InfoHub Logo

1917 جىلعى ورىس ريەۆوليۋسيالارى تاريحىنا قاتىستى، اسىرەسە قازان ريەۆوليۋسياسىنا قاتىستى وتاندىق جانە شەتەلدىك تاريحنامادا مىنانداي تاريحي باعىتتار مەن مەكتەپتەر  – كەڭەستىك، ەميگرانتتىق، باتىستىق، قازىرگى رەسەيلىك جانە وتاندىق – قالىپتاسقان. ريەۆوليۋسيانىڭ العاشقى تاريحشىلارى ونىڭ تىكەلەي قاتىسۋشىلارى بولدى. سوندىقتان ولاردىڭ كوزقاراستارىنا ايرىقشا سۋبەكتيەۆيزم ءتان بولدى. ولاردىڭ كوزقاراستارىنىڭ نەگىزىندە عىلىمي ادىس-تاسىلدەردەن گورى، دۇنيەتانىمدىق ۇستانىمدار ۇستەم بولدى.  لەنين 70 جىل بويى كەڭەستىك تاريحي ويدى ايقىنداعان كوزقاراستاردىڭ نەگىزىن قالادى. ول بويىنشا:

- 1917 جىلعى اقپان ريەۆوليۋسياسى بۋرجۋازيالىق سيپاتتا بولدى؛
- 1917 جىلعى قازان ريەۆوليۋسياسى سوسياليستىك سيپاتتا بولدى؛
- ريەۆوليۋسيا قارساڭىنداعى رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ جەتكىلىكتى ءپىسىپ جەتىلمەگەندىگى العا تارتىلدى؛
- ەكونوميكاداعى ساياساتتىڭ باسىم ءرولى (بەلسەندى قوندىرما).

حح عاسىردىڭ 20 جىلدارى تاقىرىپقا قاتىستى العاشقى كەڭەستىك تاريحي زەرتتەۋلەر پايدا بولدى. كەڭەستىك تۇڭعىش ماركسيستىك تاريحشى م.پوكروۆسكيي رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق دامۋى مەن پرولەتارياتتىڭ اۆانگاردتىق ءرولىن اسىرا باعالاپ، قازان ريەۆوليۋسياسىنىڭ زاڭدىلىعى سيپاتىن ورنىقتىرۋعا تىرىستى. 20 جىلدارداعى كەڭەس ءومىرى ءباسپاسوزدىڭ ەركىندىگى مەن قاتاڭ سەنزۋرانىڭ جوقتىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن. وعان دالەل اراگىدىك مەرزىمدىك باسىلىمداردا اقگۆاردياشىلاردىڭ دا ەستەلىكتەرى جاريالانىپ تۇردى. 20-شى جىلداردىڭ سوڭىندا ستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋشىلىق باستالدى، ال 30-شى جىلداردىڭ ءون بويىندا ايقىن فورماسيالىق تۇجىرىمداما دوكترينالار ىسكە استى. تاريح – عىلىم بولۋدان قالىپ، يدەولوگياعا اينالدى. ونىڭ نەگىزگى قاعيداسى: ءحىح-حح عاسىرلاردىڭ شەگىندە كاپيتاليزم ءوزىنىڭ سوڭعى ساتىسى يمپەرەاليزمگە  ءوتىپ، سوسيوليستىك ريەۆوليۋسيا ءۇشىن العىشارتتار جاسادى. ال، اقپان ريەۆوليۋسياسى وتكىنشى بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسيا عانا بولدى. ءسويتىپ، كاپيتاليزم پروگرەستىڭ كەدەرگىسىنە اينالدى. بۇل دوكترينالاردىڭ نەگىزگى قاعيدالارى ۆكپ(ب)-نىڭ حح سەزدىنە دەيىن ساقتالىنىپ، «ۆكپ(ب) تاريحى. قىسقاشا كۋرسىندا» كورسەتىلدى. 

جوعارىدا ايتقانداي، ليبەرال تاريحشىلار اقپان ريەۆوليۋسياسىن نيكولاي ءىى مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ساياسي تايازدىعىنان تۋىنداعان تاريحي كەزدەيسوقتىق دەپ ەسەپتەدى. پ.ن. ميليۋكوۆتىڭ پىكىرىنشە [1] «ريەۆوليۋسيا ءسوزسىز بولماي قويمايتىن نارسە ەمەس ەدى: ەگەر كەلىسىمگە كەلۋگە دارمەنسىز پاتشا ءىستى بۇلدىرمەگەندە «پروگرەسسيۆتىك بلوك» ۇسىنعان رەفورميستىك التەرناتيۆا ونى بولدىرمايتىن ەدى». ليبەرالدىق ينتەلليگەنسيانى  ريەۆوليۋسيانىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى دەپ ەسەپتەگەن ميليۋكوۆ: ونىڭ ساياسي كۇيرەۋى سەبەبىن بولشيەۆيكتەردىڭ حالىق بۇقاراسىن ولارعا قارسى ايداپ سالۋىمەن ءتۇسىندىردى.  ال، كوپتەگەن تاريحشىلار ونىڭ ىشىندە ن.ا.بەرديايەۆ،[2] ل.پ.كارساۆين [3] ورىس ريەۆوليۋسيالارىن زاڭدى جانە ءادىل دەپ ەسەپتەدى.

شەتەل تاريحشىلارى، ورىس ريەۆوليۋسيالارى تاريحىن زەرتتەۋدىڭ ءۇش كەزەڭىن ءبولىپ كورسەتەدى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، ءبىرىنشى كەزەڭى وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىنان باستالىپ، 60-شى جىلدارعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. ولار نەگىزىنەن كەڭەستىك زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىنە قارسى جازىلعان شەتەل اۆتورلارىنىڭ كىتاپتارى مەن ماقالالارى بولدى. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. سەبەبى تاقىرىپقا قاتىستى نەگىزگى دەرەكتەر ولار ءۇشىن قولجەتىمدى ەمەس ەدى. باتىس تاريحشىلارىنىڭ تۇجىرىمدامالارىنا اسەر ەتكەن ەكىنشى سەبەپ ساياسي كونيۋكتۋرادا جاتتى. سەبەبى، كەڭەستىك ەلمەن باتىس ەلدەرىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار وتە كۇردەلى بولدى. انتيكەڭەستىك كوڭىل-كۇي ولاردىڭ تۇجىرىمدارىنا جانە زەرتتەۋ باعىتتارىنا اسەر ەتتى. كەڭەس تاريحشىلارى ورىس ريەۆوليۋسيالارىنىڭ باسىندا سوسيوليستىك جانە بولشيەۆيكتىك پارتيالار تۇردى دەپ ەسەپتەسە، باتىس تاريحشىلارى ريەۆوليۋسيالاردىڭ راديكالدى-تەرروريستىك مانىنە كوڭىل ءبولدى. باتىس تاريحشىلارى سوندىقتاندا ورىس ريەۆوليۋسيالارىنا دۇشپاندىقپەن قارادى. اقش تاريحشىسى بەرنشتامنىڭ ايتۋىنشا، «1917 جىلدان باستاپ رەسەي جەرىندە ەشقانداي ۇلتتىق ەمەس، بۇكىل حالىققا دۇشپاندىقپەن قاراعان وكۋپاسيالىق رەجيم، توتوليتارلىق مەملەكەت ورنادى». ول بولشيەۆيزمدى «ادامداردىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىنان بەرگى، ەڭ قيراتۋشى كۇش» [4]  - دەپ ەسەپتەدى.

تەگى ورىس، امەريكاندىق س.پ.مەلگۋنوۆ قازان ريەۆوليۋسياسىن «بولشيەۆيكتەردىڭ وكىمەت بيلىگىن جاۋلاپ الۋى، توڭكەرىس» دەپ اتايدى. ءوزىنىڭ «زولوتوي نەمەسكيي كليۋچ بولشيەۆيكوۆ» دەگەن كىتابىندا ول بولشيەۆيكتەردى «گەرمانيانىڭ جانسىزدارى» دەپ ەسەپتەدى. دەگەنمەن، حح عاسىردىڭ باسىنداعى ورىس ريەۆوليۋسيالارىنا وڭ باعا بەرگەن شەتەلدىك تاريحشىلار مەن پۋبليسيستەردە بولدى. ايتالىق، دجون ريد «دۇنيەنى سىلكىندىرگەن ون كۇن» اتتى ەڭبەگىندە «بولشيەۆيزم تۋرالى كەيبىرەۋلەردىڭ نە ويلاسا دا ءبىر نارسە ءسوزسىز، ورىس ريەۆوليۋسياسى ادامزات تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى، ال بولشيەۆيكتەردىڭ ورلەۋى – الەمدىك مانگە يە قۇبىلىس. تاريحشىلاردىڭ پاريج كوممۋناسى تۋرالى كىشىگىرىم مالىمەتتەردى ىزدەگەنى سياقتى ولاردا 1917 جىلى قاراشا دا پەتروگرادتا قانداي وقيعانىڭ بولعانىن بىلگىسى كەلەدى، حالىق بۇل ۋاقىتتا قانداي رۋحتىڭ قۇشاعىندا بولدى،ونىڭ كوسەمدەرى كىمدەر بولدى، ولار نە ايتتى، نە ىستەدى. وسى كىتاپتى جازىپ جاتقان كەزدە مەن وسى تۋرالى ويلادىم» [5] - دەپ جازدى. حح عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىندا اقپان جانە قازان ريەۆوليۋسيالارى تاريحناماسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالدى. باتىس تاريحشىلارى ريەۆوليۋسيالاردىڭ وبەكتيۆتى الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق العىشارتتارىن زەرتتەۋگە كۇشتەرىن جۇمىلدىردى. بۇل كەزەڭدەگى زەرتتەۋلەردىڭ ۇلگىسى رەتىندە ينديان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (اقش) پروفەسسورى، تاريحشى پوليتولوگ ا.ءرابينوۆيچتىڭ «بولشيەۆيكتەردىڭ بيلىككە كەلۋى. 1917 جىلعى پەتروگرادتاعى ريەۆوليۋسيا» اتتى كىتابىن ايتۋعا بولادى. ورىس ريەۆوليۋسيالارى پروبلەمالارىن زەرتتەۋدىڭ باتىس تاريحناماسىنداعى ءۇشىنشى كەزەڭى 1980 جىلداردىڭ ورتاسىندا كسرو-دا باستالعان الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق ءومىردى قايتا قۇرۋ جىلدارىنا سايكەس كەلەدى. باتىس تاريحناماسىنداعى تاريح عىلىمىنىڭ ءادىسناماسى مەن ادىستەرى ۇنەمى كۇردەلەنىپ وتىردى، جاڭا باعىتتار مەن تاقىرىپتار پايدا بولدى، الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق تاقىرىپتارعا قاراعاندا تالداۋ جۇمىستارى بۇقارا مەن جەكەلەنگەن الەۋمەتتىك توپتاردىڭ پسيحولوگياسىن زەرتتەۋگە، يدەيالاردىڭ دامۋىنا ۇلاستى. بۇل كەزەڭدەگى ۇلكەن ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى ر پايپستىڭ «ورىس ريەۆوليۋسياسى» اتتى ەڭبەگى بولىپ تابىلادى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا تاقىرىبىمىزعا قاتىستى كوپتەگەن ادەبيەتتەر جارىق كوردى. قازىرگى زامانعى رەسەي تاريحشىلارىنىڭ ىشىنەن تاقىرىبىمىزعا قاتىستى ۆ.ز.دروبيجيەۆ، ل.ا.گولكين، گ.ز.يوففە، ە.ن.بۋردجالوۆ، يۋ.ي.كورابليەۆ، پ.ۆ.ۆولوبۋيەۆ، ۆ.ي.ستارسيەۆ، د.ۆولكوگونوۆ، ر. مەدۆەديەۆ، د.چۋراكوۆ، ۆ.شۋلگين، يۋ.جۋكوۆ، ە.گورودەسسكيي [6،7،8،9] جانە ت.ب. اتاۋعا بولادى. ايتا كەتەتىن جايت قازىرگى رەسەي تاريحشىلارىنىڭ بۇدان 100 جىل بۇرىنعى وقيعالارعا دەگەن كوزقاراستارى وتە الۋاندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. رەسەي تاريحشىلارىنىڭ ءبىر بولىگى قازىرگى تاڭدا ۆ.ي.لەنين باستاعان 1917 جىلعى قازان ريەۆوليۋسياسىن اقتاۋعا تىرىسۋدا. ولاردىڭ ويىنشا، بولشيەۆيكتەر رەسەيدى ءبىرجولاتا ىدىراۋدان امان الىپ قالعان پاتريوتتار رەتىندە كورىنەدى. تاريحشىلاردىڭ ەكىنشى بولىگى ورىستىڭ سوڭعى پاتشاسى نيكولاي ءىى-نى تاقتان تايدىرۋعا كوندىرگەن ورىس ليبەرالدارىن وتكىر سىنعا الادى. ءۇشىنشى ءبىر تاريحشىلار مايداندارداعى ورىس ارمياسىن ىدىراتقان قولباسشى گەنەرال د.كورنيلوۆتى وتكىر سىنعا الادى. قالاي بولعان كۇندە دە ءالى كۇنگە دەيىن «1917 جىلعى ريەۆوليۋسيالار» تاقىرىبىنداعى پىكىرتالاستار قازىرگى رەسەي قوعامدىق پىكىرىندە ودان ءارى جالعاسىن تابۋدا.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا تاقىرىپقا قاتىستى دەرەكتەردىڭ اياسى كەڭەيە ءتۇستى. ولاردىڭ ىشىندە م. شوقاي [10]، سافاروۆ گ.  مۇرالارىنىڭ ورنى زور [11]. تاقىرىپقا قاتىستى وزدەرىنىڭ اىكىرلەرىن قازاقستان تاريحشىلارى دا بىلدىرە باستادى. 1992 جىلى – 1917 جىلعى قازاقستاندا جارىق كورگەن باسىلىمدار جيناعىنىڭ شىعارىلۋى ماڭىزدى بولدى [12]. بەلگىلى عالىم ك.نۇرپەيىس  الاش ءھام الاشوردا قوزعالىسىنا جاڭا تۇرعىدان كەلدى. مۇحتار قۇل – مۇحاممەدتىڭ الاش قايراتكەرلەرى ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستارىنىڭ ەۆوليۋسياسىن زەرتتەۋى سۇبەلى ۇلەس بولدى. ج. نۇرماعانبەت قىزىنىڭ قازاقستانداعى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارلارىنىڭ قىزمەتىنە ارنالعان زەرتتەۋىنىڭ ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا تىكەلەي قاتىسى بار [13]. ايمان سەلكەبايەۆانىڭ قازاقستاندا قۇرىلعان قوعامدىق ۇيىمداردىڭ قىزمەتىنە قاتىستى زەرتتەۋلەرى دە وسى ارنادان كورىنەدى [14]. اسىرەسە گۇلجاۋحار كوكەبايەۆانىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەت جانە بولشيەۆيزم تاقىرىبىنداعى زەرتتەۋى ريەۆوليۋسيا جىلدارىنداعى ورتالىقتاعى احۋالدى جاقسى بەرەدى [15].

سوڭعى جىلداردا جارىق كورگەن ەڭبەكتەردىڭ ىشىنەن تاقىرىبىمىزعا قاتىستى بەلگىلى تاريحشى فيلوسوف د.كىشىبەكوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن اتاۋعا بولار ەدى. اۆتور حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازان توڭكەرىسىنە قاتىستى پىكىرىن نەعۇرلىم وبەكتيۆتى تۇردە بەرۋگە تىرىسادى. ونىڭ ويىنشا، «... كەڭەس ەلى دامىپ كەلە جاتقان ەلدەرگە ونەگە بولسىن دەپ ازيا، افريكا، امەريكا ەلدەرىنە جاردەم كورسەتۋ كادەسى باستالدى. ول جاردەمدى كاپيتاليستىك ەلدەر كۇرەسكەرلەرى دە الىپ جاتتى. ەسەپسىز شاشىلۋ كەڭەس ەلىنىڭ تيتىعىنا جەتتى»[16]. سونداي-اق عالىم سوسياليستىك دامۋدىڭ قىتايلىق جانە كەڭەستىك جولدارى مەن تاجىريبەلەرىن ساراپتاي كەلە، كەڭەس ەلى باسشىلارىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق دارمەنسىزدىگىنە نازار اۋدارادى. 

قورىتىندىلاي كەلگەندە، 1917 جىلعى ورىس ريەۆوليۋسيالارى جانە ونىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرىنداعى ورنى بۇدان كەيىن دە ارنايى زەرتتەۋ وبەكتىسى بولۋى ءتيىس.

پايدالىنىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى.

1. بەرنشتام م. پوچەمۋ پوبەديلي بولشيەۆيكي //مولودايا گۆارديا. – 1992. –№ 5–6. – س. 192–196.
2. بۋلداكوۆ ۆ.پ. كريزيسى ۆ روسسيي: پۋتي پەرەوسمىسلەنيا. موسكۆا، 2007.
3. بۋلداكوۆ ۆ. پ. وكتيابرسكايا ريەۆوليۋسيا: سوۆرەمەننايا سۋدبا ستارىح ميفوۆ. سبورنيك «وكتيابر 1917: ۆىزوۆى دليا XXI ۆەكا»، موسكۆا، 2008گ.
4. دەنيكين ا.ي. وچەركي رۋسسكوي سمۋتى.  ەلەكتروننايا بيبليوتەكا «ModernLib.ru» (http://modernlib.ru).
5. زەمسوۆ ب.ن. يستوريوگرافيا ريەۆوليۋسيي 1917 گودا. مەجدۋنارودنىي يستوريچەسكيي جۋرنال. №2. 1999 گ. مينس ي.ي. «يستوريا ۆەليكوگو وكتيابريا» [1] (تت. 1—3، م: 1967—1973؛ 2-ە يزد. 1977—1980).
6. دميتريي چۋراكوۆ. ۋروكي ي زناچەنيە 1917 گودا.//ليتەراتۋرنايا گازەتا 18-24 يانۆاريا 2017 №1-2 (6582).
7. ۆلاديمير شۋلگين. ناكازانيە، بلاگو يلي كاپريز يستوريي؟// ليتەراتۋرنايا گازەتا 18-24 يانۆاريا 2017 №1-2 (6582).
8. يۋ.جۋكوۆ. سوسياليزم بۋدەت.نوۆىي. نەكوتورىە يتوگي ديسكۋسسيي و زناچەنيي سوبىتيي 1917 گودا.// ليتەراتۋرنايا گازەتا 20-26 دەكابريا  2017 №50 (6625).
9. ۆولكوگونوۆ د.ا تريۋمف ي پادەنيە ستالينا . 1989 گ. كنيگۋ پەرۆۋيۋ سم.ۆ. «رومان-گازەتە» No 19-20 زا 1990 گ.
10. شوقاي م. تۇركىستاننىڭ قيلى تاعدىرى / قۇراست. ب. سەرىكباي ۇلى، قوشىم-نوعاي. – الماتى، 1992. – 184 ب.
11. سافاروۆ گ. كولونيالنايا ريەۆوليۋسيا: وپىت تۋركەستانا // الاش وردا: كراتكيي يستوريچەسكيي وچەرك و ناسيانالنو-بۋرجۋازنوم دۆيجەنيي ۆ كازاحستانە پەريودا 1917-1919گگ. – الماتى: جالىن، 1996.-272 س.
12. قوڭىراتبايەۆ و.ت.رىسقۇلوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي جانە مەملەكەتتىك قىزمەتى (1916-1924جج): تۇركىستان كەزەڭى: تاريح عىل. كاند....ديس.. – الماتى، 1997.-227 ب.
13. نۇرماعانبەت قىزى ج. قازاقستانداعى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارلارىنىڭ قىزمەتى: تاريح عىل.كاند....ديس.-الماتى، 2000.-124ب
14. ايمان سەلكەبايەۆا. قازاقستاندا قۇرىلعان قوعامدىق ۇيىمدار.//قازاق تاريحى  №6 (145)2016ج. - 29-30ب
15. گۇلجاۋحار كوكەبايەۆا. ۋاقىتشا ۇكىمەت جانە بولشيەۆيزم//ەگەمەن قازاقستان 7 ناۋرىز، 2017 جىل.
16. د. كىشىبەكوۆ. قازان توڭكەرىسى جانە كەڭەس وداعى//ەگەمەن قازاقستان 7 قاراشا، 2017 ج

قورقىت اتا اتىنداعى قىزمۋ-دىڭ 2-كۋرس ماگيسترانتى: اياكوز نيازبەك

---