سەكسەن قىز بەن سەگىز ۇل
ماقتا تەرىم مايدانىنا ماكارەنكو اتىنداعى مەكتەپتىڭ جوعارى كلاسس وقۋشىلارى جىل سايىن قاتىساتىن. سول ءبىر جىلى دا تولىق تاۋلىككە جەتەقابىل جول ءجۇرىپ، شىمكەنت جانە تاشكەنت شاھارلارىن ارالاپ ءوتىپ، جەتىساي قالاسىنا جاقىنداۋ ءبىر اۋىلعا جەتىپ جىعىلدىق. جاردەمشىلەرگە ارنالعان جاتاقحانا اۋىلدىڭ شەتىندە ەكەن. بۇرىندارى باستاۋىش مەكتەپ پە، كەڭسە مە، بىردەڭە بولعان سياقتى، كەيىن كەلە قورجىن-قوسقالاڭ بولمەلەر قوسىلعانى ءبىلىنىپ تۇرىپتى. جاپىراقتارى جالپاق-جالپاق، جەمىستەرى بارماقتاي-بارماقتاي جيدەلەر قورشاعان وسى مەكەنجايدىڭ الدىندا القىنعان اۆتوبۋستار ءتىزىلدى. ۋلاپ-شۋلاعان وقۋشىلار قاپشىقتارىن ارقالاپ ءتۇسىپ، ابدىرايەۆ اعايدىڭ ايتۋىمەن اجىرىق باسقان الاڭقايدا ءتارتىپتى تۇردە ساپ تۇزەدى.
الىستان كەلگەندەرىنياە، ۇزاق جول جۇرگەندەرىنە قاراماستان كونەتوز، كوگىلدىر كولىكتەر قايتادان كەرى قاراي قايتا باستادى. وقۋشى قىزداردىڭ كوپشىلىگى پىرىلداعان «پازيكتەرگە» مۇڭايا قول بۇلعاپ، جانارلارى جاساۋرادى. كادىمگىدەي-اق كوڭىلدەرى بوساپ، كوزدەرىن ءسۇرتىپ تۇرعاندار دا بار. ەكى اي ۋاقىت ماقتا جيناۋ مايدانىندا جۇرمەك — جەپ-جەڭىل ەرمەك ەمەس. وتكەن جىلدارى پەستيسيد پەن گەربيسيد دەيتىن دارىلەردىڭ اسەرىنەن بە، بالالىق جاساپ، مولدىرەي اعىپ جاتاتىن كانالدىڭ ۋلى سۋىنان ءىشىپ قويدى ما، جوق الدە باسقا بىردەڭەلەردەن بە، ايتەۋىر، بىرنەشە قىز بەن بىرەر ۇلدارىمىزدىڭ بۇيرەك-باۋىرلارى ءبىرجولاتا ءبۇلىنىپ، كەسەلدەنىپ قايتقان. قوس بۇيرەگى بىردەي ىسكەننەن وڭالماعان سەگىزىنشى سىنىپتىڭ (بيىل توعىزىنشى وقيتىن ەدى) ءبىر قىزى قىس بويى ازاپ كورىپ، وتكەن كوكتەمدە اۋداندىق اۋرۋحانانىڭ قىزىل كىرپىشتى، قوڭىر تۇنىكەلى ۇيىندە قايتىس بولعان. سوندا دا ماقتا جيناۋ مايدانىنان قالىپ كەتپەككە جان بالاسىنىڭ باتىلى بارا قويماس. ءبىزدىڭ جاقتا سولايتۇعىن. «اق التىنعا» قولعابىستان قاشۋ — باياعىداعى ۇلى وتان سوعىسىنان قاشقانمەن بىردەي.
سوڭعى اۆتوبۋستىڭ ءتۇتىنى سەيىلە بەرە ابدىرايەۆ اعاي ءسوز باستادى. ول كىسى الدىمەن جاپىراقتارى جالپاق-جالپاق، جەمىستەرى بارماقتاي-بارماقتاي جيدەلەرگە كوز تاستادى. وقۋشىلاردىڭ ءبارى تۇپ-تۇگەل سولاي قاراعان.
— مىنا جيدەلەر نەلىكتەن جەلىنبەگەن؟ — دەدى مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ءتۇپ-تۇزۋ، ءتارتىپتى ساپقا سىناي ساۋال تاستاپ. باداناداي-باداناداي، قىپ-قىزىل جەمىستەرگە ءوزى دە قىزىعىپ كەتكەندەي تامسانىپ قويدى-اۋ سوندا. — كانە، كىم ايتادى؟
— مەن ايتايىنشى، اعاي، — دەدى ونىنشىنىڭ كوزگە كوپ تۇسەتىن، بارشاعا بەلگىلى ءبىر وقۋشىسى.
— ال، ايتا عوي، — دەدى ابدىرايەۆ اعاي.
— جىل سايىن وسى كەزدە، كۇز باسىندا ماقتانىڭ جاپىراعىن جويۋ ءۇشىن دەفولياسيا جاسالادى، ياعني ۋلى دارى-دارمەكتەر ۇشاقپەن سەبىلەدى. ال مىنا جيدەلەردى ماقتا دارىلەگەنگە دەيىن جيناپ-تەرىپ ۇلگەرە الماي قالعان. ەندى مۇنى مۇلدە جەۋگە بولمايدى.
— جارايسىڭ، دۇنيەمالوۆ! — دەدى ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى جادىراي كۇلىمسىرەپ. — جولىڭ بولعىر، راحمەت. تۇسىندىڭدەر عوي، بالالار؟ ءبارىڭ قۇلاقتارىڭا قۇيىپ الىڭدار. جيدەنى جەۋگە بول-مايدى-ى-ى-ى! قانداي جەمىس، نەندەي كوكونىس جەسەك تە، تازا سۋ تاۋىپ، جۋىپ جەۋىمىز كەرەك. ال مىنا جيدە دەگەن نارسەنى جۋا المايسىڭ عوي، سولاي ەمەس پە؟ جۋساڭ، ەزىلىپ، مىلجالانىپ كەتەدى. سول سەبەپتەن مۇلدە جەۋگە بولمايدى. دۇنيەمالوۆ دۇرىس ايتادى.
ابدىرايەۆ اعاي بۇدان كەيىن دە ءبىرتالاي ۋاقىت ءسوز سويلەدى. بۇگىننەن باستاپ، ماقتا تەرىم مايدانى بىتكەنشە اسكەري ءتارتىپ جاعدايىندا جۇمىس ىستەيدى ەكەنبىز. ءبىر-بىرىمىزدى، مەيلى ءمۇعالىم بولسىن، مەيلى وقۋشى بولسىن، ەسىمدەرىمىزبەن ەمەس، تەك فاميليالارىمىزبەن اتايتىن بولامىز. «ابدىرايەۆ اعاي»، «سايماسايەۆا اپاي»، ت.ت. دەگەن سەكىلدى. العاشقى اپتادا ءار وقۋشى كۇن سايىن كەم دەگەندە ەلۋ كەلى «اق التىن» جيناپ تاپسىرۋى ءتيىس. نورما سولاي. وسى نورمانى ورىنداعاندار مەن اسىرا ورىنداعاندار كەشكى ساعات سەگىزدە ساپ تۇزەپ جاتاقحاناعا قايتا بەرەدى دە، ەلۋ كەلىگە جەتە الماعاندار تۇنگى ساعات ونعا دەيىن تەرەدى. وبلىس كولەمىندە اۋدانارالىق جانە مەكتەپارالىق جارىستار جان-جاقتى ورىستەتىلەدى. ماكارەنكو اتىنداعى مەكتەپ جىل سايىن اۋدان بويىنشا الدىڭعى ورىنداردىڭ ءبىرىن باتىل يەمدەنىپ كەلەدى. ال بيىل وبلىس وزاتتارىنىڭ قاتارىنا ىلىگۋدى مىندەتتەنىپ وتىرىپتى. وسىنداي-وسىنداي ماقساتتار مەن مىندەتتەردى ميىمىزعا ءسىڭىرىپ بولعان سوڭ مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بۇيدەدى:
— ەندى سەندەر تىرپ ەتپەستەن، بىرەۋىڭ شەتكە شىقپاستان كۇتە تۇراسىڭدار. دىڭكەلەرىڭ قۇرىپ بارا جاتسا اجىرىققا وتىرۋعا رۇقسات. ءبىز بەس-ون مۇينەتتىڭ ىشىندە كىمنىڭ قايدا، قالاي ورنالاساتىنىن انىقتاپ، ايتامىز.
الايدا ابدىرايەۆ اعايدىڭ ايتقانى بىردەن ورىندالا قويمادى. بەس-ون مۇينەتى بىرتە-بىرتە ۇزارىپ، ءبىر ساعاتتان اسىپ، ودان دا كوبىرەككە سوزىلىپ بارا جاتتى. وقۋشىلار اجىرىق تۇتاسقان الاڭقايعا سىعاندارشا شاشىراي جايعاسىپ، كوپشىلىگى قاپشىقتارىنا جامباستادى. الىپ كەلگەن ازىق-تۇلىكتەرىنە جاۋداي تيىسە باستاعاندار دا جوق ەمەس.
ءبىر كەزدە ابدىرايەۆ اعاي، سايماسايەۆا اپاي جانە جاقىندا عانا جوعارى وقۋ ورنىن ءتامامداپ كەلگەن جاس ءمۇعالىم جىگىت ۇشەۋى دالىزدەن دالاعا شىعىپ، كۇبىرلەسىپ تۇرىپ الدى. الدەن ۋاقىتتا ۇشەۋى بىردەي قايتادان ىشكە كىرىپ كەتتى. كۇن باتىپ، سالقىنداۋ سامال ەسۋدىڭ ورنىنا قاپىرىق قاماپ، ماسا قاپتاي جونەلگەن. اجىرىق الاڭقايداعى قالىڭ حالىقتان مازا قاشىپ، ماسا قۋىپ الەككە ءتۇستى.
تاعى دا ءبىراز كۇتتىرىپ، ءۇش ءمۇعالىم قايتا كورىنگەن. بۇل جولى ابدىرايەۆ اعايدىڭ اشۋلانعانىن الىستان-اق انىق بايقاۋعا بولار ەدى. ۇنەمى قىزارىڭقىراپ جۇرەتىن جارتى جۇدىرىقتاي تاناۋىنىڭ قاتتىراق كۇرەڭىتكەنى ىمىرت الدىنىڭ وزىندە ايقىن ءبىلىنىپ تۇردى. سايماسايەۆا اپاي دا، وقۋشىلاردىڭ كوبىسى ءالى ءاتى-جونىن تولىق بىلمەيتىن جاس ءمۇعالىم دە الدەنەگە ابىرجىڭقى سەكىلدى.
— نە ىستەيمىز ەندى؟! نەعىلدەيسىڭدەر ماعان؟ — دەدى ابدىرايەۆ اعاي ايقايلاي سويلەپ. — ءاي، وسىنداي دا جاتاقحانا بولادى ەكەن-اۋ؟! مۇنداي ءۇي-جايدى كورسەم، كوزىم شىقسىن!
— سەكسەن قىزدى ۇلكەن زالعا ءبىرىڭعاي جاتقىزا بەرەيىك، ۇل بالالاردىڭ بىردەڭەسى بولار، باسقا امال جوق، — دەدى سايماسايەۆا اپاي.
— «بىردەڭەسى بولارىڭىز» قالاي؟! — دەپ ودان بەتەر داۋىس كوتەردى مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى.
— سولاي! — دەدى سايماسايەۆا اپاي دا ۇن-اۋەنىن ۇدەتىپ، قايتپاس-قايسارلىعىن اڭعارتىپ. — قىزدارعا جاۋاپ بەرەتىن — مەن!
— ۇل بالالاردى قايتەمىز سوندا؟ ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى جاتپاسا، سىيمايتىنىن كورىپ تۇرسىز عوي، سايماسايەۆا جولداس؟!
— ويپىرماي، مەن سىزگە قازاقشا ءتۇسىندىرىپ تۇرعان جوقپىن با؟ قىزدار قۋىقتاي-قۋىقتاي ءتورت بولمەگە ءبارىبىر سىيمايدى. قايتا ءسال دە بولسا ۇل بالالاردىڭ ءجونى كەلەدى.
— قانداي ءجونى؟! قاي ءجونى؟ ايتساڭىزشى سونى انىقتاپ! سونان كەيىن بار عوي، سايماسايەۆا حانىم، قىزدارعا مەن جاۋاپ بەرەمىن، ۇلدارعا سەن جاۋاپ بەرەسىڭ دەگەن ءسوز بولمايدى! ءبىلدىڭىز بە؟ بۇدان بىلاي ەستىمەيىن مۇندايىڭىزدى، ءبىلدىڭىز بە؟ بارىنە — ءبارىمىز جاۋاپتىمىز. ال بارىڭە مىنا مەن — مىنا باسىممەن (اعاي باسىن ءسال قيسايتىپ، سۇق ساۋساعىمەن نۇقىپ-نۇقىپ قويعان) جاۋاپ بەرەمىن. ءبىلدىڭىز بە؟!
— بىلدىك، اعاي، بىلدىك، — دەدى سايماسايەۆا اپاي. — ءبارىبىر، قىزدارعا مەن كوبىرەك جاۋاپتىمىن.
ابدىرايەۆ اعايدىڭ اشۋى امالسىزدان باسىلماققا قاراي بەت الدى. اۋىلىمىزداعى قيقى-جيقى قاتىندارعا ۇقسامايتىن، ۇزىن بويلى، ءتىپتى جۇپ-جۇمىر موينىنا دەيىن تىپ-تىك، اپپاق بولىپ تۇراتىن سايماسايەۆا اپايدى بىرەسە «جولداس»، بىرەسە «حانىم» دەۋىنىڭ ءوزى — مەكتەپ ديرەكتورى ورىنباسارىنىڭ مايقانا مايدانداعى جەڭىلىسى. اپايىمىز دا اعايىمىزدان الدەقايدا باسىمىراق تۇسكەنىنە ماساتتانىپ، الايدا ماستانباي، جيىرىلىڭقى جۇيكەسىنەن ءبىراز سالماقتى بىلايىراق الىپ تاستادى. جۇمسارىڭقى كۇيدە جاس مۇعالىمگە بۇرىلىپ:
— ءسىز نە ايتاسىز، جاس ۇستاز؟ «اسىل — تاستان، اقىل — جاستان» دەگەن ەمەس پە؟ — دەپ، زەينەتكەرلىككە شىققىسى كەلمەي جۇرگەن ابدىرايەۆ اعايدى جانە ءبىر «نوكداۋنعا» ءتۇسىردى. جاس ءمۇعالىم جۇرت كۇتكەندەي قىزاراقتاماستان، ساسقالاقتاماستان:
— بولمەلەردىڭ ورنالاسۋى شىن مانىندە تۇسىنىكسىزدەۋ جاعدايات بوپ تۇرىپتى. قىزداردى نەگىزگى زالعا جاتقىزىپ، ۇل بالداردى قالعان بولمەلەرگە كىرگىزىپ كورەلىك. ارتىلعاندارىنا ءدالىزدىڭ ءبىر جاعىن يكەمدەۋگە بولار، بالكىم، — دەدى.
ابدىرايەۆ اعاي قايتادان قاينادى:
— ءاي، شىراق! ءدالىزدىڭ ەدەنى بەتون بوپ، بەتتى شىرماپ تۇرعان جوق پا؟ بىلتىر بەتون ەدەنگە سابان توسەپ جاتقىزامىز دەپ، ءبىرتالاي بالانىڭ بۇيرەگىن اۋىرتىپ، ءبىر قىزدى ءولتىرىپ تىنبادىق پا؟ نە دەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟! — دەپ ورشەلەنە ورەپكىپ بارىپ باسىلعان.
— الدىمەن وقۋشىلاردى وسى ۇيگە كىرگىزىپ كورەلىكشى، — دەدى سايماسايەۆا اپاي.
— سويتەلىكشى، اعاي، — دەدى جاس ءمۇعالىم.
وسى كەزدە قازان-وشاق، اياق-تاباق، وتىن-سۋ تيەلگەن توزىڭقى تەلەجكاسى بار تراكتور كورىندى. كوگىلدىر «بەلارۋسقا» تىركەلگەن تەلەجكانىڭ ۇستىندە تيتان-ساماۋىر سورايا زورايادى. ارتىنشا قىزىل «موسكۆيچپەن» بولىمشە باسقارۋشىسى جەتكەن.
ماقتا تەرىم مايدانىنا اسا الىس اۋداننان كەلىپ وتىرعان جاردەمشىلەردى جايعاستىرماق حاقىندا جەتىسايدىڭ جانىنداعى بەلگىلى بولىمشەنىڭ باسقارۋشىسىنا ءھام ءبىرتالاي ۋاقىت باس قاتىرۋعا تۋرا كەلدى. سەكسەن قىز، ءسويتىپ، نەگىزگى، ۇلكەن بولمەگە جاتاتىن بولدى. سايماسايەۆا اپاي جەڭىسكە جەتتى. ەندى ۇل بالالاردى قالاي ورنالاستىرماق كەرەك؟ ولاي دا ويلاستى، بىلاي دا باس قاتىرىستى. بولاتىن ەمەس. تورت-بەس بولمەنىڭ ەنى مەن ۇزىندىعى ارى دا ولشەندى، بەرى دە ولشەندى. قادامداپ تا، قۇلاشتاپ تا ولشەندى. قارىسپەن دە، سۇيەممەن دە ولشەندى. قادامىڭىز بەن قۇلاشىڭىزعا دا، قارىسىڭىز بەن سۇيەمىڭىزگە دە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىلىپ، الدەقايدان لينەيكا تابىلىپ، الدىمەن مەترلەپ، دەسيمەترلەپ، سوسىن سانتيمەترلەپ ولشەندى. مەترلەرىڭىز بەن دەسيمەترلەرىڭىزگە، ءتىپتى سانتيمەترلەرىڭىزگە دە كۇدىك كەلتىرىلىپ، كەڭشار تاراپىنان كومەكشىلەرگە بولىنگەن توسەنىشتەر توسەلىپ، قيىردان قومشالانىپ جەتكەن كورپەشەلەر جايىلىپ، وقۋشى بالالار ءىس جۇزىندە قاتار-قاتار جاتقىزىلدى. شالقالاپ تا، ەتپەتتەپ تە. وڭ جامباستاپ تا، سول جامباستاپ تا. اقىرىندا قورىتىندىسى شىعارىلدى. باستارىن ءتۇيىستىرىپ، يىقتارىن ءتيىستىرىپ جاتقاننىڭ وزىندە، ءبارىبىر، وننان استام ۇل بالا سىيماي قالادى.
— سانيتارلىق نورماعا ساي كەلمەيدى، — دەيدى سايماسايەۆا اپاي توبەسىنە تىكىرەيتە ءتۇيىپ الاتىن شاشىن سىعىمداپ.
— سول نورماعا قاي جاعىمىز ساي كەپ جاتىر؟ — دەيدى بولىمشە باسقارۋشىسى ەسىنەپ قويىپ. — باياعىدا، بالا كەزىمىزدە، قايتا قارا كورپەنىڭ استىندا بەس-التاۋىمىز قۇشاقتاسىپ بىرگە جاتا بەرۋشى ەك. باۋىرمال ەك.
— ەكى بالانىڭ اراسىنان ەكى ەلىدەي ساڭىلاۋ قالدىرماساق، وبال شىعار، سىنىق سۇيەمدى بىلاي قويعاندا، — دەيدى ابدىرايەۆ اعاي اشۋلانباۋعا تىرىسىپ، الاقانىن جەلكەسىنە، سونسوڭ جارتى جۇدىرىقتاي تاناۋىنا اپارىپ، كۇرەڭ تارتا سالۋعا بەيىمدەۋ مۇرنىن سابىرعا شاقىرىپ.
قايتپەك ءلازىم؟ نە ىستەمەك كەرەك؟ بارشا جۇرتتىڭ باسى قاتقان. سوڭعى بولمەنىڭ ءىشىن ولشەمەككە ادەيى جاتقىزىلعان سەگىزىنشى سىنىپتىڭ وقۋشىلارى دا ابدەن شارشاعان. قايتا-قايتا جاتقىزىپ-تۇرعىزۋدان مەزىلەنە ەزىلىپ، قالعىپ-مۇلگۋگە كوشكەن. باياعىدا، سۇندەتكە وتىرعىزاردا، تاپ وسىلاي، تىزىلە، شالقالاي جاتقىزىلعاندارى كەيبىرەۋلەرىنىڭ ەستەرىنە ءتۇسىپ كەتىپ، كۇلىمسىرەگەن بولادى.
اقىلداسۋشىلاردىڭ امالدارى تاۋسىلىپ، تومەندەگىدەي تۇجىرىمعا توقتالدى. ول بىلاي ەدى. سەكسەن قىز جاتاتىن ۇلكەن زالدىڭ ءبىر شەتى ونشاقتى ادامدى ورنالاستىرۋعا بولاتىنداي بوستۇعىن. سىيماعان سابازدار سوندا جاتقىزىلادى. ارينە، اقىلداسۋشىلاردىڭ اراسىندا، ويلاسۋشىلاردىڭ ورتاسىندا تاعى دا تالاس پەن تارتىس ءورىس العان. قىز بالالار مەن ۇل بالالاردى بىرگە جاتقىزۋعا مۇقىم-مۇلدە تىيىم سالىنعانى، مۇنداي جاعدايدىڭ، اتالمىش جاعداياتتىڭ ەشقانداي ەتيكاعا، پەداگوگيكا قاعيدالارىنا، تالىم-تاربيە تالاپتارىنا سايكەس كەلمەيتىنى قايتا-قايتا ايتىلدى. وكىنىشكە قاراي، وزگە جول جوق.
— ءتۇن ورتاسى اۋىپ بارادى، كۇن شىعار-شىقپاستا بالالاردىڭ ءبىرى قالماي، جۇيەك-جۇيەكتىڭ باسىندا تۇرۋى كەرەك، — دەدى بولىمشە باسقارۋشىسى. — العاشقى كۇن بولعاندىقتان، اۋپارتكومنىڭ ادامدارى تەكسەرەدى عوي. تەزدەتەيىك.
— ولاي بولسا، جاز! — دەدى ءدالىز ورتاسىندا تۇرعان ابدىرايەۆ اعاي شاڭق ەتىپ. كەش الەتىندە اسكەري ءتارتىپ جاريالاعانى ەندى ەسىنە تۇسكەندەي، ءابجىل قيمىل، ايدىك قوزعالىس تانىتىپ، جاڭا كەلگەن جاس مۇعالىمگە سۇق ساۋساعىن شوشايتقان. — جاز دەپ تۇرمىن مەن ساعان! سايماسايەۆا حانىم، بەرى جاقىنداڭىز. ەڭ مومىن، ەڭ قىز مىنەزدى ۇل بالالاردىڭ ءتىزىمىن تاپ وسى ءقازىر، تابان استىندا جاسايمىز. ون بالانىڭ ىسپىسكىسىن ءتىزىپ، قىزدار جاتقان بولمەنىڭ ءبىر شەتىنە جايعاستىرامىز!
وبالى نەشىك، وسى ماسەلەنىڭ ءوزى ودان ءارى قاراي دا وڭايعا تۇسپەگەن. ەڭ مومىن، ەڭ جۋاس، قىزداي سىزىلىڭقى ۇل بالالاردىڭ ۇزىن سانى، قانشا ساناپ، سارالاعانمەن سەگىزدەن اسپاعان. سول مولشەردە تابانداپ تۇرىپ العان. اقىلداسۋشىلار اقىرىندا، سول سەگىزگە توقتاعان شاقتا شىعىس جاق اسپان بوزارا باستاعان.
ءدالىز بويلاي قايتادان ساپقا تۇرعىزىلعان ەر بالالاردىڭ الدىندا ابدىرايەۆ اعايدىڭ ايتقانى، شامامەن العاندا، مىناداي ەدى. جاتاقحانا جامان ەمەس. بۇدان دا ناشار، ەدەندەرى تۇگەلدەي كوگەرەڭدەگەن سەمەنت، نەمەسە بەدىرەيگەن بەتون بوپ كەلەتىن ءۇي-جايلار ماڭدايىنا جازىلعان مەكتەپتەر دە از ەمەس. ال ماكارەنكو اتىنداعى مەكتەپتىڭ وقۋشىلارىنا بولىنگەن مەكەنجايدىڭ دالىزىنەن باسقا بولمەلەرىنىڭ ەدەنى تۇپ-تۇگەل تاقتاي ەكەن. تۇپ-تۇتاس سىرلانعان ەكەن. جەتىسايلىقتارعا ءجۇدا راحمەت. تەك ءبىر عانا كىلتيپان بوپ تۇرىپتى. ۇل بالالار سىيىڭقىرامادى. وسىعان وراي، قىزدار جاتقان نەگىزگى، ۇلكەن زالدىڭ ءبىر شەتىنە سەگىز ۇل بالا ورنالاستىرىلماق. ەرەكشە ەسكەرەتىن نارسە سول، قىزدار تۇراتىن بولمەگە جاتۋ ەر بالالارعا ەرەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. تەمىردەي ءتارتىپ، ءمىنايى مادەنيەت كەرەك. بيازى بولماق ءلازىم. وسى جاعى ەسكەرىلە كەلە، تاربيەلى، ءتارتىپتى ءارى ۇلگىلى، ۇزدىك وقۋشىلاردان سەگىز ۇل بالا قىزدار زالىنا وتكىزىلمەك.
مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى وسى مانزەلدەس ءماندى ماسەلەلەردى ايتىپ بولىپ، سەگىز وقۋشىنىڭ فاميليالارىن اتايتىنىن، ولاردىڭ ساپتان شىعىپ، ءدالىزدىڭ زال جاعىنا ءتىزىلىپ تۇرۋى تيىستىگىن ەسكەرتتى.
— ايتۋعانوۆ، — دەدى ابدىرايەۆ اعاي. بۇل — مىنا مەن. سەگىزىنشى سىنىپتاعى ەڭ جۋاس، ەڭ بيازى بالالاردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ءارى الفاۆيت بويىنشا الدا تۇراتىندىقتان، ءبىرىنشى شىعىپ، ءدالىزدىڭ سول بۇرىشىندا سورايدىم سوندا.
— ارىنبەكوۆ، — دەدى ابدىرايەۆ اعاي. ءسال بۇيرالاۋ، جۇمساق قارا شاشىنا وقتا-تەكتە ماي جاعاتىندىقتان، جىلتىراپ تۇراتىن، ويلى كوزىن كوبىنەسە ءبىر نۇكتەدەن ايىرمايتىن كلاستاسىم مەنىڭ جانىما جاقىندادى.
— ارىپبايەۆ، — دەدى مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى. تور كوز، قىزعىلت جەيدەسىنىڭ جاعاسىنا ءسال ۇزىنداۋ، ىرعاي موينىنىڭ جارتىسىن جاسىرعىسى كەلىپ، جۋاستار تىزىمىنە ىلىككەنىنە نامىستانىڭقىراي قىزاراقتاعان كلاستاسىمىز دا بىزگە قوسىلدى.
— بوتانوۆ، — دەدى ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى. بۇرىنىراقتا باسىنا جارا شىعىپ، تەرى اۋرۋلارىن ەمدەيتىن اۋرۋحانادا شاشىن تۇگەل تۇلەتىپ ءتۇسىرىپ، قايتا وسىرگەندىكتەن، بۇرىنعى بۇيرا-قالىڭ قوڭىر كەكىلى سۇرعىلت-سۇيقىلتىمعا اينالعان، ءبىراق بۇلشىق ەتتەرى بۇلت-بۇلت ەتەتىن ەپسەكتى دە ەپتى، مەكتەپتەگى سپورتشىلاردىڭ قاتارىنان سانالاتىن دوسىمىزدىڭ ءبىر ەزۋى قۇلاعىنا، ەكىنشى ەزۋى بەتىنىڭ جارتى شاماسىنا جەتىپ، ءماز بوپ كەلەدى.
— جاباعييەۆ، — دەدى ابدىرايەۆ اعاي. الگەبرادان گورى گەومەتريا مەن فيزيكانىڭ شىم-شىتىرىق ەسەپتەرىنە جۇيرىكتەۋ، جەلكەسىن قاسي بەرەتىن جاباعييەۆ اسا سالماقتى، بايسالدى تۇردە، ەرەسەكتەرشە ادىمدايدى.
— قويباعاروۆ، — دەدى ابدىرايەۆ اعاي. شيبارقىت شالبارىنىڭ ىشقىرىن شىمشي ۇستاپ، كوپە-كورنەۋ ءبىر كوتەرىپ قويعان قويباعاروۆتىڭ قارقىنى تىم باياۋتۇعىن. مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى شىدامسىزدانىپ. — ءاي، جۋاس-جۋاس دەگەنىمىز — جايباسار بول دەگەنىمىز ەمەس، بۇيتە بەرسەڭدەر، ماقتانىڭ نورماسىن قالاي ورىندايسىڭدار سەندەر؟ — دەگەندى قوستى.
— سەرپەروۆ، تۇياقوۆ، — دەپ ەكى كلاستاسىمىزدى ەگىزقاتار قوساقتاپ ايتتى اعايىمىز. بۇعان اسكەري ءتارتىپتى اجەپتەۋىر ساقتاپ، ءتۇپ-تۇزۋ تۇرعان وقۋشىلار بىردەمدە بوساڭسىپ، دۋ كۇلدى. سەبەبى، تۇياقوۆ پەن سەرپەروۆتى بالالاردىڭ ءبارى دەرلىك: «تۇياق سەرپەروۆ» دەپ بىرگە ايتاتىن ەدى.
— اعاي، توعىزىنشى مەن ونىنشى كلاستار نەگە ەسكەرىلمەگەن؟ — دەدى دۇنيەمالوۆ دەموكراتيالىق جايلى جاعدايدى جىلدام پايدالانىپ. شىنىندا دا، مومىن دەگەن سەگىزدىڭ ءبارى تۇپ-تۇگەل ءبىزدىڭ سەگىزىنشى سىنىپتانتۇعىن.
— دۇنيەمالوۆ! — دەدى ابدىرايەۆ اعاي. — كوپ ءسوزدى قويىپ، باعاناعى تەلەجكادان تۇسىرىلگەن دۇنيەگە يە بول. جانىڭا ءوزىڭ قالاعان بەس بالانى ال داعى، تيتان-ساماۋىرعا شاي قويىپ، قازان-وشاق ورناتۋعا كىرىسىندەر. شولپان تۋار شاق جاقىن. باسقالارىڭ ءبىر ساعات كوز شىرىمىن الىڭدار. قالعان اڭگىمەنى تاڭەرتەڭگى لينەيكادا جالعاستىرامىز. سايماسايەۆا حانىم، سەگىز بالا — سىزگە، قابىلداڭىز. جاس ءمۇعالىم، ءسىز وزگەلەرىن مۇقيات قاداعالاڭىز.
سالدەن سوڭ سەكسەن قىزدىڭ سىرلى الەمىنە ەرتەگى دۇنيەسىنە ەنگەندەي، كىبىرتىكتەي كىرىپ كەتە باردىق. سەگىزىمىز بىردەي شەت جاققا تامان، ۇلكەن زالدىڭ اعاراڭداعان قابىرعاسىنا قاراي جاتپاققا جانتالاسامىز. سونى بايقاعان سايماسايەۆا اپاي سىبىرلاپ، شام جاقپاي-اق، ايدىڭ ساۋلەسىمەن، جۇلدىزداردىڭ جارىعىمەن، الفاۆيت بويىنشا ورنالاسۋدى تاپسىردى.
— الفاۆيت بويىنشا بولعاندا قالاي، اپاي؟ قابىرعادان باستاپ پا، الدە قىزدار جاقتان با؟ — دەپ سۇراۋعا ماجبۇرلەندىم مەن.
— قىزدار جاقتان، — دەدى قۋشىكەشتىگى ۇستاپ كەتەتىن بوتانوۆىمىز سايماسايەۆا اپايدىڭ الدىن وراپ.
— جارايدى، بوتانوۆتىڭ ايتقانىن ورىندايىق، — دەپ سىبىرلادى سايماسايەۆا اپاي. — ورتادا جاتقاندىقتان، وسى بالالاردىڭ تارتىبىنە تۇگەلدەي سەن جاۋاپ بەرەسىڭ. تۇسىنىكتى مە، بوتانوۆ مىرزا؟
— تۇسىنىكتى بولعاندا قانداي! سوندا جەتەۋى بىردەي ماعان باعىنادى عوي؟ راحمەت، اپاي، — دەپ شابىتتانا ءتۇستى دەنەسى شىمىر، ءسوزى ءمىر كلاستاسىمىز.
— وسى سەن ونشا جۋاس ەمەسسىڭ-اۋ! ابايلاعىن، اينالايىن، — دەپ توقتام سالدى سايماسايەۆا اپايىمىز.
جۇرەگىم ءبىر كىتاپتا جازىلعانداي-اق: «ءتۇم-تۇپ»، «ءتۇم-تۇپ»، «ءتۇم-تۇپ» ەتە سولقىل قاعادى. قىزدار جاعىنان ورنالاسۋعا ءماجبۇرمىن.
قول سوزىم عانا جەردە...
قىز جاتىر.
كىم ەكەنىن بىلمەيمىن.
ايدىڭ ساۋلەسىمەن، جۇلدىزداردىڭ جارىعىمەن ساعىمعا بۋىلعان سەكسەن قىزدىڭ سيقىرلى الەمىنە تۇتاس-تۇگەل كوز جىبەرمەك ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. قول سوزىم جەردەگى جالعىز قىزدىڭ وزىنە جوندەپ قاراي الماي، ارىنبەكوۆتىڭ يىعىنا تۇمسىعىمدى تاقاپ، كوزىمدى جۇمدىم. ۇيىقتاپ كەتىپپىن. ءتاتتى ءبىر ءتۇستىڭ حيكاياسى ەندى-ەندى باستالا بەرگەندە:
— تۇرىڭدا-ا-ا-ار! — دەگەن داۋىس ەستىلگەنى. كەشقۇرىمعى قاپىرىققا جۇرتىمىزدىڭ بۋىنعانى قالاي، قىراۋى قىلاۋلاعان تاڭەرتەڭگىلىكتىڭ سونشاما سۋىنعانى قالاي؟! دەپ تاڭدانباسقا لاجىمىز كەم. دۇنيەمالوۆتىڭ كومانداسى ساقىر-سۇقىر قايناتقان تيتان-ساماۋىردان ىستىق سۋ ۇرتتاپ، اۋىلدان اكەلگەن ازىق-تۇلىگىمىزدى قاۋجاڭداسىپ بولا بەرە لينەيكاعا تۇرىستىق. سەكسەن قىزدىڭ ءبارى دەرلىك جۇپ-جۇقا فۋتبولكا مەن شولاقتاۋ «تريكو-شالبار» كيىپ الىپتى. ادەمى ەمەس دەي المايسىڭ. تاڭەرتەڭگى قىراۋلى سۋىققا توڭىپ، ءدىر-دىر ەتەدى ءبارى. دىرىلدەۋلەرىنىڭ ءوزى عاجايىپ. باسقالاردى قايدان بىلەيىن، ءوز باسىم تۇندەگىدەن بەتەر ۇيالىپ، ۇزاق قاراي المايمىن-اۋ. باسىمدى كوتەرىپ، ءبىر شولىپ شىعامىن داعى، كوزىمدى تايعاناقتاتىپ تايدىرىپ الا قويامىن ايتەۋىر.
ابدىرايەۆ اعاي مەن ماقتا وسىرۋشىلەردىڭ بريگاديرى وسىمبايەۆ دەگەن كىسى ساپتىڭ الدىندا ءسوز سويلەدى. ول كىسىلەر ءوز سوزدەرىندە وتانىمىز ءۇشىن اسا زور ستراتەگيالىق ءمان-ماڭىزى بار «اق التىن» جيناۋ ناۋقانىنىڭ اتقارار رولىنە توقتالدى. بۇل شاقتا اناۋ ارقادا، تىڭ توسىندە: «بىردە-بىر ماساق دالادا قالماسىن!» — دەگەن ۇران تاستالسا، مىنا ءمىرزاشول وڭىرىندە: «ءبىر تالشىق ماقتانى ىسىراپ ەتپەيىك!» — دەگەن ديەۆيز كوتەرىلىپ وتىرىپتى. مىنا مەن، ياعني الفاۆيت بويىنشا ءبىرىنشى تۇراتىن ايتۋعانوۆ: «ويپىرماي، بۇكىل تىڭ ولكەسىندەگى كەڭ دالادا قالايىنشا بىردە-بىر ماساق قالمايدى؟» — دەپ، ىلە-شالا: «ءار قادام سايىن سان تالشىق ماقتا ىبىرسىپ جاتقاندا، ءبىر تالشىق ماقتا قالايىنشا ىسىراپ بولمايدى؟» — دەپ قايران قالاتىنمىن سوندا. ورىندالماس ماقساتتى، ىسكە ەشقاشان اسپايتىن مىندەتتى ۇران ەتىپ تاستايتىنىمىز، ديەۆيز ەتىپ كوتەرەتىنىمىز قالاي؟! دەپ اڭقياتىن اۋزىم.
ابدىرايەۆ اعاي مەن وسىمبايەۆ دەگەن كىسى «اق التىن» جيناۋدىڭ نورماسى، ءار كەلىگە تولەنەتىن ەڭبەكاقى جانە ءۇش مەزگىل بەرىلەتىن ىستىق تاماق، اپتا سايىن بولاتىن كينو مەن مونشا جانە ت.ت. تۋرالى دا ايتىپ ءوتتى.
— مىنا ءمىرزاشولدىڭ، جالپى جەتىساي توڭىرەگىنىڭ سۋى سىزدەردىڭ اۋداندارىڭىزدىڭ سۋىنداي ەمەس، اينالايىندار، — دەدى ماقتا وسىرۋشىلەردىڭ بريگاديرى وسىمبايەۆ. — كانالدار مەن ارىقتاردىڭ سۋلارى سىزدەردەگىدەي سىلدىراپ-اق، مولدىرەپ-اق اعىپ جاتىر. الايدا، اينالىپ قانا كەتەيىندەر، الدانىپ قالماڭدار. ءبىزدىڭ ارىقتارىمىز بەن كانالدارىمىزداعى سۋ — سۋ ەمەس، ۋ عوي، ۋ. انو-و-وۋ، جوعارىداعى قىرعىز، تاجىك، وزبەكتەن باستاپ دارىلەنەدى، ۋلانادى، اقاباعا اينالادى، اينالايىندار. سوندىقتان مىنا سورايىپ تۇرعان ساماۋىر-تيتاندى كورىپ تۇرسىڭدار ما؟ كورىپ تۇرساڭدار، وسىنداي-وسىنداي سورايعان ساماۋىرلاردى ماقتالىقتىڭ باسىنا دا، قىرماننىڭ قاسىنا دا قايناتىپ قويامىز. تەك قانا تيتانداردىڭ قۇيىل-تەگىل شۇمەگىنەن قايناعان سۋ ىشىڭدەر، قالعان سۋعا جولاماڭدار. جاراي ما؟ دارىگەرلەر دە كەلەر، اقىل-كەڭەستەرىن بەرەر. ولارعا دەيىن مەن داعى ايتا تۇسەيىن دەپ جاتىرمىن، اينالايىندار.
ءوستىپ سويلەگەن وسىمبايەۆتى ءبىزدىڭ مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى شىنىمەن-اق قاتتى ۇناتىپ، اينالايىن اعاي دەپ اتاپ كەتكەن.
كۇن شىعار-شىقپاستا، كەشەگى بولىمشە باسقارۋشىسى ايتقاندايىن، ماقتالىقتىڭ شەتىندە، قىراۋلى كۇزدىڭ وتىندە، جۇيەك-جۇيەكتىڭ باسىندا قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇردىق.
سول — سول ەكەن، مايدان باستالدى دا كەتتى. العاشقى اپتادا ەسىمىزدى جيا المادىق. سەكسەن قىز ورنالاسقان اسەم الەمدى دە، قايدا جاتقانىمىزدى دا ۇمىتقاندايمىز. ءسۇرىنىپ-جىعىلىپ ءجۇرىپ، نورمانى ورىنداۋعا جانۇشىرا جۇمىلامىز. تۇسكى تاماقتى ىشەر-ىشپەس تاعى دا «اق پارتىقتى» اسىنىپ الىپ، «اق التىن» جيناۋعا كىرىسەمىز. نورمانى ورىنداساق، كەشكى ساعات سەگىزدە سۇيرەتىلىپ ساپقا قوسىلىپ، جاتاقحاناعا قاراي اياڭدايمىز. تيتىقتاپ، تاماق ىشۋگە ازەر جارايمىز. سەكسەن قىزدىڭ شەت جاعىنداعى ورنىمىزعا قۇلاي كەتىپ، تۇياق سەرپەرگە شامامىز كەلمەستەن، تاستاي قاتامىز. سۇمدىقتاي كورەتىن ءسوزىمىز — قىلقيما قۇلقىن سارىدەگى: «تۇرىڭ-دا-ا-ا-ار!» — دەگەن ايقاي.
ەكىنشى اپتادا ەسىمىزدى جيناي باستادىق. ەكى-ۇش رەت نورمانى ورىنداي الماي، بۇكىل مەكتەبىمىزگە، قالا بەردى قىزدارىمىزعا كۇلكى بولىپ تۇنگە قالعاننان كەيىن، ونداي كەمشىلىككە جول بەرمەۋگە اينالدىق. قول-اياعىمىزدىڭ سىرقىراپ، بەلىمىزدىڭ سىزداپ اۋىرعانى باسىلا باستادى. تۇسكى تاماقتان سوڭ ءبىراز-بىراز تىنىستاپ، دەمالۋعا دەيىن بارىپ قالدىق. وندايدا اينالايىن اعاي — بريگادير وسىمبايەۆ ەڭبەك تاربيەسىنە بايلانىستى اڭگىمە شەرتەدى. ۇيمە-توبە ماقتانىڭ ءبىر بۇيىرىندە جانتايىپ جاتاتىن ابدىرايەۆ اعاي، جىڭىشكە ارىق جاعاسىنداعى تۇت اعاشىنىڭ تۇبىندە تىرناعىن بويايتىن سايماسايەۆا اپاي، جەرگىلىكتى ادامدارمەن تەڭ قۇقىقتى تارازبان قىزمەتىنە تاعايىندالعان جاس ءمۇعالىم — ۇشەۋى دە وسىمبايەۆتىڭ باياۋ داۋسىمەن شەرتىلەتىن بايسالدى بايانداردى ۇيىپ تىندايدى.
— قاۋاشاقتارىڭا بىردەڭە باردى ما؟ — دەيدى وسىمبايەۆتىڭ اڭگىمەسى اياقتالعاندا ابدىرايەۆ اعاي.
بۇل — ماقتا تەرمەككە تۇرىڭدار دەگەنى.
مىنە، تۇسكى تاماقتان كەيىنگى ءبىر ساعاتتىق ۇزىلىستە اينالايىن اعايىمىز قوزانىڭ قاۋاشاعىن اقتارىپ، ماقتانىڭ ءشيتىن ساناپ وتىرىپ، بيىلعى جازدىڭ نازىن حيكايالاۋعا كىرىستى.
— بيىلعى جازدا ماقتالىق تۇگىلىم كانالدار دا قۇرعاپ قالا جازدادى عوي، —دەيدى اينالايىن اعايىمىز. — جوعارعى جاقتاعىلار سۋدى جوندەپ جىبەرمەي، كەڭىردەگىمىزدەن قىسىپ، القىم تۇيمەدەن قىلعىندىرىپ قۇرتتى. بىردە قاس قىلعانداي-اق، قاڭسىپ تۇرعان كۇن رايى كۇرت بۇزىلدى. العاش اۋا بۇلىڭعىرلانىپ، اينالا كەڭىستىكتىڭ تىنىسى تارىلدى. ارتىنان ازداپ جاڭبىر جاۋىپ، اسپان استىندا الۋان اعىستار ايقاسقانمەن، جەردىڭ ءشولى، ءبارىبىر قانبادى. ودان سوڭ جەل تۇرىپ، سىركىرەگەن سىلىمتىك تامشى ساپ باسىلعان. كەنەتتەن كۇتپەگەن جەردەن، كۇتپەگەن جاقتان بۇرشاق دەگەنىڭىز بوراپ كەپ بەرسىن-اي. بۇرشاق بولعاندا، كادۋىلگى تاۋىقتىڭ كىشىگىرىم جۇمىرتقاسىنا بارابار. تالدىڭ بۇتاعى سىنىپ، تۇتتىڭ شىبىعى مايىسىپ جاتتى. تەرەكتىڭ جاپىراعى جۇلمالانا جۇلىنىپ توگىلدى. تال بۇتاعى، تۇتتىڭ شىبىعى، تەرەكتىڭ جاپىراعى دەيمىز-اۋ، ولاردا نەمىز بار، مىناۋ ماقتالىقتا، ءقازىر، اينالىپ قانا كەتەيىن، سەندەر تەرىپ جۇرگەن «اق التىن» القابىندا كوسەك بايلاپ ۇلگەرگەن قوزالاردىڭ بۇتاقتارى باۋداي ءتۇسىپ قيىلدى عوي، نە كەرەك؟! بۇكىل بريگادامىزدىڭ ون ءۇش مۇشەسى تۇگەلدەي اشىق دالادا، اسپان استىندا جۇرگەن ەدى. بۇرشاق توپەپ جاۋسا دا، كىشىگىرىم ءجۇمىرتقالار تاس-بورانداي اتقىلاسا داعى، قايران باستارىن قوس قولدارىمەن عانا قورعاشتاپ، قيمىلسىز قاتىپ قالعانداي تۇرا بەردى، تۇرا بەردى، تۇرا بەردى. بۇرشاق باسىلعان سوڭ بىر-بىرىنە ءبىرسىن-بىرسىن جاقىنداي باستاعان. ءبارى ويلاسىپ العانداي، وت باسىپ العانداي، ىرشىپ-ىرشىپ ءتۇسىپ، باستارىن شايقاسادى. بىرەسە قيىلىپ تۇسكەن كوسەكتى ۇستايدى، بىرەسە ءبىراز ۋاقىت وتسە دە كىشىرەيە قويماعان بۇرشاقتى ۋىستايدى. بۇرشاق كوپ پە، قوزانىڭ قيىلىپ تۇسكەن كوسەگى كوپ پە، ايىرا الماي، اجىراتا الماستان الاسۇرادى. ءبارى، بريگادا مۇشەلەرى تۇگەلدەي ماعان تايانىپ كەلدى. تايانىپ كەلگەنىمەن، ءتىل قاتۋعا قايمىقتى. ءبارىنىڭ دە باستارىنان، شاشتارىنان، بەتتەرىنەن بۇرشاقتىڭ سۋى سورعالايدى. «باسىڭىز قاناپ قالعان با؟» — دەدى ءبىرى سامايىمدى ساۋساعىمەن ءسۇرتىپ. «وسىمبايەۆتىڭ ميى شايقالىپتى» دەگەن وسەك تە شىققان سوندا، اينالايىندار. ءسو-و-و-وي-تىپ وسىرگەن «اق التىنىمىز» عوي بۇل، بالالار. ءبىراق اسىرا سىلتەۋدەن اۋلاق بولعانىمىز ابزال. دەنساۋلىقتارىڭا قاراڭدار. ابايلاڭدار، اينالايىندار. قازىرگى جاس وسكىن بالالاردىڭ كوبى ماقتا مايدانىنان اۋرۋ تاۋىپ جاتىر. ابايلاڭدارشى، اينالايىندار...
اينالايىن اعاي وسىلاي دەيتىن. وسىمبايەۆتىڭ ءوستىپ سويلەيتىنى ابدىرايەۆ اعايدىڭ اسكەري تالابىن اجەپتەۋىر جۇمسارتاتىن. وسىنداي-وسىنداي اڭگىمەلەردىڭ اسەرىنەن شىعار، سەگىزىنشى سىنىپتىڭ وقۋشىلارى ءۇشىن ماقتا جيناۋدىڭ نورماسى ازايتىلىپ، وتىز بەس كەلىگە دەيىن كەمىتىلدى. نورماسىن الدىن الا جانە اسىرا ورىنداۋشىلار كەشكى ساعات سەگىزدە ەمەس، التىدان اسا بەرە جاتاقحاناعا قاراي ساپقا تۇرماي-اق قايتاتىنعا اينالدى. ورىنداماعاندار تۇنگى ونعا دەيىن ەمەس، سەگىزگە دەيىن تىرباڭدايتىن بولعان. ءبارىبىر، العاشقى ونكۇندىكتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ماكارەنكو اتىنداعى مەكتەپ اۋدان كولەمىندە الدىڭعى ورىنداردان كورىنىپ، اۋىسپالى تۋدى جەڭىپ الدى. اۋدانىمىز دا وبلىس بويىنشا وزاتتاردىڭ قاتارىنا ىلىككەن. ابدىرايەۆ اعاي العا قويعان ماقسات تا، مىندەت تە ورىندالدى. تۋ العان كۇنى ول كىسى ۋداي ماس بوپ ءجۇردى.
بىردە نورمانى بەسىن اۋا بىتىرگەن ءبىر توپ قىز تىم ەرتەرەك قايتقان ەدى. ولار جاتاقحاناعا بارىپ جۋىنىپ-شايىنىپ، تىپ-تىنىش تىرناقتارىن تازالاپ، راحاتتانىپ وتىرماقتىڭ ورنىنا جەتىساي قالاسىنا قاراتا بەتتەگەن.
بۇل — وقىس وقيعاتۇعىن.
تورت-بەس شاقىرىمداعى شاعىن شاھارىڭىزدىڭ ءوزى — الىستاعى اۋداننان كەلگەن، ستانسا دا كورمەگەن كومەكشىلەر ءۇشىن ۇلكەن قالا. ونشاقتى قىز جەتىسايدىڭ جاتاعان ۇيلەرى جىپىرلاعان شەتكى كوشەلەرىنە كىرىپ، ارى دا، بەرى دە جۇگىرىسىپ جۇرىسەدى.
— اداسقان جوقپىز، ءا؟! — دەسەدى ءبارى جامىراسا جىمىڭداسىپ. — قالادا جۇرسەك تە اداسپادىق ءا؟! كەلگەن جاعىمىز كانالدىڭ ارعى بەتى عوي.
قىزدار قالتالارىن قاعىپ-سىلكىپ، تيىن-تەبەندەرىن جيىستىرىپ، بالمۇزداق الادى، سامسا الادى. ءبارى كەرەمەتتەي كورىنگەن شاھاردىڭ تەپ-تەگىس تروتۋارىمەن، ارعى شەتى مەن بەرگى شەتى اتشاپتىرىمداي اڭعارىلعان اسفالت كوشەمەن جانە ءبىراز جۇرىڭكىرەپ، تاعى دا بىر-بىرىنە:
— ءاداسپادىق-ا؟! بۇرىن بىلمەگەن، كوز اشىپ كورمەگەن قالامىزدا اداسىپ كەتپەي، امان-ەسەن ءجۇرمىز ءا، قىدىرىپ! — دەسەدى جىمىڭداسا قۋانىپ. — انە، كەلگەن جاعىمىز، مىنە — كانالىمىز.
بالمۇزداق جەپ كەلە جاتقان باتەس دەيتىن، ءبىزدىڭ سەگىزىنشى سىنىپتا وقيتىن قىز كەنەت شىڭعىرىپ جىبەرىپ، جيەكجولدىڭ شەتىنە دومالاپ كۇلاي كەتەدى. جەتىساي قالاسىنىڭ كوشەسى بوس دەۋگە بولاتىنداي ەكەن، ۇلكەن-كىشىنىڭ ءبارى دەرلىك ماقتا تەرىم مايدانىندا عوي. ءبىزدىڭ قىزدار نە ىستەرىن بىلمەي، بۇرىسكەن كۇيى زار يلەپ شىڭعىرىپ جاتقان باتەسكە قاراپ، ءبارى سوستيىپ تۇرىپ قالادى. بىرتە-بىرتە بىر-ەكەۋى باتەسكە قوسىلا جىلاپ، توعىزىنشىنىڭ قىزى عانا اينالاعا جۇگىرىپ، ادام شاقىرادى. ءوتىپ بارا جاتقان ماشينەنىڭ ءبىرىن توقتاتىپ، ءالى دە بەبەۋلەپ، سۋ تەرگە تۇسكەن باتەستى سۇيەمەلدەپ مىنگىزىپ، اۋرۋحاناعا الىپ بارادى. اۋرۋحاناعا قالاي كىرەدى، ءبىزدىڭ كلاستاسىمىز باتەستىڭ بەبەۋلەگەنى بىردەن باسىلادى. الدەبىر جەرىنىڭ سىرقىراپ پا، سىزداپ پا اۋىرعانى ساپ تيىلادى. تەكسەرىپ بايقايتىن تۇسقا جەتكەنشە تەرى دە قۇرعاي باستايدى. دارىگەر كەلگەنشە مەكتەبىمىزدىڭ ونشاقتى قىزى وقىس وقيعانى ويعا سالا سارالاپ ۇلگەرىپ، ساۋ ەتىپ سىرتقا قاراي قاشادى.
اداسادى-اي الايدا!
جەتىساي قالاسىنىڭ قاي جاعىنان شىعارىن بىلمەيدى-اۋ ءبىزدىڭ قىزدار.
— اداستىق-اۋ، ابايلاماي، — دەسەدى ون شاقتى قىز شۇپىرلەسە توقتاي قالىپ. — كانال قاي جاقتا ەدى؟ قالاعا كەلىپ كىرگەن تۇسىمىز قاي شاما ەدى؟!
— كورمەگەن قالامىزدا، بىلمەگەن شاھارىمىزدا ءاداسپادىق-ا، دەپ ماقتانىپ ماسايراپ ەك، ماسقارا بولدىق-اۋ، — دەسەدى قايتا-قايتا وشارىلعان ون شاقتى قىز. تاعى دا توعىزىنشى كلاستىڭ ەستى قىزى ەسەپتەپ-ەسەپتەپ جىبەرىپ، بىرەسە بۇلىڭعىرلانىپ باتىپ بارا جاتقان كۇنگە، بىرەسە بۇلتتان ءبىر شىعىپ، ءبىر كىرىپ تۇرعان رەڭسىزدەۋ ايعا قاراپ-قاراپ الادى داعى:
— اۋىل انا جاقتا، كانال مىنا تۇستا، — دەپ كەسىم ايتادى.
نە كەرەك، نورماسىن ەلدەن ەرەك ورىنداپ، جۇرتتان بولەك ەرتە كەتكەن سول قىزدار جاياۋ-جالپىلاپ جاردەمشىلەر جاتاقحاناسىنا جەتكەنشە، ءتۇن ورتاسىنا تايانىپ قالعان.
كەشكى لينەيكاداعى تۇگەندەۋ-تۇستەۋ تۇسىندا ورىندارى ويسىراپ تۇرعان ءبىر شوعىر قىزدىڭ جوق ەكەنىن بىلگەندە، سايماسايەۆا اپاي شوق باسقانداي ىرشىپ تۇسكەن. ابدىرايەۆ اعاي ادىرايىپ كەپ-كەپ قاراعان. ىشكەندەرى ىرىڭگە، جەگەندەرى جەلىمگە اينالعان اعايلار مەن اپايدى اياپ، اسىرەسە سەكسەن قىزدىڭ شەتىندە جاتاتىن سەگىزىمىز ۇرەگەيلەنە ۇرپيىستىك. «ەي، ءبىزدىڭ سەگىزىمىز تۇگەلمىز بە ءوزى؟» — دەپ قويادى بوتانوۆ مىرزا تۇت اعاشىنىڭ ءيىرقوبىز، قۇج-قۇج بۇتاقتارىن شىنىقپاق ماقساتتا شاۋىپ وتىرعان كۇيى. — ءاي، ايتۋعانوۆ، جەتەۋىڭ دە بارمىسىڭدار؟
— جەتەۋىمىز دە ءدىن امانبىز، جەلكەمىز قيىلا قويماس،—دەيدى مەنىڭ ورنىما جاۋاپ بەرۋگە اۋەس جاباعييەۆ.
— تۇياق سەرپەرلەر تىم-تىرىس قوي؟ — دەيدى بوتانوۆ.
— تۇتتىڭ تۇبىندە شاحمات ويناپ وتىر ەكەۋى، — دەيدى قويباعاروۆ.
ابدىرايەۆ اعاي جوعالعان قىزداردى ىزدەمەكتى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن بولىمشەنىڭ كەڭسەسىنە كەتتى. سايماسايەۆا اپاي جەتپىس شاقتى قىزدى زىركىلىمەن-اق جەلكەلەپ، زالعا قۋىپ تىققان.
بۇگىنگى بيگە تىيىم سالىپ، ادىرا قالدىرعان ابدىرايەۆ اعايدان حابار جوق.
ءتۇن ورتاسىنا تاياپ قالعان شاقتا ون شاقتى قىزىمىز اقىرىن باسىپ، اياق دىبىستارىن بىلدىرمەي عانا بىر-بىرلەپ كىرە باستادى. ءبىراق ءبار-بارى ءبىلىپ قويعان. الدەبىر شۋىل ما، گۋىل مە، قورجىن-قوسقالاڭ بولمەلەردى ءبىر ارالاپ بارىپ، ءبىزدىڭ زالدا تۇنشىقتى. سايماسايەۆا اپاي ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، توبەسىندە ۇنەمى تىپ-تىك بولىپ شوشايىپ تۇرار ءتۇيۋلى شاشى ءبىز كورگەلى بەرى تۇڭعىش رەت قيسايىڭقىراپ:
— قانە، تۇرىڭدار مىندا! — دەپ بۇرىشتى نۇسقاپ بۇيىردى.
قيسايىڭقىراعان شاشىن قايتا تۇزەپ، جوق قىزداردىڭ ءتىزىمىن ىشىنەن وقىپ، ىشتەي تۇگەندەدى. سودان سوڭ:
— ءاي، اتەڭە نالەتتەر! ساۋسىڭدار ما؟ — دەدى.
ءبىر شوعىر قىز ءۇن-تۇنسىز.
الىستان بايقاپ وتىرمىن، ءبىزدىڭ باتەستىڭ ماندايى تەرشىپ، ايدىڭ سەلدىر ساۋلەسىمەن، جۇلدىزداردىڭ نۇرىمەن جانە سولعىن شامنىڭ جارىعىمەن ءسال-پال جىلتىرايدى. قاراكولەڭكەلەۋ تۇستا تۇرعاندىقتان، قوڭىرلىعى بىلىنبەي قاراقوشقىلدانىپ كورىنەتىن قويۋ شاشىنىڭ ءبىر سىعىمدايى سامايىنا جابىسىپتى. شارشاڭقى سياقتى-اۋ ءبىزدىڭ باتەسىمىز. كوزدەرىنىڭ الدى كولەڭكەلەنىپ تۇرعانى نەسى ەكەن؟!
— اتەڭە نالەتىلەر! ساۋسىڭدار ما دەيمىن مەن سەندەرگە؟! — دەپ دولداندى سايماسايەۆا اپاي. سونشالىقتى سىمباتتى، سۇيكىمدى، ۇزىن بويلى، جۇپ-جۇمىر موينىنا دەيىن اپپاق، تىپ-تىك كورىنەتىن اپايدىڭ سۋماڭداعان سۇپ-سۋىق سوزدەردى سەكسەن قىز بەن سەگىز ۇلدىڭ كوزىنشە كوگەرەڭدەپ تۇرىپ سوققانىنا سەنبەيتىندەيسىڭ.
— ساۋسىڭدار ما دەيمىن مەن سەندەرگە؟! — دەپ ىسىلدادى سايماسايەۆا اپاي.
قايران قىزدار سوندا «ساۋسىڭدار ما؟» دەگەننىڭ ءمان-ماعىناسىن مۇقىم-مۇلدە تۇسىنبەگەن سىڭايلى. مۇنداي-مۇندايدى تەرگەۋ تەزىنە تۇسكەندەردەن گورى سوت زالىندا وتىرعاندار تەزىرەك پايىمدايدى عوي. شوعىر قىز شىنىندا دا تۇسىنە قويماپتى. ءبىزدىڭ دە ءبىرازىمىز ونشا ۇعىڭقىراماعانبىز. بىزدەي ميلاۋلارعا ۇعىندىرعان بوتانوۆ بولدى-اۋ سوندا.
— توبەلەس بولعان جوق، اپاي. ساۋمىز، — دەدى توعىزىنشىنىڭ قىزى. قالعان قىزداردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ سەگىزىنشى سىنىپتانتۇعىن. ولار ءۇن قاتقان جوق، ءبىراق «ساۋسىڭدار ما؟» دەگەندى تۇپ-تۇگەل: «توبەلەستەن تىسپىز، تاياق جەۋدان امانبىز» دەپ ءتۇسىنىپ تۇرىپتى.
سايماسايەۆا اپاي جوعالىپ تابىلعان قىزداردىڭ جەر-جەبىرىنە جەتىپ، جارتى ساعاتتان استام ۋاقىت ۇرىسقاننان كەيىن ون شاقتىسىن تۇگەلدەي كارتوپ تازالاۋ جۇمىسىنا جەكتى.
ابدىرايەۆ اعايدىڭ قاي كەزدە ورالعانىن دا، ون شاقتى قىزدىڭ قاي شامادا قايتا كەلىپ جاتقانىن دا بىلمەدىك ءبىز.
سول وقيعادان سون، قىرسىق كوبەيە بەرگەنتىن. ەكى-ۇش كۇن وتەر-وتپەستە سورايعان ساماۋىر-تيتان قۇلاپ كەتىپ، دۇنيەمالوۆتىڭ ءبىر اياعى مەن ءبىر قولى كۇيىپ قالدى. جەدەل جاردەم شاقىرىلىپ، جەتىسايعا جونەلتىلدى. ارادا اپتا اۋناپ تۇسەر-تۇسپەستە ىمىرت قاراڭعىلىعىن پايدالانعان بىرەۋلەر دۇكەننەن قايتىپ كەلە جاتقان ارىپبايەۆ پەن قويباعاروۆتى وندىرماي تاياقتاپ كەتتى.
— ءاي، ارىپبايەۆ! دۇكەندە نەلەرىڭ بار؟ قويباعاروۆ، قالاي عانا قاراڭعىدان قورىقپاي شىعا قالدىڭ-ا دالاعا؟ — دەيدى عوي ابدىرايەۆ اعاي كۇيىپ-پىسىپ.
— اعاي، وپاماي مەن سىقپاماي العالى بارىپ ەك، بەتى-قولىمىز جارىلىپ كەتىپ، — دەپ كۇمىلجيدى قويباعاروۆ پەن ارىپبايەۆ.
ەكەۋى دە ەسكىلەۋ تىلدە سويلەيتىندەردىڭ سورتىنان. وپاماي دەگەندەرى — ۇنامدى كرەم، سىقپاماي دەگەندەرى — ۇنامسىزداۋ ۆازەلين. مەكتەپ ديرەكتورى ورىنباسارىنىڭ تەرگەۋى كەزىندە ارىپبايەۆتان وپامايدىڭ، قويباعاروۆتان سىقپامايدىڭ ءيىسى بۇرقىراپ تۇردى. ارىپبايەۆتىڭ كوزدەرى كوگەرىپ، قاستارى جارىلعان. كويباعاروۆ وڭ قولىن موينىنا اسىپ الىپتى. وقۋشىلاردىڭ دەنساۋلىعىن تەكسەرىپ تۇراتىن اۋىل فەلدشەرىنە سەنسەك، سول قولى شيبارقىت شالبارىنىڭ ىشقىرىن كوتەرمەكتەن بوساي بەرمەيتىن بۇل كلاستاسىمىز ءبىر اپتا بويى ماقتا تەرىپ جارىتپاس.
كۇندەردىڭ كۇنىندە: «جۇيەك-جۇيەككە سالاتىنداي تاقتا (ماقتا ەگىستىگى عوي) قالمادى، قايدان تەرسەڭدەر دە وزدەرىڭ بىلىڭدەر، تەك نورمانى ورىنداۋ كەرەك» دەگەن نۇسقاۋ بەرىلدى. سەگىز ۇل مەن ءبىر باتەس (كلاستاس قىزىمىز عوي) قاراقاس-ارقاس كانالىنان ءبولىنىپ، وزەن سەكىلدەنە بۇرالىپ اعاتىن ۇلكەن ارىق بويىنداعى بىتىك ماقتانىڭ ىشىندە جۇردىك. بوتانوۆتىڭ بىلمەيتىن بالەسى جوق، ارىق بويىنداعى تاقتادا قوزا بيىك، قاۋاشاق ءىرى، «اق التىن» سالماقتى بولماق. ايتسا، ايتقانداي-اق ەكەن، ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە اق «پارتىقتارىمىزدىڭ» اۋزى-مۇرنىنان ماقتا توگىلىپ، قارىندارى قامپيىپ شىعا كەلدى. بۇرىندارى تۇسكە دەيىننىڭ وزىندە تولتىرا الماي تىرباڭداپ، تارازىعا اپاراردا ارقامىزعا لاقتىرىپ تاستاپ، لاقشا سەكىرىپ جۇرە بەرەتىنبىز. ەندى ەشقايسىمىز دا كوتەرە الاتىن ەمەسپىز.
— باتەستىڭ تەرگەنى بارىمىزدەن كوپ ەكەن، تارازىعا جەتكىزۋگە كومەكتەسۋىمىز كەرەك،— دەدى بوتانوۆ. — مەن ارقالايمىن، ال بىر-ەكى بالا قالا تۇرسىن، ءوز ماقتاما قايتا ورالامىن، ۇش-تورتەۋىمىز بىرگە قايتامىز. كىمدەر قالادى؟
ارىنبەكوۆ تۇڭعيىقتانا ءتۇيىلىپ، اۋا رايى بۇزىلۋعا بەت الدى. وزگەلەرىمىز سىر بەرمەدىك. ويتكەنى باتەسىمىزدىڭ ءبىر جارىم ەسەدەي ارتىق ماقتاسىن كوتەرمەك تۇگىلىم، وزىمىزدىكىن جەتكىزۋ قيىنداۋ بوپ تۇر. بوتانوۆپەن تەك قانا ارىنبەكوۆ تايتالاسا الار. مويىنداماسقا لاجىمىز كەم.
— ءبىز دە ءبىر كىسىدەي جۇك كوتەرەمىز، — دەدى تىستەنگەن ارىنبەكوۆ تۇتاسقان تۇتتار مەن قاراۋىتقان قاراتالدارعا قاراپ.
— قويىڭدار، — دەدى باتەس سوندا سىڭعىرلاپ. — جارتىسىن توگىپ تاستاپ، قالعانىن اكەتە بەرەيىن. جارىمىنا جارتى ساعاتتان سوڭ قايتىپ ورالامىن. بىرەۋىڭ ىلەسىپ كەلەرسىڭدەر، ۇرلاپ كەتە قويماس.
سەگىز ۇل تۇگەل تىم-تىرىستانىپ، ويلانىپ قالدىق.
— جارايدى، الدىمەن سۋ ءىشىپ الساق بولار ەدى، قانىمىز كەۋىپ كەتتى عوي، — دەدى بوتانوۆ.
ءبارىمىزدىڭ تاڭدايلارىمىز بىردەن ۋداي اشىپ، شىتىناي جارىلىپ، قاق-قاق ايىرىلىپ جونەلدى-اۋ سوندا. شىنىمەن-اق ءبىر جۇتىم سۋ ىشپەسەك، جۇرە دە المايتىن، كۇلە دە المايتىن، «اق پارتىقتارعا» تولعان «اق التىندى» ارقالاي دا المايتىن سياقتىمىز. تۇياقوۆ پەن سەرپەروۆ ءتىپتى تاقىر جەرگە وتىرا كەتتى. قويباعاروۆ پەن جاباعييەۆ بىلتىرعىدان قالىپ قويعان ءبىر شەكىم قوزاپاياعا جانتايدى.
— سۋدى قايدان تاباسىڭ ءقازىر؟ — دەدى ارىپبايەۆتىڭ ءۇنى ارەڭ شىعىپ، ۇزىن كەڭىردەگى شودىرايىپ.
— ە، مىنە، جانىمىزدا مولدىرەپ ارىق اعىپ جاتقان جوق پا؟ — دەدى ارىنبەكوۆ قىرسىقتىعىنان ارىلا الماعان كۇيى.
— اينالايىن اعايدىڭ ايتقانىن ۇمىتپايىق، اعاي-ە-ەن، — دەدىم مەن. ياعني، ايتۋعانوۆ.
— كورەيىك تە بيىككە شىعىپ. ەڭ بولماسا، اۋىز شايىپ جان شاقىرۋعا بولار، — دەدى بوتانوۆ بىتىمگەرشىلىككە مويىن ۇسىنىپ.
ءبارىمىز بيىكتەۋ تۇسقا كوتەرىلىپ، قاراسورا قاپتاعان قاباقتان سىلدىر-سىلدىر اعىپ جاتقان ارىقتىڭ سۋىنا سۇقتانعانبىز. ءموپ-مولدىر، تاپ-تازا.
— ولسەم دە ىشەمىن، — دەدى جاباعييەۆ ەسەپتى تەز شىعاراتىنىنداي تاق ەتكىزىپ.
— مەن دە، — دەدى قويباعاروۆ ىشقىرىن ءبىر كوتەرىپ كويىپ، قاراۋىتقان قالىڭ ەرنىن جالاپ.
— ءبىز دە، — دەدى تۇياقوۆ پەن سەرپەروۆ.
مولدىرەي اعىپ جاتقان سۋعا قاق-قاق جارىلعانداي قۇپ-قۇرعاق تاڭدايمەن، كىرەۋكەلەنگەن كوزبەن قۇر قاراپ تۇرا بەرۋ مۇمكىن ەمەس-تى.
— بيتەيىك، — دەدى بوتانوۆ بۇل رەتتە دە بىلەتىندىگىن بايقاتىپ، كوسەمدىگىن كورسەتىپ. — باتەستىڭ ورامالىن سۋ بەتىنە توسەپ سول ارقىلى ءسۇزىپ ىشەيىك. ازداپ قانا تاڭداي جىبىتەيىك ءسويتىپ.
مۇڭعيىقتانا تۇڭعيىق تارتقان ارىنبەكوۆ جوتكىرىنە بۋلىققان. وزگەلەرىمىز باتەسكە بۇرىلعانبىز. بوتانوۆقا تۇتاس تاڭىرقاپ، تۇگەل مويىنداعانبىز. ارىقتىڭ تۇنىپ اعاتىن، تىپ-تىنىش تۇسىن تاۋىپ الىپ، باتەستىڭ ورامالى (قىزىل الا ەدى عوي) ارقىلى سۋ ىشكەنبىز. سىلقىلداتىپ تۇرىپ. وبالى نە كەرەك، بوتانوۆ: «ال-فاۆيت بويىنشا باستايىق»، — دەگەن. ارينە، مەن دە ءمازبىن، ارىنبەكوۆ تە ازداپ قانا جۇمسارىپ جىبىگەندەي كورىنگەن. ءبىر قىزىعى سول، ءبارىمىز ءىشىپ، باتەستى ۇمىتىپپىز. ول ەڭ سوڭىندا ىشكەن.
ءبىراق بۇلجىتپاي ورىندالۋعا ءتيىستى ءتارتىپتى بۇزىپ، اعىن سۋدان ىشكەنىمىزدى ەشكىمگە دە ايتپادىق. ەشتەڭە ەتە قويماس، تولىق تاۋلىككە جەتەقابىل جۇرەتىندەي جەردە قالىپ قويعان اۋىلىمىزدا اعىپ جاتقان سۋدىڭ بارىنە بىردەي باس قويىپ، اۋزىمىزدى باتىرىپ، قىلق-قىلق، سىلق-سىلق سىمىرە بەرۋشى ەدىك قوي. دەپ ويلادىق. باتەستىڭ ورامالى بارلىق زياندى، زاردامدى نارسەلەردى جويىپ جىبەرگەن شىعار، سۋدىڭ ۋىن وتكىزبەگەن بولار، ءبارىمىز دە اۋىرعان جوقپىز عوي. دەيتىنبىز. ال باتەستىڭ قالعان ماقتاسىنا بوتانوۆ پەن ارىنبەكوۆ بىرگە كەتكەن. ارينە، ورتالارىندا باتەس. وزگەلەرىمىز تىپىرشىپ، ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ، باتەسىمىزدى قىزعانىپ، تۇسكى تاماققا دەيىن ماقتا تەرمەي قويعانبىز.
ءتورتىنشى الدە بەسىنشى اپتانىڭ اياق جاعىنا تامان بوتانوۆ پەن ارىنبەكوۆ قاراقاس-ارقاس كانالىنىڭ بويىنداعى ەڭ بيىك جەردە قاتتى توبەلەسكەن. ەشقانداي كۋا جوق بولعاندىقتان، ەكەۋارا جەكپە-جەكتە قايسىسىنىڭ باسىم تۇسكەنىن بىلە الماي، دالمىز. بوتانوۆتىڭ بويى مىقىرلاۋ، ءبىراق شىپ-شىمىر، شىنىققان بالا ەكەندىگىن اڭگىمەمىزدىڭ باستاپقى ءبىر تۇسىندا تۇسپالداعانبىز تام-تۇمداپ. ال ارىنبەكوۆ ءمۇڭعيىقتانىپ، كوپ ۋايىمدايتىن بالا بولا تۇرا، مۇزشارىقتاي وتكىر قىرلارى كوپ. بۇلاردىڭ ەكەۋى دە باتەسكە عاشىق ەدى. قاراقاس-ارقاس كانالىنىڭ بويىنداعى جەكپە-جەكتىڭ باستى سەبەبى — سول. باتەسكە ءبارىمىز عاشىق ەدىك. ءبىزدىڭ كلاستاعى ون ەكى قىزدىڭ ون ءبىرى ءبىر توبە داعى، باتەستىڭ ءبىر ءوزى باسقا توبە. سەكسەن قىز سىلاڭداعان سونداي الەمدە بولا تۇرا سەگىزىمىزدىڭ كوڭىلىمىزدە دە، كوكەيىمىزدە دە، كوز الدىمىزدا دا ءوز كلاستاسىمىز عانا ەكەن-اۋ سوندا! ايتپاقشى، ماقتاداعى العاشقى ءتۇن شە، سەكسەن قىز جاتقان زالعا سەگىزىمىز بىردەي، ەرتەگى دۇنيەسىنە ەنگەندەي كىرىپ كەپ-كەپ كەتكەنىمىزدە شە؟! قول سوزىم عانا جەردە جاتقان قىز... ءوزىمىزدىڭ باتەسىمىز بولىپ شىققان.
الفاۆيت بويىنشا ءبىرىنشى بولماعاندارىنا بوتانوۆتىڭ دا، ارىنبەكوۆتىڭ دە ىشتەرى كۇيىپ، ورتەنىپ كەتە جازداعان. ارىپبايەۆ تا، جاباعييەۆ تە، قويباعاروۆ تا، سەرپەروۆ پەن تۇياقوۆ تا باتەسكە عاشىق ەمەس ەدى دەي الماسپىز. العاشقى اپتادا شارشاپ-شالدىعىپ، اياق-قولىمىز سىزداپ، بەلىمىز سىرقىراپ، تيتىقتاۋدان تاس بوپ قاتىپ ۇيىقتاعانىمىزدى دا ەسكەرتىپ وتتىك-اۋ. بىردە باتەسپەن كوپ بيلەگەنىمدى، سول ءتۇنى كوپكە دەيىن كۇبىرلەسىپ، كۇلگەنىمىزدى بوتانوۆ پەن ارىنبەكوۆ اڭعارىپ، بالە بولعان. باتەستىڭ ءوزى: «اڭگىمە ايتساي»، — دەگەندە عانا عوي، ايتپەسە قول سوزىم جەردىڭ وزىنەن قاراي الماي، قويۋ-قوڭىر، ۇپ-ۇزىن بۇرىمدارىنىڭ ۇشىن ۋىستا-ا-ا-پ ۇيىقتاعىم كەلەتىنىن ويلاعانىمنىڭ وزىنە ۇيالىپ، بوتانوۆتارعا بۇرىلىپ جاتاتىنمىن.
بوتانوۆتىڭ قىزعانىشى ەشبىر نەگىزسىز ەسەلەنىپ، سايماسايەۆا اپايعا سىبىرلادى ما، قايدام. ءۇشىنشى اپتادا سەكسەن قىز بەن سەگىز ۇلدىڭ اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسى قايتا قارالىپ، تىكساندىق اكەلىپ قويىلدى. تىكساندىقتى تىك كوتەرىپ اكەپ قويعان بوتانوۆ مىرزانىڭ تىكەلەي ءوزىتۇعىن.
بىرتە-بىرتە سەكسەن قىزدىڭ شەتىندە شەپ قۇرىپ جاتقان سەگىزىمىز دە باياعى بيازىلىعىمىزدان ارىلىپ، ەڭ جۋاس، ەڭ مومىن، قىزداي سىزىلىڭقى مىنەزىمىزدەن جاڭىلىپ، ءتۇنى بويى كوز ىلمەيتىنگە كەتتىك. نورمانى دا ازەر-ازەر ورىنداپ، تۇسكە ارەڭ-ارەڭ ءىلىنىپ، بەسىن اۋا قاراقاس-ارقاس كانالىنىڭ بويىنداعى قالىڭ قارا تالدىڭ اراسىندا قورىلداپ تۇرىپ ۇيىقتاپ الاتىنعا اينالدىق. اۋدان بويىنشا «اق التىن» جيناۋدىڭ جوسپارى تۇگىلى، مىندەتتەمەسىنە دەيىن ارتىعىمەن ورىندالىپ، ماكارەنكو اتىنداعى مەكتەپ مەرزىمىنەن الدەقايدا ەرتە قايتادى دەگەن قۋانىشتى حابار جەتكەندىكتەن، ابدىرايەۆ اعاي اسكەري ءتارتىپتى تۇگەل وزگەرتىپ، «تىنىش جۇرسەڭدەر بوپتىعا» كوشكەن. ءوزى ءجيى-جيى ءىشىپ الاتىندى شىعاردى. تەك تاڭەرتەڭگى جانە كەشقۇرىمعى تۇگەندەۋ-تۇستەۋ عانا بۇرىنعىشا قاتاڭ جۇرگىزىلەدى.
سەكسەن قىزدىڭ ىشىندەگى سەگىز ۇل ءتۇنى بويى كوز ىلمەستەن كۇرسىنەمىز-اي كەلىپ. كوبىنەسە ءبىر-بىرىمىزدى جاقتىرماي، وزىمىزبەن-وزىمىز وزگەشە قيالعا بەرىلىپ، الابوتەن اھىلاپ-ۇھىلەيمىز. كەيدە ەكەۋ-ەكەۋ، ۇشەۋ-ۇشەۋ شۇيىركەلەسە شۇڭكىلدەسىپ، سەگىزىمىزدىڭ بىردەي باس تۇيىستىرە سىبىرلاساتىن شاقتارىمىز دا بولادى. بىردە بوتانوۆ ەكەۋىمىز سىبىر-كۇبىرگە بەرىلىپ، ەلىتىپ جاتقانبىز.
— ساعان ءبىر سەكرەت ايتايىن با؟ — دەدى بوتانوۆ ادەتتەگىشە ءبىر ەزۋى ءبىر قۇلاعىنا جەتىپ، ەكىنشى ەزۋى بەتىنىڭ بەل ورتاسىنا بارىڭقىراي توقتام تاۋىپ. — سايماسايەۆا اپاي جۇرتتىڭ ءبارى تەگىس ۇيقىعا كەتكەندە، تىسقا شىعىپ جوعالادى. تۇتتىڭ تۇبىندە قىزىل ماشينە كۇتىپ تۇرادى. انە، سول-لا-اي.
— ۇياتسىز ەكەنسىڭ عوي، ۇستازىمىز تۋرالى وسىلاي ايتقاننان ۇيالساڭ قايتەدى؟! — دەپ قاپالانىپ قالعام سوندا.
بىر-ەكى كۇن وتكەندە كوزدى اشىپ-جۇمىپ، ۇيقىسىز عانا جاتقاندا، بوتانوۆ بۇيىرىمنەن ءبىر ءتۇرتتى. شوشىپ ويانىپ، شامدانعانىمدى جاسىرمادىم.
— مەنى ۇياتسىز دەگەن ءسىز بە ەدىڭىز، ايتۋعانوۆ اعاي؟ — دەدى ول ءمۇلايىمسي سىبىرلاپ.
—ءيا، ى-ىم، ءبىز بولامىز، ار-ۇياتى ازىراق وقۋشىم، — دەدىم مەن.
— وندا دىبىسىڭىزدى شىعارماي، جىلدام كيىنىڭىز، اعاي، — دەدى بوتانوۆ. — تەز-تەز!
كيىنبەسكە بولماس، كونبەسىڭە قويماس. بوتانوۆتىڭ داۋسىنداعى بۇلا ءبىر سيقىر بۇلتارتپاس.
سالدەن سوڭ ەكەۋىمىز سەكەڭدەي سەكىرىپ، جاسىرىنا جۇگىرىپ وتىرىپ، ساپ-سالقىن كۇزدىڭ جاپ-جارىق تۇنىندە، جيدەلەردىڭ تۇبىندە تۇردىق. اجىرىقتى الاڭقايدىڭ ارعى جاعىنداعى قىزىل ماشينە جارىعىن جاقپاي، الايدا جىلجي الماي قينالاتىنداي. ىشىندە ءبىزدىڭ سايماسايەۆا اپاي، ال سىرتىنداعى الدەكىم ايتارلىقتاي ابىرجىپ، ساسقالاق قاعاتىن سياقتى. اقىرى، اي استىندا قىزارىڭقىراعان ماشينە جىلجىماي-اق قويدى-اۋ.
— قاپ-اي، ا؟! — دەدى ەركەك قىستىعا، كىجىنە ىزالانىڭقىراپ. سايماسايەۆا اپاي دا سىرتقا شىعىپ، اق ءجۇزىن ايدان جاسىرىپ، ءبىز جاققا قاراتا بۇرىلىپ تۇردى.
— ءسىز دە قايتىڭىز، مەن دە قايتايىن، — دەدى اپاي.
— جوق، نەگە قايتامىز؟ قايتپايمىز! — دەدى ماشينەنىڭ يەسى. — ابدىرايەۆتى ابدەن ىشكىزگەم. دۇنيە-الەم شىرت ۇيقىدا. ەكەۋىمىز عانا وياۋمىز، ەكەۋىمىز عانا...
قىزىل ماشينەنىڭ يەسى ءبىزدىڭ اپايىمىزدى قۇشاقتادى-اۋ. سۇيگەن دە سەكىلدەندى. كوزىمىز بۇلدىراپ كەتتى مە، جانارىمىز جاساۋراپ كەتتى مە، بىردەمە بوپ بارادى، ايتەۋىر. قاراپتان-قاراپ وتىرىپ، قىزعانادى ەكەن ءدا ادام. اپايدى.
— تانىدىڭىز با، اعاي؟—دەدى بوتانوۆ ءبىرتۇرلى راحات سەزىمگە بەرىلگەندەي ەسىنەپ قويىپ.
— كىمدى؟ — دەپپىن عوي مەن سوندا.
— اي، ايتۋعانوۆ اعاي-اي؟! ايتۋعانوۆ اعايىم-اي، اعاتايىم-اي! — دەدى بوتانوۆ. — كىمدى دەيدى عوي ماعان بارىپ. ەر-كەك-تى!
— جوق. كىم ول؟ — دەدىم مەن.
— بولىمشە باسقارۋشىسى ەمەس پە؟ شىنىمەن-اق اڭعارماي تۇرسىز با، ايتۋعانوۆ اعاي، جوك الدە اڭقاۋسىنىپ اڭقياسىز با؟
— ءيا-يا، ماشينە سول كىسىنىكى. داۋسى دا...
قۇشاقتاسقان كۇيى كەلىستى مە، سۇيىسكەن كۇيىندە سىبىرلاستى ما، ەكەۋى توپىراعىن سەلدىر-بوزعىلت قىراۋ باسقان اقتانداق جولمەن اۋىل باعىتىنا بەتتەدى. جارىقتان جاسىرىنىپ، قاراكولەڭكەلەۋ تۇستاردى تانداپ، ۇرلانىپ كەتىپ بارادى. ءۇنسىز عانا ۇعىنىسىپ، ءبىز داعى ىلەسپەككە بەكىندىك.
مەكتەپتەگى ۇلكەن ءۇزىلىستىڭ شاماسىنداي ۋاقىت وتكەندە ولار «ارالاس تاۋارلار» دۇكەنىنىڭ جانىنداعى بيىك-بيىك جاشىكتەر جيناۋلى تۇرعان تۇسقا تاياپ، توقتاستى. سايماسايەۆا اپاي تۇتتىڭ تۇبىندە تۇرىپ قالدى دا، بولىمشە باسقارۋشىسى ەكى كىسىنىڭ بويىنداي ەتىپ جينالعان جاشىكتەردىڭ تاساسىنان كورىنبەي كەتتى. مەكتەبىمىزدەگى كىشى ءۇزىلىستىڭ ۋاقىتىنداي مەرزىم جىلجىپ-سۋسىپ بارا جاتقان شاقتا قارنى بارلاۋ، قاراتورىلاۋ بولىمشە باسقارۋشىسى تۇتتىڭ تۇبىنە قايتا ورالدى.
— قورىقپا، — دەدى ءبىزدىڭ اپايىمىزدىڭ قولىنان تارتا جونەلىپ. — ءجۇدا جاقسى جەر تاپتىم. ادەيى ارناپ ازىرلەگەندەي ەكەن، اينالانى تۇگەلدەي جاشىكپەن قورشاپ قويعان. ورتادا تارازى بار، تاقتاي توسەك بار. قاتىپ كەتكەنىن قاراشى. قاراۋىلى ءوزىمىزدىڭ ادام ەدى، قايتارىپ جىبەردىم. جانىم مەنى-ى-ىڭ-ڭ...
— بالەسىن قاراشى! — دەدى بوتانوۆ قوس جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، تومپاق بەتىنىڭ تۇسىنا دەيىن كوتەرە كىجىنىپ. — بۇ بولىمشە باسقارۋشىسى دەگەن بالەلەردىڭ ءبارىنىڭ دە بارلىق جەردە دە اۋىزدارىنىڭ سالۋى بار، توسەكتەرى سالۋلى تۇرادى بىلەم عوي، ءوزى ا؟!
بولىمشە باسقارۋشىسى ءبىزدىڭ سايماسايەۆا اپايىمىزدى «جا-نىم-جانىم!» — دەپ جەتەلەگەن كۇيى بيىك-بيىك جاشىكتەردىڭ ارعى جاعىنا الىپ كەتە باردى. اي ساۋلەسى ءسال-پال سولعىن تارتىپ جۇلدىزداردىڭ جارىعى كومەسكىلەنگەندەي مە، قالاي ءوزى؟ دەپ ويلاپ ەدىم، بوتانوۆ بۇيىرىمنەن باعاناعىدان بەتەر قاتتى ءتۇرتتى-اۋ، ايقايلاپ جىبەرە جازدادىم.
— ءجۇر! — دەدى ول.
— قايدا؟
— جاشىكتەردىڭ ارا-اراسىنان كينو كورەمىز.
— جىنداندىڭ با، نەمەنە؟!
— وسىلاي قالا بەرەمىز بە ەندى؟
كەنەت بوتانوۆتىڭ بۇكىل دەنەسى قالشىلداپ قويا بەردى. باياعى جارا شىعىپ جازىلعان باسىنىڭ ءىشى ساقىرلاي قاينايتىنداي. قايتا شىققان سۇيىق-سەلدىر، جۇقا شاشى تىكىرەيۋگە تىرىساتىنداي، ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلاتىنداي.
تابان استىندا مەن دە دىرىلدەپ-قالتىراپ جونەلدىم-اۋ سوندا.
— قوي، قايتايىق، — دەدىم ءدىرىلىمدى باسپاققا بار كۇشىمدى جۇمىلدىرىپ.
— جوق، ءقازىر بارىپ اناۋ تاۋ-تاۋ جاشىكتەردى تۇپ-تۇگەل قوپارىپ قۇلاتام!
— نە بولادى سوندا؟
— ماسقارا بولادى، ەكەۋى تاۋدىڭ استىندا قالادى. — بوتانوۆ ءالى دە باسىلار ەمەس. بارام دەسە، بارا سالار بالە عوي بۇل. نە ىستەمەك كەرەك؟ قانداي امال بار؟ ويلان، ايتۋعانوۆ! دەپ قايرايمىن ءوزىمدى.
— تاۋ قوپارىپ، جاشىك قۇلاتىپ، دۇنيەنى قيراتپاي-اق قويالىق، — دەدىم مەن بوتانوۆتىڭ ءوز مانەرىنە سالۋعا تىرىسىپ. — ءبىر اشۋىڭدى اعاتايىڭا بەرە عوي بۇل جولى. جاراي ما؟
— سوندا نە دەمەكشىسىز، ايتۋعانوۆ اعاي؟ — دەدى تىستەنۋىنەن تانباعان ول. — ءبارىن كورىپ، ءبارىن ءبىلىپ تۇرىپ، سۇمىرەيگەننەن-سۇمىرەيىپ، سالبىراپ قايتا بەرمەكپىز بە؟!
— جارايدى ەندى، ەكەۋى شىعپ قالسا، قازىرگىمىزدەن بەتەر قينالىپ قالارمىز. ودان دا بار عوي، ماشينەسىنە بارىپ، بىت-شىت قىلايىق. ا؟!
— و! وھ! مىناۋىڭ مىقتى ەكەن! ءجۇر، داباي! — دەپ كونە كەتتى بوتانوۆ.
سودان جۇگىرگەننەن-جۇگىرىپ وتىرىپ، تۇت اعاشى مەن جيدەلەردىڭ، تال مەن تەرەكتەردىڭ قاراۋىتىڭقىراعان قالقالارىن قۋالاپ، جاتاقحانانىڭ جانىنداعى اجىرىقتى الاڭقايدىڭ شەتىندەگى قىزىل ماشينەگە جەتكەنبىز. ءبىزدىڭ اۋىلدا تومپايىپ-تومپايىپ جاتاتىن، ءار اتتاعان سايىن سۇرىندىرە بەرەتىن تاس اتاۋلىدان تۇك جوق قوي، تۇك تە جوق. دۇنيەمالوۆتىڭ دۇنيە-مۇلكىنە قول سۇعۋعا تۋرا كەلگەن. بوتانوۆتىڭ ءوزى بۇتاپ-كەسكەن تۇت كەسپەلتەكتەر كادەگە اسقان. قىزىل ماشينەنىڭ بىت-شىتىن شىعارماساق تا، ءبىراز ءبۇلدىرىپ، ءتورت دوڭعالاعىن سولدىرىپ، بولدىرىپ بارىپ ۇيقىعا كىرىسكەنبىز.
ءبىر جولى ماقتالىقتان قايتىپ كەلە جاتتىق. شارشاڭقىلاۋ ەدىك. اينالا سۇرعىلتتانىپ، اسپان بۇلتتانىپ، كانالدىڭ بويىنداعى يرەلەڭ جولمەن كيرەلەڭدەپ كوڭىلسىزدەۋ كەلەمىز. بەت-جۇزى تۇتىگىڭكىرەگەن بوتانوۆ بىردەن بۇرىلىپ، بۇيدەدى:
— اي، ايتۋعانوۆ! الفاۆيت بويىنشا الداسىڭ. ارىنبەكوۆ تە الدا. وڭاشادا ايتىپ قويايىن، بۇگىن ۇستەرىڭنەن اسىپ ءتۇسىپ باتەسكە بارامىن.
— قويشى-ەي!
— سولاي. بارامىن دەگەن سوڭ بارامىن. ارىنبەكوۆتىڭ ءبىر جاقسى جەرى بار، باسى جاستىققا ءتيدى، ءبىتتى. ولەدى دە قالادى. ال سەن بار عوي، بىلمەگەن بوپ جاتاسىڭ.
— بارامىن دەيسىڭ، ءا؟!
— ءيا، بارامىن باتەسكە!
— نە... نەعىلاسىڭ سوندا؟
— نەعىلاسىڭ دەگەنىڭ نەڭ؟ جانىندا جاتىپ سىرلاسامىن. سويلەسۋىم كەرەك.
— وزىمەن كەلىستىڭ بە؟
— جوق! بىردەن بارامىن. نە بوسا و بوسىن، سويلەسۋ كەرەك.
— ءوزىڭ ءبىل، ماعان ءبارىبىر.
— سەن مەنى تۇسىنگىن، — دەدى ول ءسال باسىلىڭقىراپ. — اناۋ ارىنبەكوۆ جىنىما ءتيىپ ءجۇر. ساعان دا، قالعان سۋمۇرىندارعا دا تيتىمدەي رەنىشىم جوق.
— سوندا مەن دە سۋمۇرىن بوپ شىعا كەلدىم بە؟
— جو-و-وق، سەنەن باسقالاردى ايتامىن. الفاۆيت بويىنشا «ا»-دان باستالعانداردا ارمان جوق قوي، ارمان جوق.
— العاشقى كۇنى ءالفاۆيتتى ايتقان — ءوزىڭ، ەندى كەلىپ ولەردەي وكىنىپ تۇرعان — تاعى ءوزىڭ. سىرلاسساڭ، سىرلاس. سويلەسسەڭ، سويلەس. شەكارادا ورىن جەتكىلىكتى عوي، — دەدىم مەن.
— ايتۋعانوۆ اعاي — ناعىز نارقاسقا جىگىت ءتا-ا-ا! — دەدى ول.
ايتقانىنان قايتاتىن بوتانوۆ پا، ارىنبەكوۆ الاڭسىز ۇيىقتاپ كەتكەن شاقتا، ەكەۋمىزدەي ەكى «جوتادان» اسىپ ءتۇسىپ، قانشا وجەت، قانشاما باتىل بولعانىمەن، مەنىڭ جانىمدا ءبىراز ۋاقىت ءدىر-دىر قاعىپ جاتىپ، اقىرىندا سەكسەن قىز بەن سەگىز ۇلدىڭ اراسىنداعى شەكارادان وتىڭكىرەپ بارىپ تىنشىدى-اۋ. قاساقانا قىزدار جاقتان جوتەلدەر ەستىلدى. ونىنشىنىڭ با، توعىزىنشىنىڭ با ماقتاشى سۇلۋلارىنا سۋىق ءتيىپ قالعان-اۋ. جوتەلگەندە دە جارىسا جوتەلەدى-اي ءتىپتى. ولار باسىلا بەرگەندە، جاباعييەۆ پا، قويباعاروۆ پا، بىرەۋى ساندىراقتاپ سويلەي باستادى: «ماقتانىڭ ىشىنە سۋ توپىراق سالىپ، سالماعىن كوبەيتەيىك تە»، — دەيدى. جوق، جاباعييەۆ ەمەس، قويباعاروۆ ەكەن.
جۇرەگىمنىڭ ءدۇرسىلى كۇشەيدى. جاڭا عانا باتەسىمىزدى قاتتى قىزعانىپ، بەتىم دۋىلداپ جاتقانداي ەدىم، ەندى بوتانوۆ ءۇشىن ۋايىم جەي باستاعاندايمىن. نە سويلەر ەكەن، قالاي سىرلاسار ەكەن؟ باتەسىمىز نەندەي مىنەز، قانداي قىلىق كورسەتپەك؟ داۋىستارى ەستىلە مە، ەستىلمەي مە؟
انە-انە! سىبىر دا سىبىر، كۇبىر دە كۇبىر باستالدى. قۇنىعا قۇلاق تۇرمەككە ءماجبۇرسىڭ، ارينە. الدىندا، ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن سوزدەرى انىق جەتپەدى. اھ ۇرا وكىنىپ، بارماعىمدى تىستەدىم. العاشقى سوزدەرى كەرەك ەدى ءدا-ا-ا... مىنە-مىنە، ەندى-ەندى ەستىلە باستادى. بوتانوۆ باتىلدانا تۇسكەن شىعار. «مەن سەنى ۇناتامىن، باتەس، — دەيدى بوتانوۆ سىبىرلاپ. — ايتتىم عوي، سونى جوندەپ جەتكىزەيىن دەپ ەم. ءبىلدىڭ بە؟ ءبىلىپ قوي، مەن سەنى جاقسى كورەمىن». «سونى وسىلاي، وسىندا، ءوستىپ جاتىپ ايتۋىڭ كەرەك پە، نەمەنە؟ ماقتالىقتا ءجۇرىپ-اق ايتپايسىڭ با؟» — دەيدى باتەسىمىز دە سىبىرلاي ءۇن قاتىپ. «تالاي رەت ايتپاق بولعام، مىڭ مارتە، ميلليون مارتە ۇمتىلعام. باتىلىم جەتپەدى». «جارايدى، ۇيىقتايىق ەندى». «ۇيىقتاي المايمىن مەن. كوپتەن بەرى كوز ىلمەيمىن». «نەگە؟» «ءبىلىپ تۇرسىڭ عوي، باتەس». «تۇك تە تۇسىنبەيمىن. بىلمەيمىن». «بىلەسىڭ، باتەس. مەن سەنى جاقسى كورەمىن. باسقالاردىڭ جاقسى كورگەنىن قالامايمىن. بىرەۋىنىڭ دە ساعان قادالىپ قاراعانىن كوتەرە المايمىن. ءبىلدىڭ بە؟» وسى جەردە بوتانوۆتىڭ داۋسى كاتتىراق شىعىپ كەتتى. «اقىرى-ى-ىن، — دەدى باتەس. — ءبىلدىم. ءتۇسىندىم. ەندى ۇيىقتايىق، ورنىڭا بارىپ جاتا عوي، جاراي ما؟
بوتانوۆتى قايتادان جەككورە باستاعاندايمىن. باتەسىمىزگە ءسال-پال اشۋىم كەلەتىندەي. ۇنىندە ازداپ قانا كەلەمەجدەۋ جوق ەمەس، الايدا جىبەك جەلدەي جاپ-جايلى، جۇپ-جۇمساق. دەمەك بوتانوۆ مىرزاعا كەتارىسى جوق دەپ وي تۇيەمىز ءدا-ا-ا. دەپ جىنىڭ كەلەدى ءدا-ا-ا.
ەكەۋىنىڭ سويلەسۋى مە، سىرلاسۋى ما، قايسىسى ەكەنىن قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر كۇبىر-سىبىر ودان ارى جالعاسىن تاپتى. از عانا كىدىرىستەن سوڭ بوتانوۆ: «شاش... شاشىڭنان ءبىر مارتە عانا يىسكەيىنشى»، — دەدى. تۋرا سولاي دەگەنىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم. ءۇنىن ادەيى عانا ءۇزىپ-ۇزىپ، ادەيى عانا ءدىر-دىر ەتكىزە مە، قايدام-اۋ! باتەس رەنجي باستادى، ونىسى داۋسىنان انىق ءبىلىندى. مەن اجەپتەۋىر-اق ريزامىن. جارايسىڭ، باتەس! «قوي ەندى، قويا عوي! ايتپەسە، اشۋلانامىن»، — دەيدى باتەسىمىز. «اشۋلانعاندا نە ىستەيسىڭ؟» — «ايقايلايمىن. ماسقارا بولاسىڭ.» — «ءوزىڭ دە ماسقارا بولاسىڭ عوي وندا.» — «ۇياتسىز ەكەنسىڭ!»
ءبىرازعا دەيىن ۇنسىزدىك ورنايدى. سونسوڭ قايتا جالعاسادى سويلەسۋ. «سەندىكپىن دەشى، باتەس!» باتەس تۇرەگەپ وتىرادى: «قوي ەندى». «ءبىر سۇيەيىنشى. ءبىر-اق رەت!» — دەيدى بوتانوۆ. «دامەڭ كۇشەيىپ بارادى عوي سەنىڭ.» — «سەندىكپىن دەشى، سپاكوينا جۇرەيىن، سەنەيىن سوزىڭە.» — «ايتپايمىن دا، ايتا الماسپىن دا.» — «ويتپەشى، باتەس! ولاي دەمەشى. جاتشى. جاتىپ اڭگىمەلەسە بەرەيىكشى. وتىنەم، جاتشى. وتىرىپ سويلەگەنىمىزدى بىرەۋلەر كورىپ، ەستىپ قويىپ جۇرەر. وتىنەم».
باتەس كۇرسىنىپ، قايتادان جاتتى. ەكەۋى دە ءۇن-تۇنسىز. ءۇزىلىس كوپكە سوزىلدى. ءبارىبىر، ۇيقىم كەلەر ەمەس. باتەستىڭ كوزى ءىلىنىپ كەتكەن بولۋ كەرەك، بوتانوۆتىڭ نە ىستەگەنىن قايدام، قولىن سوزدى ما، باتەسىمىزدىڭ دەنەسىنە دەنەسى ءتيىپ كەتتى مە، كىم ءبىلسىن-اي، كىم ءبىلسىن، قىزدىڭ داۋسىنان سەلك ەتتىم مەن دە. بۇكىل زال ەستىپ قويعانداي اسەر ەتىپ، قايتادان بوتانوۆقا جانىم اشىپ، تىڭ تىڭداپ ەدىم، تۇپ-تۇگەل ۇيقى قۇشاعىندا سياقتى. «باتەس، — دەدى بوتانوۆ ۇزدىگە ءۇن قاتىپ. — ە-ە-ەمشەگىڭدى... جا-جا-جالقى رەت قانا، كويلەگىڭنىڭ س-س-س-سىرتىنان س-س-س-سيپايىنشى...» وسى سوزدەردى ايتقاندا باتىل دەيتىن بوتانوۆىمىزدىڭ تولقىعانى، داۋسىنىڭ دىرىلدەگەنى سونشالىقتى (بالكىم، باتەسكە بۇل ۇسىنىس تىم-تىم توسىن كورىندى مە ەكەن)، ۇشەۋمىز دە ءۇنىمىزدى دە، ءتىلىمىزدى دە جۇتىپ قويعانداي، تۇنشىعىپ بارا جاتقانداي كۇي كەشتىك-اۋ، استە. اقىرىندا باتەس: «اقىرعى رەت ايتامىن، بوتانوۆ! ورنىڭا بارىپ جاتاسىڭ با، جوق پا؟» — دەدى. «جالقى رەت دەدىم عوي؟» — «ۇشكە دەيىن سانايمىن.» — «سەندىكپىن دەشى، سپاكوينا، تىپ-تىنىش جۇرەيىن.» — «ايتا الماسپىن. ۇشكە دەيىن سانايمىن. ءبى-ى-ىر...» ەندى بوتانوۆ اشۋلانايىن دەدى: «سەندىكپىن دەپ كەيىن دە ايتپاۋىڭ مۇمكىن بە؟ جوق، ويلاناسىڭ با؟» — «ەكى-ى-ى»، — دەدى باتەس. «ويلاناسىڭ با دەيمىن.» — «جوق، ەشۋاقىتتا ايتا الماسپىن. ءۇ-ۇ-ۇش...» — «وندا مەن ەرتەڭنەن باستاپ اناۋ توعىزىنشىنىڭ قىزدارىنا كەتەم». «جولىڭ بولسىن، جولاۋشى.» — «ەرتەڭنەن باستاپ پالىمبەتوۆا مەن پالماحانوۆانىڭ قاق ورتاسىنا بارىپ جاتام!» وسىنى ايتقان بوتانوۆ ءبىزدى باسا-كوكتەپ ءوتىپ بارىپ، ورنىنا گۇرس ەتىپ قۇلاعان.
توعىزىنشى كلاستاعى پالىمبەتوۆا مەن پالماحانوۆا، كەشىرىڭىزدەر، «ەمشەكتەرى ەرتە شىققان ەكەۋ» اتانعاندار ەدى. بىلاي قاراعاندا توپ-تولىق، جۇپ-جۋان، ءبىراق ەمشەكتەرى ول كەمشىلىكتەرىن تۇپ-تۇگەل بولماسا داعى، ءبىراز-بىراز جويىپ جىبەرەتىندەي. جۇرتتىڭ ءجيى-جيى كاراعىشتاي بەرەتىنى دە سوندىقتان-اۋ. ماسەلەڭكي، ءبىزدىڭ كلاستىڭ قىزدارىنا قاراساڭ، باتەستەن باستاپ، ءبارى دە تالدىرماش، كويلەكتەرىنەن بولسىن، باسقالاي جۇقالتاڭداۋ كيىمدەرىنەن بولسىن، ورىكتىڭ تۇيىنىندەي عانا بىردەڭە-بىردەڭەلەر ءبىلىنىپ تۇرادى عوي. كوپ قاراي بەرمەيمىز، ۇيالامىز. ال اناۋ ەكەۋىنىكى بۇكىل توعىزىنشى بويىنشا بولەك، ءتىپتى ونى ايتاسىز، ونىنشىنىڭ بويجەتكەندەرىنەن دە وزىپ كەتەدى.
بوتانوۆ ءبىرازعا دەيىن بۇلىنىڭكىرەدى. شىنىمەن-اق «ەمشەكتەرى ەرتە شىققان ەكەۋدىڭ» ورتاسىنا بارىپ، ءبىرازعا دەيىن ايالداپ قايتىپ ءجۇردى. ەستۋىمىزشە، ەشقانداي دا وعاش قىلىقتارعا بارماي، جاي عانا اڭگىمە ايتىپ جاتاتىن كورىنەدى. پالماحانوۆا مەن پالىمبەتوۆا ومىراۋلارىنداعى «ورتەڭگىرلەرىن» كويلەكتەرىنىڭ سىرتىنان عانا، اقىرى-ى-ىن عانا سيپاتاتىن كورىنەدى. سايماسايەۆا اپاي قوناققا ءجيى-جيى كەتىپ قالاتىندىقتان (جۇرتتىڭ ءبارى وسىلاي ويلايدى)، ونىنشىنىڭ قىزدارى دا ەرىگىپ، ءبىزدىڭ ارىپبايەۆتى اكەتەتىن ادەت تاپتى. ارىپبايەۆ سىندى سىنىپتاسىمىزدىڭ ساياسي-سەزگىرلىك ەرەكشەلىكتەرى جەتىپ-ارتىلاتىن. ارميان انەكدوتتارىنىڭ وزىنەن الپىس شاقتىسىن اسىرەلەپ ايتادى. بۇل — ءبىر. دۇنيە جۇزىندە، جەر شارىندا قانشا مەملەكەت بولسا، سولاردىڭ ءبارىنىڭ استاناسى قاي قالا، پرەزيدەنتتەرى نەمەسە پرەمەرلەرى، ايتپەسە بيلەۋشى پارتيالارىنىڭ باس حاتشىلارى كىم، ءبار-بارىن بىلەدى. بۇل — ەكى. الەم قۇرلىقتارىندا قانداي ءىرى-ىرى وزەندەر بار، ولار قاي تەڭىز بەن قاي مۇحيتقا قۇيادى، قانداي-قانداي سارقىرامالار سارىلدايدى، سولاردى دا تۇپ-تۇگەل سانامالاپ، سۋرەتتەپ بەرە الادى. بۇل — ءۇش. انەكيىڭىز، ارىپبايەۆ سولاي. ءجا، جەتەر ەندى وسى دا.
كەشقۇرىم كۇن بۇلتتانىپ، جەل تۇرىپ، قاۋىس تاۋى باعىتىنان قارا سۋىق سوققاندا، ۇيقى-تۇيقى كۇيدەگى جاتاقحانانىڭ ىشىندەگى تىكساندىقتىڭ تۇبىندە ءبىزدىڭ باتەسىمىز انەبىر كۇنگىدەي، جەتىساي قالاسىنىڭ كوشەسىندەگىدەي، تابان استىنان تىپىرلاپ قۇلاپ، جان داۋسى شىعىپ شىڭعىردى-اي. ەلدىڭ كوبى جينالىپ قالعان. ابدىرايەۆ اعاي ءىشىپ كەلىپ، ۇيىقتاپ جاتقان. جۋىق ماڭدا ەسىن جيناماس. سايماسايەۆا قاباعىمەن-اق حالىقتى قۋىپ جىبەرىپ، جاس ءمۇعالىمدى اۋىل كەڭسەسىنە جۇمسادى. ەكى-ۇش قىزدى عانا جانىنا الىپ قالدى. باتەس بەبەۋلەيدى-اي كەلىپ. سايماسايەۆا اپاي سۇيەمەلدەپ باسىن كوتەردى. سۋىعان شاي ىشكىزدى. سىعالاپ كوزىمىزدى سالىپ، سىنالاپ قۇلاعىمىزدى توسامىز.
— اپاي، انادا شە، جەتىسايعا كەتىپ قالىپ، كەشىككەنىمىزدە شە، سوندا دا باتەس تۋرا ءوستىپ قۇلاعان، — دەدى توعىزىنشىنىڭ پىسىق قىزى.
— اتەڭە نالەتتەر! سوندا نەگە ايتپادىڭدار؟! — دەپ اپشىپ-شاپشىپ جونەلگەن سايماسايەۆا اپايىمىز سوندا.
ءبىزدىڭ باتەسىمىزدى جەدەل جاردەم ماشينەسى جەتىسايعا الىپ كەتتى. سايماسايەۆا اپاي جانە ەكى قىز ىلەستى. كەيىن ەستىدىك قوي، باتەستىڭ اۋرۋىن «پريستۋپ پوچەك» دەپ تاۋىپتى. قازىرشە ءقاۋىپتى ەمەس، الايدا ابايلاپ، كۇتىنىپ جۇرمەك ءلازىم. دەپ جۇباتىپتى. اۋداندىق اۋرۋحانادا ورىن جوق بولعاندىقتان، دارى-پارىلەرىن جازىپ بەرىپ، جاتاقحاناعا قايتارىپتى. ءۇش كۇن ماقتا تەرىمگە شىقپاۋ ءۇشىن ارنايى انىقتاما جازىلىپتى. ماقتا جيناۋ مايدانىنان قايتقاننان كەيىن، اۋىل-اۋدانىنا بارىپ، دۇرىستاپ ەمدەلۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتىپتى. سوندا دا سايماسايەۆا اپايىمىز اسا ساقتىق جاساپ، قىراعىلىق تانىتىپ، اۋداندىق اۋرۋحاناداعىلارعا سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىپ، ءبىزدىڭ باتەسىمىزدىڭ بەتىنەن وتىن شىعارىپ، پەرزەنتحاناعا دا اپارىپ تەكسەرتىپتى. بۇل سۇمدىقتى ەستىگەندە، نەندەي كۇيگە تۇسكەنىمىزدى ەسكە العىمىز جوق.
كۇبىر-سىبىر كوبەيدى.
باتەسىمىز بىردەن وزگەردى.
ءۇش-اق كۇندە ۇندەمەستىڭ ناعىز وزىنە اينالعان.
ءبىر ادامنىڭ بەتىنە قاراماي، قاراي الماي، قاراعىسى دا كەلمەستەن، مەڭىرەيىپ ماقتا تەرە بەرەتىن بولدى. باتەسىمىز ماقتاعا شىقپاعان ءۇش كۇننىڭ ىشىندە سەگىزىمىز بىردەي ساعىنىشتان جارىلىپ كەتە جازداعانبىز.
ءۇش كۇن وتكەندە ءبىز باسقا باتەستى كورىپ ەك.
سەگىزىمىزدىڭ بىردەي ىشتەرىمىز قان جىلاپ، قالتىراپ ەك.
قاۋاشاقتىڭ تىكەنەكتەي ۇشىمەن الاقانىمىزدى تىلگىلەپ وتىرىپ، كۇڭىرەنە كۇرسىنىپ ەك.
ءبىزدىڭ باتەسىمىزدىڭ ءتۇر-تۇسىن، بوي-باسىن، قاسى-كوزىن، ەرنى-مۇرنىن — ەشقايسىسىن سۋىرتپاقتاي سۋرەتتەپ، كەلىستىرە كەستەلەگىم كەلمەيدى. وسى اڭگىمەمىزدى كەم دەگەندە مىڭ ادام وقيتىن شىعار، نەعىپتى سونشا. سول مىڭ ادام كوز الدىنا اسا سۇلۋ، كەرەمەت كوركەم، ايرىقشا اقىلدى قىزدى ەلەستەتسىن. دەپ وتىنەر ەدىك. سوندا مىڭ عاجايىپ ءتىزىلىپ تۇرار. ال ەندى، سول مىڭ كەرەمەتتىڭ ەڭ-ەڭ عاجاپ جاقتارىن بىرىكتىرسەڭىزدەر، ءبىر باتەستىڭ بويىنان ءبارى-بارى تابىلار...
مىنە، سولاي!
باتەسىمىز وسىنداي جاراتىلىس ەدى.
سول عاجاپتى ازاپپەن قيناعان، ءۇش-اق كۇننىڭ ىشىندە مەڭىرەيتىپ قويعان قيانات دەگەنىڭىز قانداي قيىن كەساپات ەدى؟!
سايماسايەۆا اپاي ابدىرايەۆ اعايدى دا كوپە-كورنەۋ بىلايىراق ىسىرىپ، بيلىكتى ءبىرجولاتا الىپ قويعانداي. سەگىزىمىزدى جانە ءبىر كەشتە بەتون ەدەندى ءدالىزدىڭ بۇرىشىنا تۇپ-تۇگەل ءتىزىپ قويىپ:
— سەن سەگىز يت! — دەدى سۇق ساۋساعىن بەزەپ. وبالى نەشىك، ساۋساقتارى اپ-ادەمى، سۇيرىكتەي-سۇيرىكتەي، سۇلۋ ەدى. ءبارىمىز قىزىعىپ قاراپ، شىنىمەن-اق يت ەكەندىگىمىزدى مويىنداعانداي كەيىپ كورسەتتىك. — اتەڭە نالەتى سۇمەلەكتەر! بۇگىننەن باستاپ، تۇنشىعىپ ءولىپ قالساڭدار دا، ءبىرىڭنىڭ ۇستىڭە ءبىرىڭ ەمەس، ءبارىڭ جاتساڭدار دا، ەركەك بالالاردىڭ بولمەلەرىنە اۋىساسىڭدار!
— نەگە، اپاي؟ — دەدى بوتانوۆ.
— قانداي جازىعىمىز بار؟ — دەدى جاباعييەۆ.
— بومايدى عوي، اپاي. وزدەرى دە ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى جاتقانداي، — دەدىم مەن.
— وشىرىڭدەر ۇندەرىڭدى! — دەدى سايماسايەۆا اپاي. — بىلەمىن ءبارىن. ءبارىڭدى دە. ءبارىڭ باتەس دەيتىن بالەگە عاشىقسىڭدار. كورسەتەيىن مەن سەندەرگە عاشىق-ماشىقتىڭ نە ەكەنىن. بوتانوۆ، سەن نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟!
— نە ىستەپپىن، اپاي؟
— كىمدەردىڭ، قانداي قىزداردىڭ اراسىنا بارىپ جاتىپ ءجۇرسىڭ؟ نە ىستەپپىن دەيسىڭ تاعى!
سونىمەن، وسىلايشا باتىلىمىز، بىربەتكەيىمىز دەپ جۇرگەن بوتانوۆتىڭ دا ءۇنى ءوشتى.
— تورتەۋىڭ — توعىزىنشى جاتاتىن، تورتەۋىڭ — ونىنشى كلاسس جاتاتىن شەتكى بولمەلەرگە كەتىڭدەر! تۇپ-تۋرا ءقازىر كەتەسىڭدەر. بەس ءمينوت ۋاقىت بەرەم، — دەدى سايماسايەۆا اپاي.
— جارايدى. ءبىز دە ءبىراز نارسەنى بىلەمىز عوي، — دەپ كۇڭك ەتتى بوتانوۆ.
ءبىر جاقسىسى، سايماسايەۆا اپاي بۇل كەزدە بىزدەي يتتەردەن جيىركەنگەندەي، جيىرىلا بۇرىلىپ بارا جاتىپ، ەستىمەدى.
— ماشينەنىڭ بىت-شىتى شىققانىن بىزدەن كورەدى-اۋ، بايقايسىز با، ايتۋعانوۆ اعاتاي؟ — دەپ سىبىرلايدى بوتانوۆ كورپە-جاستىعىن جيناپ ءجۇرىپ.
سەكسەن قىزدىڭ ءبىر شەتىندە جاتقان كۇندەرىمىز بەن تۇندەرىمىز شىن جۇماق ەكەن. توعىزىنشىنىڭ توبىنا قوسىلعاندارىمىز دا، ونىنشىنىڭ ورتاسىنا ورنالاسقاندارىمىز دا توزاققا تۇسكەنىمىزدى تۇسىندىك. كورمەگەن قورلىعىمىز جوق. وتىرساق، وپاقپىز. تۇرساق، سوپاقپىز. العاشقىدا جاتاتىن جاعداي بولماي، جوعارىراق كلاستاعى ەر بالالاردىڭ اياق جاعىندا تىزەلەرىمىزدى قۇشاقتاپ، قالعىپ-مۇلگىپ وتىرىپ، قۇلاي كەتكەنىمىزدى بىلمەيتىنبىز. كەيىنىرەكتە: «سەكسەن قىزدىڭ جۇماعىنان شىققان ۇلدار-ەي!» — دەپ كەكەتىپ-مۇقاتاتىنعا اينالدى. ءبارى جابىلىپ كەپ-كەپ مازاققا ۇشىراتقاندا، باسىمىزدىڭ مىڭ-دىڭى شىعاتىن. ول داعى تۇك ەمەس ەكەن، ءۇشىنشى-تورتىنشى كۇندەرى تاياق جەۋگە تۋرا كەلدى. قالاي قاراڭعىلىق ورناپ، ۇيقىعا جاتىسادى، سول ساتتە-اق بولمەدەگىلەردىڭ ءبارى (الدىن الا كەلىسىپ قويعان دا) ەدەندى، قابىرعانى دۇرسىلدەتە سابالاپ جونەلەدى دە، بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءبىزدىڭ ۇستىمىزگە قونجيا قونىپ، توپەلەي كەپ تومپەشتەيدى-اي. تۇنشىقتىراتىندارى ءتىپتى جامان. بوتانوۆ باستاعان تورتەۋىمىز دە، ارىنبەكوۆ باستاعان تورتەۋى دە تاپ وسىلاي بىرنەشە ءتۇندى تامۇقتا وتكەرىپ، بەت-اۋزىمىز كوگەرىپ، ۇنجىرعامىز ءتۇسىپ، ۇسقىنىمىز قاشىپ، اقىرىندا ابدىرايەۆ اعايعا جالبارىندىق.
— ءبىزدى ءبىرجولا ءبىتسىن دەمەسەڭىز، سەكسەن قىزدىڭ شەتىندەگى شەبىمىزگە قايتا ورالتىڭىز، — دەدى بوتانوۆ. — ايتپەسە، ەكىنىڭ ءبىرى — نە ءوزىمىز ولەمىز، نەمەسە وزگەلەردى ولتىرەمىز.
— ەگەر كونبەسەڭىزدەر، قازىردەن باستاپ اشتىق جاريالايمىز، — دەدى ارىپبايەۆ ساياسي جاعىنان اسا العىرلىعىن تانىتىپ. — رەسمي تۇردە. جازباشا مالىمدەمەمىز دايىن.
ابدىرايەۆ اعاي ابدىرادى. كوبىرەك ءىشىپ جۇرگەنىنە ۇيالىڭقىراپ كىبىرتىكتەدى، كۇبىجىكتەدى. سويتە تۇرا سايماسايەۆا اپايمەن وڭاشا جاعدايدا، جەكە-دارا سۇحباتتاستى.
جۇماق جاعدايىمىزعا قايتا ورالدىق-اۋ، ايتەۋىر. ادامدار ءوز باسىنا ءىس ءتۇسىپ، ازاپقا كەزىككەندە ءماز بولا ما، ءبىز باتەسىمىزدىڭ ءوزىن دە ەستەن شىعارا جازداپپىز. سەگىزىمىز قايتا ورالعان ساتتە ونىڭ سوڭعى كەزدەگى سۇلەسوقتىعىنان ءسال-پال عانا سەرگىگەنىنە قاتتى قۋاندىق.
التىنشى اپتانىڭ ورتاسىندا وقىستاۋ وقيعانىڭ كوكەسى ءوز باسىمنان ءوتتى. الدەبىر جايسىز داۋىستان ويانىپ كەتىپ، اينالاما قۇلاق توستىم. جىم-جىرت سياقتى. سالدەن سوڭ: «ۋھ، جانىم-اي! ءىشىم! ءىشىم اكەتىپ بارادى!» — دەگەن ءۇن شىقتى. ءا دەگەندە باتەس پە دەپ، جانىم شىعىپ كەتە جازداعان. ول ەمەس ەكەن. باتەستەن ارىرەكتە، جەتى-سەگىز قىزدان سوڭ جاتقان بىرەۋى. «ءىشىم-اي! كومەكتەسىڭدەرشى!» — دەپ جالىندى الگى قىز. ويپىراي، ەشكىمنىڭ ەستىمەگەنى مە؟ سايماسايەۆا اپاي قايدا؟ «ۋھ، ءولدىم-اۋ!» — دەدى جاڭاعى قىز السىرەگەن، ءالسىز ۇنمەن. شىداي الماي سايماسايەۆا اپاي جاتاتىن جاققا سۇرىنە-قابىنا جۇگىردىم. ارى قارايمىن، بەرى قارايمىن. جوق. «اپاي! اپاي!» — دەيمىن. جوق! قىزدىڭ داۋسى جاڭاعىدان گورى جايىراق، ءبىراق ادام ايارلىقتاي جالىنىشتى كۇيدە جالعاسىپ جاتىپتى. امالسىز جانىنا جاقىندادىم. توعىزىنشىداعى پالماحانوۆا ەكەن. سوزعان قولىنىڭ ءدىرىلى اي جارىعىندا انىق اڭعارىلعان. تەرگە مالشىنعان ساۋساقتارىنان ۇستاپ تارتا بەرگەنىم سول ەدى، پالماحانوۆانىڭ شوشىنا شىڭعىرعان داۋسىنان ءدۇر-ر-ر ەتىپ، بۇكىل زال وياندى. بوتانوۆ ءبىر سەكىرسە، ەلەكتردىڭ قارا تۇيمەسىنە جەتپەي مە؟! جارق ەتىپ شام جاندى. ءبارىنىڭ كوز اشىپ كورگەندەگى سۋرەتى بەلگىلى. ءبىر ءبۇيىرىن باسىپ شىڭعىرعان پالماحانوۆا. ونىڭ جانىندا تىزەرلەپ، ايناۋقاسقا اينالعانداي اپالاقتاعان ايتۋعانوۆ.
ارينە، توعىزىنشىنىڭ قىزى جەدەل تۇردە جەتىسايدىڭ اۋرۋحاناسىنا جونەلتىلگەن. پالماحانوۆانىكى باياعى ءبىزدىڭ باتەستىكى سياقتى «پريستۋپ پوچەك» ەمەس، سوقىرىشەك بولىپ شىعىپ، امان-ەسەن اۋىلعا قايتتى.
جەتىنشى اپتادا ءبارىمىز دە اۋىلعا قايتتىق قوي. ماكارەنكو اتىنداعى مەكتەپ ۇجىمىنىڭ قۋانىشىندا شەك جوق. ارينە، ءبىراز-بىراز كوڭىلدەردە كىربىڭ بار. اعايلار مەن اپايلاردى الىستان باقىلاۋ ماسەلەسىن ءبىرجولاتا دوعارعام. بوتانوۆ ەكەۋىمىزدىڭ ءبىر تاڭداناتىنىمىز: «پالماحانوۆا پريستۋپ بولعان ءتۇنى ءسىز قايدا ەدىڭىز، سايماسايەۆا حانىم؟» — دەپ ايتا الماعان سياقتى ابدىرايەۆ اعاي. سوقىر ىشەك بولعان پالماحانوۆانىڭ كەسىرىنەن باتەس ماعان ءبىرتۇرلى، ساپ-سالقىن قاراۋعا كوشكەن. بۇعان بالالاردىڭ ءبارى قۋانادى عوي، ارينە.
جاڭادان كەلگەن جاس ءمۇعالىم اعايىمىزدىڭ ايتۋىنشا، كوپ ۇزاماي ماقتا تەرىم مايدانى مۇقىم-مۇلدە وزگەرەدى.
جەر جەكەشەلەنەدى. «اق التىن» جيناۋعا جاردەمشى اتاۋلىنىڭ تۇك تە قاجەتى بولماي قالادى...
ءبىراز جىلدار جىلجىعاندا، جاس ءمۇعالىمىمىزدىڭ سونداعى بولجامى ءجۇز پايىز جۇزەگە استى.
ءبىزدىڭ بۋىننان بىلايعى جاس ۇرپاق — مەكتەپ وقۋشىلارى جارىتىپ ماقتا تەرگەن جوق.
ءبىز سەكىلدى بالە-باتىرلەرى كوپ اۋرۋلارعا شالدىققان جوق.
جاردەمشىلەرگە ارنالعان جاتاقحانالار بوس قالدى.
ءبىراق ءبارىبىر، ءيا-يا، ءبارىبىر ادام بالاسى شىداماستاي ازاپتاردى باستان وتكەرسەك تە، «اق التىن» تولى «اق پارتىقتاردىڭ» سالماعىنا جانشىلىپ، سورايعان تيتان-ساماۋىردىڭ شايىنا قانباي، قانشاما قاڭسىساق تا، ءتىپتى كەساپات-كەسىرلەرى جەتىپ-ارتىلاتىن كەسەل-دەرتتەردى جاماپ قايتساق تا، ءبارىبىر، سول ءبىر شاقتاردى سارىلا ساعىنۋدان تانعان ەمەسپىز. جەتىساي دەيتىن جۇماق قالانى دا، ونىڭ اينالاسىنداعى اينالايىن اۋىلداردى دا، تاقتا-تاقتا ماقتالىقتاردىڭ جۇيەك-جۇلگەلەرىن دە، تىزىلە تۇتاسقان تۇت اعاشتارىن دا، وسىمبايەۆ اعاي «سۋى — سۋ ەمەس، ۋ عوي» دەيتىن ۇلكەندى-كىشىلى كانالداردى دا وسى كەزگە دەيىن اڭساپ، ساعىنامىز دا جۇرەمىز.
ءبىر بارىپ قايتپاقتى ىلعي دا ىنتىعا ارماندايتىنىمىز راس.
ەپيلوگ رەتىندە ەسكەرتسەك، باتەسىمىز الفاۆيت بويىنشا مەنەن كەيىن جازىلاتىن ارىنبەكوۆكە قوسىلدى. وبالى نەشىك، باسقالارىمىز بۇيىعى تارتىپ، كوبىنەسە ءۇن-تۇنسىز قالار شاقتاردا، تەك بوتانوۆ قانا باتەستەيىن بولەكشە قىزعا عاشىق بولعانىن ءازىل-شىنىن ارالاستىرىپ، جان ادامنان جاسىرماي، جيىرەك ايتىپ وتىرا بەرەتىن.
قايران-اي، دەسەڭىزشى، ماقتا تەرىم مايدانىندا جابىسقان سىرقاتتىڭ سالقىنى ما، الدە باسقا بىردەڭەنىڭ اسەرى مە، باتەسىمىز بۇ دۇنيەدەن تىم ەرتە كەتتى. بىرەۋلەر بۇيرەگى دەستى، بىرەۋلەر جۇرەگى دەستى. ءبىر جىل وتكەندە زايىبىنىڭ ارتىنان ارىنبەكوۆ تە اتتانعان. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ولارعا بىربەتكەيلەۋ بوتانوۆ ىلەستى.
ەرتەرەك كەتكەندەردى ەسكە العان بەرتىنىرەكتەگى ءبىر كەشىمىزدە سەگىز بيازىنىڭ تىزىمىنە كىرمەيتىن كلاستاسىمىزدىڭ ءبىرى كەنجەعۇلوۆتىڭ كادىمگىدەي-اق كەمسەڭدەپ: «بارىڭدىكى — جاي نارسە. باتەسكە شىن عاشىق مىنا مەن ەدىم عوي. ءبىراق بىلدىرمەگەم. سەزىمىمدى سەزدىرمەستەن، جۇرەگىمنىڭ تۇبىندە تۇنشىقتىرىپ ولتىرگەم»، — دەگەنى، سونسوڭ ىشتەي ەگىلە ەزىلىپ، ءۇن-تۇنسىز، ۇزاق وكسىگەنى بار-بارشامىزدى قايران قالدىرعان.
قايران-اي...
You Might Also Like
-
مامىر ايىنىڭ باسىندا ءماسليحات وتكىزىپ، ءماجىلىس شايىن بەردى. ءماجىلىس شاي مامىراجاي كۇنشۋاق قالاسىنداعى «ۆاريانت» كافەسىندە ۇيىمداستىرىلدى. جالپى سانى ءجۇز جيىرما ادام بولار دەپ جوسپارلاپ ...
