سوندىقتان قازاق ءتىلى ماڭىزدى، ءارى كۇردەلى ءپان بولىپ كەلەدى. ادامزاتتىڭ ءتىلى – دىبىستىق ءتىل. ءاربىر ءتىلدىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءادىسى – ءتىل دىبىستارى. سوزدەر دىبىستاردىڭ ءوزارا تىركەسۋى تۇرىندە ايتىلماعان كەزدە، ءتىلدىڭ قاتىناس قۇرامى دا، پىكىر الىسۋ قۇرامى دا بولۋى مۇمكىن ەمەس. ءتىلدىڭ دىبىستىق جۇيەسى ونىڭ عاسىرلار بويى ءومىر سۇرۋىنە، ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ وتىرۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزادى. ۇسىنىپ وتىرعان فونەتيكا سالاسىنا قولدانبالى كۋرس جاڭا ءبىلىم جۇيەسىنىڭ باستى نەگىزدەرىن جۇزەگە اسىرۋ جونىندە باعىت بەرەدى. مەكتەپتە دۇرىس وقىتۋدىڭ دا، دۇرىس جازۋدىڭ دا ادىستەمەسىنىڭ كوپتەگەن ماسەلەلەرى فونەتيكاعا نەگىزدەلدى. ءتىلدىڭ ورفوگرافياسى مەن ورفوەپياسىنا قاتىستى الۋان ءتۇرلى ماسەلەلەردى وقىپ مەڭگەرۋ، ەڭ الدىمەن، ءتىلدىڭ دىبىستىق جۇيەسىن، ونداعى جەكە دىبىستاردىڭ تابيعات پەن فونەتيكالىق سالانى ءبىلۋدى قاجەت ەتەدى.
انا ءتىلىمىزدىڭ قىر-سىرىن، قادىر-قاسيەتىن كەڭىنەن تانۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىن تەرەڭ ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور. وسى تۇرعىدا جۇمىس جۇرگىزۋ قولدانبالى كۋرستىڭ نەگىزگى ماقساتى بولىپ تابىلادى.
فونەتيكا سالاسى ورفوەپيامەن تىعىز بايلانىستى بولعاندىقتان، ونى جاقسى مەڭگەرگەن وقۋشى ءوز انا تىلىندە دۇرىس، انىق، تۇسىنىكتى، ءارى مانەرلى سويلەۋگە ۇيرەنەدى.
باعدارلامانىڭ ماقساتى: فونەتيكا تاراۋى بويىنشا ءتىل دىبىستارىن، ولاردىڭ قۇرامىن، تىلدەگى دىبىستاردىڭ وزگەرۋ زاڭدىلىقتارى تۋرالى، ورفوگرافيا مەن ورفوەپيا زاڭدىلىقتارىن ەسكەرۋ، دىبىستىق ءتىلدىڭ باسقا دا ماسەلەلەرىن تەرەڭىرەك ءبىلۋ.
باعدارلامانىڭ مىندەتى:
- ءتىل دىبىستارىنىڭ فونەتيكالىق قاسيەتتەرىن ءبىلۋ، دىبىستاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن ءتۇسىنۋ؛
- فونەتيكالىق تەرميندەردى دۇرىس پايدالانىپ، تىلدىك كاتەگوريالاردىڭ ءمانىن ۇعىنۋ؛
- قازاق ءتىلىنىڭ حالىقتىق سيپاتىن تانىتاتىن تىلدەگى دىبىستىق ۇيلەسىم مەن ۇندەستىكتىڭ بايلانىسىن ورىندى پايدالانۋ؛
- ورفوەپيالىق، ورفوگرافيالىق زاڭدىلىقتاردى ءتۇسىنىپ، ونىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك بىلىكتىلىكپەن بايلانىسىن تانۋ.
- تىلدىك-ەستەتيكالىق سەزىمگە باۋلۋ، وزدىگىنەن جۇمىس ىستەۋ داعدىلارىن ارتتىرۋ.
- وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋىن، قابىلداۋ ارەكەتتەرىن جەتىلدىرۋ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
كۇتىلەتىن ناتيجە: وقۋشىلاردىڭ فونەتيكا سالاسى بويىنشا بىلىمدەرى كەڭەيىپ، دىبىستىق ەرەكشەلىكتەردى، زاڭدىلىقتاردى بىلگەن سوڭ قازاق تىلىندە دۇرىس جازىپ، دۇرىس سويلەۋگە ماشىقتانادى. ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋدە فونەتيكا، ورفوگرافيا، ورفوەپيا سۇراقتارى بويىنشا قيىندىق تۋعىزباي، جاقسى ساپا كورسەتۋگە باعىتتايدى. وقۋشىلاردىڭ ءوز انا تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتادى. ءوز بەتىنشە تەرەڭىرەك ىزدەنۋ قابىلەتتەرى ويانادى. قازاق ءتىلىنىڭ ءبىر باعىتىن الىپ، زەرتتەپ ىزدەنۋدىڭ ارتى عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسۋعا كوزدەيدى. وسىنداي قولدانبالى كۋرستاردىڭ، قوسىمشا پاندەردىڭ مەكتەپتە بولۋىنىڭ ماڭىزى زور، سونداي-اق ولار ءار ءپاننىڭ تەرەڭىرەك وقىتىلۋىنا جاعداي جاسايدى.
مىنە وسى باعىتتا فونەتيكا سالاسى بويىنشا قۇرىلعان باعدارلاماعا ساي
«10-سىنىپقا ارنالعان جاتتىعۋ جۇمىستارى» 5-سىنىپتا العان بىلىمدەرىن قايتا تولىقتىرۋ ماقساتىندا قۇراستىرىلدى. 10-سىنىپتا قازاق ءتىلى ءپانى اپتاسىنا 1 ساعاتقا «ءسوز مادەنيەتى» دەپ اتالاتىن كۋرس تۇرىندە جالعاسىپ، وقۋشىلار ءتىل قۇدىرەتى، ءسوزدى دۇرىس قولدانۋ،ءسوز شەبەرلىگى سياقتى تاقىرىپتار تۇرعىسىنان ءدارىس الادى. ال ورتا بۋىندا العان بىلىمدەرى تولىعىمەن قايتالانباعاندىقتان ۇمىت قالىپ جاتادى. ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋدە ورتا بۋىندا العان بىلىمدەرى بويىنشا تاقىرىپتار قامتىلادى. وسىندايدا قولدانبالى كۋرستاردى وتكىزۋ، قوسىمشا تاپسىرمالارمەن جۇمىس جاساۋ كەرەك جانە ءتيىمدى جول.
قانداي دا ءبىر ساباقتىڭ ماقساتىنا جەتۋى، تاقىرىپتاردىڭ ماعىناسىنىڭ جان-جاقتى اشىلۋى قىزىقتى دا ۇتىمدى جاتتىعۋدىڭ بولۋىنا بايلانىستى. بۇل جاتتىعۋلار، تاپسىرمالار ساباقتاردا وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن، ءتىلىن، سوزدىك قورىن دامىتىپ، فونەتيكالىق ەرەجەلەردى تۇسىندىرۋگە، ءوز بەتتەرىمەن جۇمىس ىستەپ، وتكەن ساباقتى پىسىقتاۋعا پايدالانىلادى.
ۇسىنىلىپ وتىرعان فونەتيكا سالاسى بويىنشا قولدانبالى كۋرس جاڭا ءبىلىم جۇيەسىنىڭ باستى نەگىزدەرىن جۇزەگە اسىرۋ جونىندە باعىت بەرەدى، ال سول تاقىرىپتى پىسىقتاۋعا ارنالعان تاپسىرمالار ءبىر-بىرىن تولىقتىرا تۇسەدى.
كوپتەگەن مۇعالىمدەر وقۋ باعدارلاماسىن تەرەڭدەتىپ وقىتۋ ءۇشىن ءار تاقىرىپتا باعدارلامالار قۇراستىرىپ، قورعاۋعا ۇسىنعادارى قانشاما. الايدا باعدارلامالاردا قامتىلاتىن تاقىرىپتار اتالىپ جوسپارلانعانمەن، وعان ءتيىستى ماتەريالدار ىزدەپ تابۋ ءۇشىن دە كوپ ۋاقىتتى قاجەت ەتىپ جاتادى. وسى تۇرعىدان ۋاقىتتى ۇنەمدەپ، باعدارلاما مەن قوسا كەرەك قولدانىلاتىن رەسۋرستارىن دا، جاتتىعۋ جۇمىستارىن دا بىرگە ازىرلەگەن ءتيىمدى دەپ سانادىم.
مەكتەپتە دۇرىس وقىتۋدىڭ دا، دۇرىس جازۋدىڭ دا ادىستەمەسىنىڭ كوپتەگەن ماسەلەلەرى فونەتيكاعا نەگىزدەلەدى. ءتىلدىڭ ورفوگرافياسى مەن ورفوەپياسىنا قاتىستى الۋان ءتۇرلى ماسەلەلەردى وقىپ مەڭگەرۋ، ەڭ الدىمەن، ءتىلدىڭ دىبىستىق جۇيەسىن، ونداعى جەكە دىبىستاردىڭ تابيعات پەن فونەتيكالىق سالانى ءبىلۋدى قاجەت ەتەدى.
تاقىرىپ كولەمىندە قۇرىلعان جاتتىعۋلاردىڭ تۇرلەرى وقۋشىلاردىڭ ءوي-ورىسىن كەڭەيتىپ، ءتىل بايلىقتارىن، سويلەۋ شەبەرلىكتەرىن، ساۋاتتىلىعىن، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى. ءتىلدىڭ دىبىستىق جۇيەسىن مەڭگەرگەن وقۋشى ءوز انا تىلىندە ساۋاتتى جازىپ، تازا، دۇرىس سويلەۋگە ماشىقتانادى.
ەگەمەندىگىن العان ەلىمىزدە جاڭا عاسىر الدىندا وقىتۋدىڭ جاڭا جۇيەسى قالىپتاسۋدا، ەرتەڭگى كۇنگە باعىتتالعان رۋحاني جاڭارۋدىڭ ىرگەتاسى قالانۋدا.
وقۋشىلاردىڭ اقىل-ويىن، شىعارماشىلىعىن دامىتۋ ماسەلەلەرىن شەشەدى. ءبىلىمنىڭ ساپاسىن كوتەرەدى.
ارينە، اتقارىلعان ىستەر از ەمەس. دەگەنمەن، ءالى دە بولسا ويلاندىراتىن، تولعاندىراتىن ىستەر جەتەرلىك. اتاپ ايتقاندا، ولار – ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ، وقۋشىلاردىڭ بىلىمىنە، ويلاۋ قابىلەتىنە ساي دەڭگەيلەپ وقىتۋ، عىلىمي - ىزدەنىس قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرۋ، ت. س. س. ويتكەنى، ءححى عاسىر - بىلىمدىلەر عاسىرى. ەندەشە بىزگە وي ءورىسى جوعارى دامىعان، زەردەلى، جان - جاقتى پاراساتتى ۇرپاق كەرەك ەكەنىن ءبىر ساتتە ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون دەپ ويلايمىن.
الداعى ۋاقىتتا قازاق ءتىلىن ءتيىمدى وقىتۋ جولدارىن قاراستىرىپ، وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە ساي قىزىقتى دا، ماڭىزدى ماتەريالدار جيناستىرىپ، ءار سىنىپقا زاماناۋي تۇرعىدان ديداكتيكالىق ماتەريالدار جيىنتىعىن قۇراستىرۋدى جوسپارلاماقپىن. قوسىمشا ماتەريالداردىڭ بولۋى – ۇستازدارعا پايدالانۋعا دايىن قۇرال جانە ءمۇعالىمنىڭ ۋاقىتىن ۇنەمدەيتىنى ءسوزسىز.
قولدانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ق ر ءبىلىم تۋرالى زاڭى. استانا. 2004 جىل.
2. ن. ءا. نازاربايەۆ «ءبىزدىڭ حالقىمىز جاڭا ومىرگە بەيىمدەلۋى كەرەك»
3.// «ەگەمەن قازاقستان». 31 تامىز. 2000 جىل.
4.جۇبانوۆ ق. قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىنان لەكسياسى، 1932-1933 ج.
5. قۇرمانعالييەۆا س. قازاق ءتىلىن تەرەڭدەتىپ وقىتۋ، 1995ج. 34-40-بەتتەر
6.ش. ك. بەكتۇروۆ. قازاق ءتىلى، 2006 ج. 23-52-بەتتەر
7. مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى قازاقستان جولى – 2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق.
You Might Also Like
-
ءوزىڭىزدى باعالاۋدى، ىشكى سەنىمدىلىكپەن جانە ءوز ومىرىڭىزگە دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى قولعا الۋ كەرەكتىگىن بىلدىرەتىن ءقاۋىپتى بەلگىلەر.
