شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى (11 شىلدە (23 شىلدە) 1858 - 2 قازان 1931) – اقىن، جازۋشى، فيلوسوف، تاريحشى، كومپوزيتور. ابايمەن زامانداس ءارى ءىنىسى، ءارى ول نەگىزىن سالعان رەاليستىك ادەبيەت داستۇرلەرىن العا اپارۋشى ءىزباسارى. ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانىڭ قوعامدىق - ساياسي جانە الەۋمەتتىك سىر - سيپاتتارىن كورە بىلۋدە، قوعام مەن ادام تابيعاتىنداعى كەمشىلىكتەردى زەردەلەۋدە، تۋعان حالقىنا ءتۇزۋ جول كورسەتۋدە قۇدايبەردى ۇلى اباي باعىتىن ۇستاندى. شاكارىمنىڭ اكەسى قۇدايبەردى قۇنانبايدىڭ كۇڭكە دەگەن بايبىشەسىنەن تۋعان، ياعني ابايدىڭ تۋعان اعاسى. شاكارىم بەس جاسىندا اۋىل مولداسىنا وقۋعا بەرىلەدى دە وندا جەتى جاسىنا دەيىن وقيدى.
جەتى جاسىندا اكەسىنەن جەتىم قالعان ول بۇدان بىلايعى كەزدە ابايدىڭ تىكەلەي تاربيەسىندە بولادى. وسكەن ورتاسىنىڭ اسا باي داستۇرلەرى مەن اباي اعاسىنىڭ تاربيەسى تابيعاتىنان زەرەك شاكارىمنىڭ جەتىمدىك كورمەي وسۋىنە عانا ەمەس، ونىڭ تالانتى اقىن، پاراساتتى وي يەسى بولۋىنا دا زور ىقپال جاسادى. شاكارىمنىڭ ءوزى كەيىنىرەك بىلاي دەپ جازادى: «اكەمىزدىڭ ءبىر شەشەسىنەن تۋعان يبراھيم مىرزا، قازاق ىشىندە اباي دەپ اتايدى، سول كىسى مۇسىلمانشا ءھام ورىسشا عىلىمعا جۇيرىك ءھام اللانىڭ بەرگەن اقىلى دا ءبۇل قازاقتان بولەك دانا كىسى ەدى، ەرجەتكەن سوڭ سول كىسىدەن تاعلىم الىپ، ءار ءتۇرلى كىتاپتارىن وقىپ، ناسيحاتىن تىڭداپ، ازعانا عىلىمنىڭ ساۋلەسىن سەزدىم». كەزىندە ارنايى وقۋ ورىندارىندا وقىپ ءبىلىم الماسا دا، ەز بەتىنشە ىزدەنىپ جانە اباي اعاسىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن جان سارايىن بايىتقان قۇدايبەردى ۇلى زامانىندا قازاق اراسىنداعى اسا ءبىلىمدار ادامداردىڭ ءبىرى بولدى. اراب، پارسى، تۇرىك، ورىس تىلدەرىن جەتىك ءبىلدى. ول ادامدار ءومىرىن جاقسارتۋعا تىرىسقان عالىمداردى مىسالعا كەلتىرەدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ادام ءومىرى جاراتقان يەسىن تانۋمەن تۇزەلەدى دەسە، كەيبىرەۋلەرى ۇكىمەت جويىلسا، اركىم ءوز بەتىمەن ءومىر سۇرسە تۇزەلەدى دەدى. ال، بىرەۋلەر وقۋ - بىلىممەن، حالىقتى اعارتۋمەن ادام ءومىرى تۇزەلەدى دەدى. بىرەۋلەرى باي، كەدەيدى تەڭەۋمەن تۇزەلەدى دەسە، بىرەۋلەرى تاربيەمەن تۇزەۋگە بولادى دەدى. ءومىردىڭ ءوزى — تىرشىلىك تالاسى. سوندىقتان ادام ءومىرىن جاراتىلىستىڭ ءوزى سولاي جاراتقان، ءبىرىن - ءبىرى جەپ، تالاپ، تالاسىپ ءومىر سۇرمەك دەگەندەر دە بولعان. شاكارىمنىڭ ءوزى بۇل يدەيالاردىڭ ەشقايسىسى ادام جاراتىلىسىن وزگەرتە المايتىنىنا سەنىمدى بولدى.
مازمۇنى
1. ءومىربايانى
2. رەسمي اقتالۋى
3. شىعارماشىلىعى
o 3. 1شىعارمالارى
o 3. 2اندەرى
3. 2. 1ورىنداۋشىلار
4. شاكارىم جانە اباي
5. اقىن جانە حالىق
6. اعارتۋشىلىق ليريكاسى
7. شاكارىم جانە الەم ادەبيەتى
8. ليريكاسى
9. پوەمالارى
10. پروزالىق شىعارمالارى
11. ولەڭدەرى
12. دەرەككوزدەر
13. سىرتقى سىلتەمەلەر
ءومىربايانى
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، اباي اۋدانىنداعى، شىڭعىستاۋ بوكتەرىندە 1858 جىلى، 11 شىلدە كۇنى دۇنيەگە كەلەدى. ارعىن تايپاسىنىڭ توبىقتى رۋىنان شىققان. شاكارىمنىڭ اكەسى قۇدايبەردى ەرتە قايتىس بولادى. بۇل كەزدە شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى جەتى جاستا ەدى. الپاۋىت اتاسى قۇنانبايدىڭ تاربيەسىنە الىنعان شاكارىم جەتىمدىك تاۋقىمەتىن تارتپاسا دا، اكە قازاسى جانى نازىك، كوكىرەگى سەزىمدى بالاعا وڭاي سوقپاعانعا ۇقسايدى. سول تۇستا تەبىرەنگەن بالاۋسا جۇرەكتەن العاش جوقتاۋ، جىر ولەڭ دە كوزدىڭ جاسىمەن بىرگە قۇيىلادى. ءبىراق قازاقتا ەكى اۋىز ولەڭدى كىم شىعارمايدى؟ جاس بالانىڭ جاڭاعى تالابى ءومىر كۇيبەڭىنىڭ كۇلدى - كومەشىنە الدانىپ قالىپ قويار ما ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر شاكارىم قۇنانبايداعى ەركە توتاي قالپىنان تەز اۋىسىپ، اباي تاربيەسىنە كوشپەسە.
«مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» اتتى اۆتوبيوگرافيالىق ولەڭىندە شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى بەس جاسىندا اۋىل موللاسىنان ساباق الا باستاعانىن جازادى. ايتەۋىر، ءتورت - بەس جىل كولەمىندە قارا تانىپ شىقسا كەرەك. بۇدان كەيىن ەش مەكتەپ وقۋىنان وتپەسە دە، بىلايعى ءومىرى دە ونەر - ءبىلىم قۋعان جاستىڭ ءوسۋ جولىن اڭعارتادى. دومبىرا تارتۋ، گارموندا ويناۋ، قارشىعا، بۇركىت باۋلىپ، ساياتشىلىق، جاساۋ، سۋرەت سالۋ، ولەڭ جازۋ، عىلىمعا قۇمارلانۋ، قالتاسىنداعى ساعاتىنىڭ مەحانيزمىنە دەيىن اقتارىپ - توڭكەرىپ وتىرىپ، توقتاپ قالسا، ءوزى جۇرگىزىپ الاتىن مىنىسكەرلىككە توسەلۋ، كيىمدى وزىنشە تىگىپ كيىنۋى — مىنە، بۇنىڭ، ءبارى سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ادامنىڭ قولىنان عانا كەلەتىن ءىس. ءبىر سايلاۋ مەرزىمى بولىس تا بولىپ كورەدى. ارتىنشا ول «ەرىكسىز جەمتىك شوقىدىم»، «ار كەتىپ، ايلا جامىلدىم» دەپ وپىنادى، ۇلىق بولۋدى دارەجە كورىپ، وقىعانىنا وكىنەدى، سۋساعان عىلىمنان جىراقتاعانىنا ناليدى.
ءبىراق شاكارىم ءوزىن مىنەگەندە كەيىنگى جاسقا ساباق بولسىن دەيدى. مۇنى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ايتپەسە ەل جۇمىسىنا ارالاسۋ وعان ءوز تۇسىنداعى كوعامنىڭ تامىرىن باسىپ، سىرقاتىن انىقتاپ الۋىنا كومەكتەستى. تۆورچەستۆوسىنان دا مۇلدە قول ءۇزىپ كەتپەگەن. ۇستازى ابايدىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، شەجىرەمەن اينالىسادى، جيىرما بەسىندە «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى» دەگەن ەڭبەك تۋعىزادى، ولەڭىن دە جازا بەرەدى، «عىلىمنان ەدىم جالاڭاش» دەسە دە، قىرىق جاسقا دەيىن ول ورىس، تۇرىك، اراب، پارسى ءتىلىن ۇيرەنىپ، «فيلوسوف - ويشىل جازعانىن سىناۋعا» بەت بۇرادى.
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى — ءوز بەتىمەن ءبىلىم الىپ وسكەن ادام. ارينە، جەتەكشىسى اباي بولعان. دۇنيەگە كوزقاراسى دا اباي ىقپالىمەن قالىپتاسقان. ابايدىڭ اقىندىققا مۇلدە دەن قويعان شاعى 1886 - 89 جىلدار شاماسى ەكەنى ءمالىم. بۇل كەزدە ۇلى اقىن قىرىقتىڭ ۇستىنە شىقسا، شاكىرتى شاكارىم دە وعان سەرىك بولارلىق جاسقا كەلدى. جيىرمانى ورتالاپ تاستادى. سوندىقتان شاكارىم وتكەن اباي مەكتەپ - ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروگرامماسىندا قانداي «پاندەر» وقىلعانىن الدىمەن ونىڭ ءمۇعالىمى ۇستانعان ادەبيەتتەن بىلەمىز. مۇحتار اۋەزوۆ زەرتتەۋى بويىنشا، اباي «ورىستىڭ بەلگىلى جازۋشىلارىنان: پۋشكين، لەرمونتوۆ، تولستوي، سالتىكوۆ - ششەدرين، نەكراسوۆ: سىنشىل - ويشىل دەموكراتتاردان: بەلينسكيي، گەرسەن، بايرون، فيلوسوف بىلگىشتەردەن: سپەنسەر، سپينوزا، ليۋيس، دارۆين، درەپەر سياقتى تالايلاردى وقىعان». (شىعارمالار، 12 تومدىق. — 286 - بەت).
ەندى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى ءوز تاراپىنان ىزدەنىپ وقىعان عىلىمي قاينارلارعا كەلسەك، بۇل تۋرالى 1911 جىلى ورىنبور قالاسىندا باسىلىپ شىققان «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى كىتابىندا ول بىلاي دەپ جازادى: «وكىعان كىتاپتارىمنىڭ مۇسىلمانشاسى: ءتابري — تاريحي عۇمۋمي، تاريحي عۇسماني، تاريح انتشار الاسلام، ءناجيپ عاسىمبەكتىڭ تۇرىك تاريحى، ءابۋ العازى باھادۋر حاننىڭ جازعان شاجىرە تۇرىك جانە ءھار ءتۇرلى كىتاپتاردان الىنعان سوزدەر؛ ورىسشا كىتاپتاردان وكىعانىم: رادلوۆتىڭ ۇيعىر تۋرالى، اريستوۆتىڭ تۇركى ءناسىلى تۋرالى، دۇنيەدەگى ءھار ءتۇرلى جۇرتتىڭ شەجىرەلەرىنەن ورىسشاعا كوشىرىلگەن سوزدەرى. ونىڭ ىشىندەگى تۇرىكتىڭ ەڭ ەسكى زامانىنداعى شەجىرە كىتاپتارى قۇتادقۋ بىلىك، قوشۋ چيدام دەگەن كىتاپتاردىڭ ءسوزى. جانە اراب - پارسى - رۋم - ەۋروپا جازۋشىلارىنىڭ ءسوزى» (2 - بەت).
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى كىتاپتاردى وقىعاندا ادام جانە الەم سىرىن بىلمەك ءۇشىن وقيدى. جان نە؟ ءدىن نە؟ بارشا عالام قالاي جارالعان؟ مىنە، وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيدى. جانە سونىڭ ءبارىن ول «نوقتاسىز ويمەن تەكسەردىم» دەيدى. وسى ويمەن مەككەگە بارعانىن دا ايتادى. ستامبۇل كىتاپحاناسىندا ون ءۇش كۇن وتىرادى. بۇل — 1905 - 1906 جىلدار شاماسى.
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى دىنمەن جۇلدىزى جاراسا بەرمەگەنىن ءدال وسى ارادا ايتۋىمىز كەرەك. راس، قۇدايعا سەنگەن. ءبىراق «تالاي ءدىندى تەكسەردىم، ەشبىرى ميعا سىيعان جوق» دەيتىن دە شاكارىم. تەگىندە، ول دۇنيەگە كوزقاراسى جاعىنان اتەيزمگە ويىساتىنداي. ويتكەنى «الەمدە جوعالعان ەشبىر زات جوق، تۇرلەنەدى ويلا، شىراق» دەپ ەشبىر قوسۋ، الۋسىز ماتەرياليستىك وي قوزعايتىن دا شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى عوي.
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى ءوز حالقى الدىنداعى ۇلكەن ەڭبەگىنىڭ ءبىرى — ۇلى ورىس حالقىمەن تۋىستاسۋ، دوستاسۋ، ونىڭ ۇلى مادەنيەتىن يگەرۋ جولىنداعى اباي داستۇرىنە ءارقاشان بەرىك بولعاندىعى. «ورىس قوي ەندى اتامىز، جاقسىلىق سونان تاتامىز» دەگەن پىكىردەن ول اينىماعان. ورىس مادەنيەتىن سوزبەن عانا ەمەس، ىسىمەن دە ناسيحاتتاعان ول 1908 جىلى ا. س. پۋشكيننىڭ «دۋبروۆسكيي»، «بوران» شىعارمالارىن ولەڭ تۇرىندە اۋدارادى. پروزالىق شىعارمانىڭ پوەتيكالىق شىعارماعا اينالۋى دۇنيە ءجۇزى ادەبيەتىندە سيرەك ۇشىراساتىن قۇبىلىس ەكەنىن دە ايتا كەتۋىمىز كەرەك. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى بۇل ارادا حالقىنىڭ باسىم بولىگىنىڭ حات تانىلمايتىندىعىن ەسكەرىپ، جاتتاۋعا قولايلى ولەڭ فورماسىنا ادەيى جۇگىنگەن. اسىرەسە، ليەۆ تولستوي ۋاعىزداعان ادىلەت، ار جولى قازاق اقىنىنىڭ كوكەيىنە قونا كەتەدى. ول ۇلى جازۋشىنىڭ شىعارمالارىن اۋدارادى، وعان حات جازىپ، اقىل - كەڭەس سۇرايدى.
وسى تولستوي ءىلىمىنىڭ اسەرى مە، الدە نە، 1908 جىلى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى ساحارادا سيرەك كەزدەسەتىن مىنەز كورسەتىپ، ەلسىزگە شىعادى، ءوزى «سايات قورا» دەپ اتاعان ۇيدە جاپادان - جالعىز، سەمياسىز تۇرادى. سوندا دا ول حالقىنان رۋحاني بولەكتەنگەن جوق، قاجىدان قايتقانداعى اتاسى قۇنانباي قۇساپ شىمىلدىق قۇرىپ، جارىق دۇنيەنى تارك ەتپەيدى، ولەڭىن جازىپ، الەم وقيعالارىنا ءۇن قوسىپ وتىرادى.
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى 1917 جىلعى ريەۆوليۋسيا تاڭىن جارقىن ۇمىتپەن قۋانا قارسى الدى. وعان كۋا — «بوستاندىق تۋى جارقىراپ»، «بوستاندىق تاڭى اتتى» دەگەن ريەۆوليۋسياعا ارناعان جىرلارى. كەيدە اداسىپ، دوس قايسى، دۇشپان قايسى ەكەنىن ايىرا الماي قالعان كەزدەرى دە بولادى. 1918 جىلدىڭ باسىندا ول الاشورداشىلاردىڭ شاقىرۋىمەن سەمەيگە كەلەدى. جولشىباي «سەمەيدى قىزىل العانىن» ەستىپ بارادى. بۇل 1918 جىلدىڭ اقپانى. الاشورداشىلار شاكارىمدى سىرتىنان سوت ەتىپ سايلاعان ەكەن، ويىندا ەش نارسە جوق اقىن كونە سالادى. ءبىراق كوپ ۇزاماي، سول 1918 جىلعى ماۋسىمدا، سەمەيدى اقتار كايتا باسىپ الادى. «وعان تاعى قۇل بولدىق، ساتىلعان مالمەن پۇل بولدىق» دەپ، اقتاردان كوڭىلى قالعان اقىن ەلىنە ورالادى. سول جىلعى كۇزدە ول تاعى دا سەمەيدىڭ قۇم كوشەسىن تاپتايدى. وسىندا ورىنبوردان قاشقان الاشوردا «ۇكىمەتى» كوشىپ كەلىپ، ءوز بەدەلىن ءوسىرۋدىڭ ءبىر امالى ەسەبىندە اقىندى قالاعا شاقىرتقان ەكەن. بۇل جولى شاكارىمنىڭ «الاشوردا ءبىر بولەك، قاۋىمنىڭ ويى وزگەرەك ەكەنىنە ابدەن كوزى جەتەدى دە، ەسكىلىكتى قايتا جاڭعىرتقىسى كەلگەندەرگە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ەلىنە تارتىپ وتىرادى. ول اۋىلدا ءجۇرىپ تە اقتاردىڭ سالعان ويرانىنىڭ كۋاسى بولادى. «قالاعا قىزىل ورنىعىپ، ادىلەت اتتى جول شىعىپ، ايتىلعان بوران ءوتتى تەز» دەپ قۋانا قورىتادى.
كەيىن شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى وسى ءبىر الاساپىران كەزىندە از ۋاقىت بولسا دا اداسۋى ونىڭ بىلايعى تاعدىرىنا اۋىر ءتيدى. ول ريەۆوليۋسيونەر بولا العان جوق. اعارتۋشى، دەموكرات ورەسىندە قالىپ قويدى. سويتسە دە قارت اقىن ريەۆوليۋسيانى جارقىن جىرىمەن قارسى الدى. الاشوردادان تەز قول ءۇزدى. سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورناۋىن ادىلەت جولىنىڭ جەڭىسى دەپ ءبىلدى. وسىنىڭ ءبارى وبەكتيۆتى، ءادىل باعاسىن الۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق ونى جەكە ادامعا تابىنۋشىلىقتىڭ قىرسىعى ىستەتپەدى.
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى تاعى دا ءوزىنىڭ «سايات قورا» اتالاتىن جىراقتاعى مەكەنىنە كەتسە دە، دۇشپاندارى وعان تىنىشتىق بەرمەدى. مولدالار شاكارىمدى «ءدىن بۇزار» دەپ ايىپتادى. باي - جۋاندار «الجىدى» دەپ لاقاپ تاراتتى. اۋىلدىڭ بەلسەندىسى ەسكىشىل دەپ وسەكتەدى.
1931 جىل. كۇزدىڭ سۇرعىلت كۇنى. وسىنىڭ الدىندا عانا باندىمەن بايلانىسى بار دەگەن كىنامەن ۇستالعان جەرىنەن بوسانىپ، اقتالىپ شىققان، بۇل كەزدە جەتپىستىڭ ۇشەۋىنە كەلگەن شاكارىم كۇدايبەردييەۆ اۋدان ورتالىعىنا بەت الادى. سول كەزدە مىلتىق داۋسى گۇرس ەتە تۇسەدى. قاپەرىندە ەشتەڭە جوق قارت يىعىنان وق ءتيىپ، اتتان قۇلايدى. ءبىر زامات كوزىن اشسا، وگپۋ قىزمەتكەرى قاراسارتوۆ جانىنا ەرتكەن حاليتوۆ دەگەن ميليسيونەرى بار، قاسىندا تۇر ەكەن. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى ولاردان اۋدان ورتالىعىنداعى اۋرۋحاناعا جەتكىزۋدى وتىنەدى. جاۋاپ ورنىنا مىلتىق تاعى دا شاڭق ەتە قالادى. مىلتىق ءتۇتىنى تارقاعاندا، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى بۇل دۇنيەدە جوق ەدى.
جەتى جاسىندا اكەسىنەن جەتىم قالعان ول بۇدان بىلايعى كەزدە ابايدىڭ تىكەلەي تاربيەسىندە بولادى. وسكەن ورتاسىنىڭ اسا باي داستۇرلەرى مەن اباي اعاسىنىڭ تاربيەسى تابيعاتىنان زەرەك شاكارىمنىڭ جەتىمدىك كورمەي وسۋىنە عانا ەمەس، ونىڭ تالانتى اقىن، پاراساتتى وي يەسى بولۋىنا دا زور ىقپال جاسادى. شاكارىمنىڭ ءوزى كەيىنىرەك بىلاي دەپ جازادى: «اكەمىزدىڭ ءبىر شەشەسىنەن تۋعان يبراھيم مىرزا، قازاق ىشىندە اباي دەپ اتايدى، سول كىسى مۇسىلمانشا ءھام ورىسشا عىلىمعا جۇيرىك ءھام اللانىڭ بەرگەن اقىلى دا ءبۇل قازاقتان بولەك دانا كىسى ەدى، ەرجەتكەن سوڭ سول كىسىدەن تاعلىم الىپ، ءار ءتۇرلى كىتاپتارىن وقىپ، ناسيحاتىن تىڭداپ، ازعانا عىلىمنىڭ ساۋلەسىن سەزدىم». كەزىندە ارنايى وقۋ ورىندارىندا وقىپ ءبىلىم الماسا دا، ەز بەتىنشە ىزدەنىپ جانە اباي اعاسىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن جان سارايىن بايىتقان قۇدايبەردى ۇلى زامانىندا قازاق اراسىنداعى اسا ءبىلىمدار ادامداردىڭ ءبىرى بولدى. اراب، پارسى، تۇرىك، ورىس تىلدەرىن جەتىك ءبىلدى. ول ادامدار ءومىرىن جاقسارتۋعا تىرىسقان عالىمداردى مىسالعا كەلتىرەدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ادام ءومىرى جاراتقان يەسىن تانۋمەن تۇزەلەدى دەسە، كەيبىرەۋلەرى ۇكىمەت جويىلسا، اركىم ءوز بەتىمەن ءومىر سۇرسە تۇزەلەدى دەدى. ال، بىرەۋلەر وقۋ - بىلىممەن، حالىقتى اعارتۋمەن ادام ءومىرى تۇزەلەدى دەدى. بىرەۋلەرى باي، كەدەيدى تەڭەۋمەن تۇزەلەدى دەسە، بىرەۋلەرى تاربيەمەن تۇزەۋگە بولادى دەدى. ءومىردىڭ ءوزى — تىرشىلىك تالاسى. سوندىقتان ادام ءومىرىن جاراتىلىستىڭ ءوزى سولاي جاراتقان، ءبىرىن - ءبىرى جەپ، تالاپ، تالاسىپ ءومىر سۇرمەك دەگەندەر دە بولعان. شاكارىمنىڭ ءوزى بۇل يدەيالاردىڭ ەشقايسىسى ادام جاراتىلىسىن وزگەرتە المايتىنىنا سەنىمدى بولدى.
مازمۇنى
1. ءومىربايانى
2. رەسمي اقتالۋى
3. شىعارماشىلىعى
o 3. 1شىعارمالارى
o 3. 2اندەرى
3. 2. 1ورىنداۋشىلار
4. شاكارىم جانە اباي
5. اقىن جانە حالىق
6. اعارتۋشىلىق ليريكاسى
7. شاكارىم جانە الەم ادەبيەتى
8. ليريكاسى
9. پوەمالارى
10. پروزالىق شىعارمالارى
11. ولەڭدەرى
12. دەرەككوزدەر
13. سىرتقى سىلتەمەلەر
ءومىربايانى
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، اباي اۋدانىنداعى، شىڭعىستاۋ بوكتەرىندە 1858 جىلى، 11 شىلدە كۇنى دۇنيەگە كەلەدى. ارعىن تايپاسىنىڭ توبىقتى رۋىنان شىققان. شاكارىمنىڭ اكەسى قۇدايبەردى ەرتە قايتىس بولادى. بۇل كەزدە شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى جەتى جاستا ەدى. الپاۋىت اتاسى قۇنانبايدىڭ تاربيەسىنە الىنعان شاكارىم جەتىمدىك تاۋقىمەتىن تارتپاسا دا، اكە قازاسى جانى نازىك، كوكىرەگى سەزىمدى بالاعا وڭاي سوقپاعانعا ۇقسايدى. سول تۇستا تەبىرەنگەن بالاۋسا جۇرەكتەن العاش جوقتاۋ، جىر ولەڭ دە كوزدىڭ جاسىمەن بىرگە قۇيىلادى. ءبىراق قازاقتا ەكى اۋىز ولەڭدى كىم شىعارمايدى؟ جاس بالانىڭ جاڭاعى تالابى ءومىر كۇيبەڭىنىڭ كۇلدى - كومەشىنە الدانىپ قالىپ قويار ما ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر شاكارىم قۇنانبايداعى ەركە توتاي قالپىنان تەز اۋىسىپ، اباي تاربيەسىنە كوشپەسە.
«مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» اتتى اۆتوبيوگرافيالىق ولەڭىندە شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى بەس جاسىندا اۋىل موللاسىنان ساباق الا باستاعانىن جازادى. ايتەۋىر، ءتورت - بەس جىل كولەمىندە قارا تانىپ شىقسا كەرەك. بۇدان كەيىن ەش مەكتەپ وقۋىنان وتپەسە دە، بىلايعى ءومىرى دە ونەر - ءبىلىم قۋعان جاستىڭ ءوسۋ جولىن اڭعارتادى. دومبىرا تارتۋ، گارموندا ويناۋ، قارشىعا، بۇركىت باۋلىپ، ساياتشىلىق، جاساۋ، سۋرەت سالۋ، ولەڭ جازۋ، عىلىمعا قۇمارلانۋ، قالتاسىنداعى ساعاتىنىڭ مەحانيزمىنە دەيىن اقتارىپ - توڭكەرىپ وتىرىپ، توقتاپ قالسا، ءوزى جۇرگىزىپ الاتىن مىنىسكەرلىككە توسەلۋ، كيىمدى وزىنشە تىگىپ كيىنۋى — مىنە، بۇنىڭ، ءبارى سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ادامنىڭ قولىنان عانا كەلەتىن ءىس. ءبىر سايلاۋ مەرزىمى بولىس تا بولىپ كورەدى. ارتىنشا ول «ەرىكسىز جەمتىك شوقىدىم»، «ار كەتىپ، ايلا جامىلدىم» دەپ وپىنادى، ۇلىق بولۋدى دارەجە كورىپ، وقىعانىنا وكىنەدى، سۋساعان عىلىمنان جىراقتاعانىنا ناليدى.
ءبىراق شاكارىم ءوزىن مىنەگەندە كەيىنگى جاسقا ساباق بولسىن دەيدى. مۇنى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ايتپەسە ەل جۇمىسىنا ارالاسۋ وعان ءوز تۇسىنداعى كوعامنىڭ تامىرىن باسىپ، سىرقاتىن انىقتاپ الۋىنا كومەكتەستى. تۆورچەستۆوسىنان دا مۇلدە قول ءۇزىپ كەتپەگەن. ۇستازى ابايدىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، شەجىرەمەن اينالىسادى، جيىرما بەسىندە «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى» دەگەن ەڭبەك تۋعىزادى، ولەڭىن دە جازا بەرەدى، «عىلىمنان ەدىم جالاڭاش» دەسە دە، قىرىق جاسقا دەيىن ول ورىس، تۇرىك، اراب، پارسى ءتىلىن ۇيرەنىپ، «فيلوسوف - ويشىل جازعانىن سىناۋعا» بەت بۇرادى.
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى — ءوز بەتىمەن ءبىلىم الىپ وسكەن ادام. ارينە، جەتەكشىسى اباي بولعان. دۇنيەگە كوزقاراسى دا اباي ىقپالىمەن قالىپتاسقان. ابايدىڭ اقىندىققا مۇلدە دەن قويعان شاعى 1886 - 89 جىلدار شاماسى ەكەنى ءمالىم. بۇل كەزدە ۇلى اقىن قىرىقتىڭ ۇستىنە شىقسا، شاكىرتى شاكارىم دە وعان سەرىك بولارلىق جاسقا كەلدى. جيىرمانى ورتالاپ تاستادى. سوندىقتان شاكارىم وتكەن اباي مەكتەپ - ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروگرامماسىندا قانداي «پاندەر» وقىلعانىن الدىمەن ونىڭ ءمۇعالىمى ۇستانعان ادەبيەتتەن بىلەمىز. مۇحتار اۋەزوۆ زەرتتەۋى بويىنشا، اباي «ورىستىڭ بەلگىلى جازۋشىلارىنان: پۋشكين، لەرمونتوۆ، تولستوي، سالتىكوۆ - ششەدرين، نەكراسوۆ: سىنشىل - ويشىل دەموكراتتاردان: بەلينسكيي، گەرسەن، بايرون، فيلوسوف بىلگىشتەردەن: سپەنسەر، سپينوزا، ليۋيس، دارۆين، درەپەر سياقتى تالايلاردى وقىعان». (شىعارمالار، 12 تومدىق. — 286 - بەت).
ەندى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى ءوز تاراپىنان ىزدەنىپ وقىعان عىلىمي قاينارلارعا كەلسەك، بۇل تۋرالى 1911 جىلى ورىنبور قالاسىندا باسىلىپ شىققان «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى كىتابىندا ول بىلاي دەپ جازادى: «وكىعان كىتاپتارىمنىڭ مۇسىلمانشاسى: ءتابري — تاريحي عۇمۋمي، تاريحي عۇسماني، تاريح انتشار الاسلام، ءناجيپ عاسىمبەكتىڭ تۇرىك تاريحى، ءابۋ العازى باھادۋر حاننىڭ جازعان شاجىرە تۇرىك جانە ءھار ءتۇرلى كىتاپتاردان الىنعان سوزدەر؛ ورىسشا كىتاپتاردان وكىعانىم: رادلوۆتىڭ ۇيعىر تۋرالى، اريستوۆتىڭ تۇركى ءناسىلى تۋرالى، دۇنيەدەگى ءھار ءتۇرلى جۇرتتىڭ شەجىرەلەرىنەن ورىسشاعا كوشىرىلگەن سوزدەرى. ونىڭ ىشىندەگى تۇرىكتىڭ ەڭ ەسكى زامانىنداعى شەجىرە كىتاپتارى قۇتادقۋ بىلىك، قوشۋ چيدام دەگەن كىتاپتاردىڭ ءسوزى. جانە اراب - پارسى - رۋم - ەۋروپا جازۋشىلارىنىڭ ءسوزى» (2 - بەت).
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى كىتاپتاردى وقىعاندا ادام جانە الەم سىرىن بىلمەك ءۇشىن وقيدى. جان نە؟ ءدىن نە؟ بارشا عالام قالاي جارالعان؟ مىنە، وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيدى. جانە سونىڭ ءبارىن ول «نوقتاسىز ويمەن تەكسەردىم» دەيدى. وسى ويمەن مەككەگە بارعانىن دا ايتادى. ستامبۇل كىتاپحاناسىندا ون ءۇش كۇن وتىرادى. بۇل — 1905 - 1906 جىلدار شاماسى.
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى دىنمەن جۇلدىزى جاراسا بەرمەگەنىن ءدال وسى ارادا ايتۋىمىز كەرەك. راس، قۇدايعا سەنگەن. ءبىراق «تالاي ءدىندى تەكسەردىم، ەشبىرى ميعا سىيعان جوق» دەيتىن دە شاكارىم. تەگىندە، ول دۇنيەگە كوزقاراسى جاعىنان اتەيزمگە ويىساتىنداي. ويتكەنى «الەمدە جوعالعان ەشبىر زات جوق، تۇرلەنەدى ويلا، شىراق» دەپ ەشبىر قوسۋ، الۋسىز ماتەرياليستىك وي قوزعايتىن دا شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى عوي.
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى ءوز حالقى الدىنداعى ۇلكەن ەڭبەگىنىڭ ءبىرى — ۇلى ورىس حالقىمەن تۋىستاسۋ، دوستاسۋ، ونىڭ ۇلى مادەنيەتىن يگەرۋ جولىنداعى اباي داستۇرىنە ءارقاشان بەرىك بولعاندىعى. «ورىس قوي ەندى اتامىز، جاقسىلىق سونان تاتامىز» دەگەن پىكىردەن ول اينىماعان. ورىس مادەنيەتىن سوزبەن عانا ەمەس، ىسىمەن دە ناسيحاتتاعان ول 1908 جىلى ا. س. پۋشكيننىڭ «دۋبروۆسكيي»، «بوران» شىعارمالارىن ولەڭ تۇرىندە اۋدارادى. پروزالىق شىعارمانىڭ پوەتيكالىق شىعارماعا اينالۋى دۇنيە ءجۇزى ادەبيەتىندە سيرەك ۇشىراساتىن قۇبىلىس ەكەنىن دە ايتا كەتۋىمىز كەرەك. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى بۇل ارادا حالقىنىڭ باسىم بولىگىنىڭ حات تانىلمايتىندىعىن ەسكەرىپ، جاتتاۋعا قولايلى ولەڭ فورماسىنا ادەيى جۇگىنگەن. اسىرەسە، ليەۆ تولستوي ۋاعىزداعان ادىلەت، ار جولى قازاق اقىنىنىڭ كوكەيىنە قونا كەتەدى. ول ۇلى جازۋشىنىڭ شىعارمالارىن اۋدارادى، وعان حات جازىپ، اقىل - كەڭەس سۇرايدى.
وسى تولستوي ءىلىمىنىڭ اسەرى مە، الدە نە، 1908 جىلى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى ساحارادا سيرەك كەزدەسەتىن مىنەز كورسەتىپ، ەلسىزگە شىعادى، ءوزى «سايات قورا» دەپ اتاعان ۇيدە جاپادان - جالعىز، سەمياسىز تۇرادى. سوندا دا ول حالقىنان رۋحاني بولەكتەنگەن جوق، قاجىدان قايتقانداعى اتاسى قۇنانباي قۇساپ شىمىلدىق قۇرىپ، جارىق دۇنيەنى تارك ەتپەيدى، ولەڭىن جازىپ، الەم وقيعالارىنا ءۇن قوسىپ وتىرادى.
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى 1917 جىلعى ريەۆوليۋسيا تاڭىن جارقىن ۇمىتپەن قۋانا قارسى الدى. وعان كۋا — «بوستاندىق تۋى جارقىراپ»، «بوستاندىق تاڭى اتتى» دەگەن ريەۆوليۋسياعا ارناعان جىرلارى. كەيدە اداسىپ، دوس قايسى، دۇشپان قايسى ەكەنىن ايىرا الماي قالعان كەزدەرى دە بولادى. 1918 جىلدىڭ باسىندا ول الاشورداشىلاردىڭ شاقىرۋىمەن سەمەيگە كەلەدى. جولشىباي «سەمەيدى قىزىل العانىن» ەستىپ بارادى. بۇل 1918 جىلدىڭ اقپانى. الاشورداشىلار شاكارىمدى سىرتىنان سوت ەتىپ سايلاعان ەكەن، ويىندا ەش نارسە جوق اقىن كونە سالادى. ءبىراق كوپ ۇزاماي، سول 1918 جىلعى ماۋسىمدا، سەمەيدى اقتار كايتا باسىپ الادى. «وعان تاعى قۇل بولدىق، ساتىلعان مالمەن پۇل بولدىق» دەپ، اقتاردان كوڭىلى قالعان اقىن ەلىنە ورالادى. سول جىلعى كۇزدە ول تاعى دا سەمەيدىڭ قۇم كوشەسىن تاپتايدى. وسىندا ورىنبوردان قاشقان الاشوردا «ۇكىمەتى» كوشىپ كەلىپ، ءوز بەدەلىن ءوسىرۋدىڭ ءبىر امالى ەسەبىندە اقىندى قالاعا شاقىرتقان ەكەن. بۇل جولى شاكارىمنىڭ «الاشوردا ءبىر بولەك، قاۋىمنىڭ ويى وزگەرەك ەكەنىنە ابدەن كوزى جەتەدى دە، ەسكىلىكتى قايتا جاڭعىرتقىسى كەلگەندەرگە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ەلىنە تارتىپ وتىرادى. ول اۋىلدا ءجۇرىپ تە اقتاردىڭ سالعان ويرانىنىڭ كۋاسى بولادى. «قالاعا قىزىل ورنىعىپ، ادىلەت اتتى جول شىعىپ، ايتىلعان بوران ءوتتى تەز» دەپ قۋانا قورىتادى.
كەيىن شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى وسى ءبىر الاساپىران كەزىندە از ۋاقىت بولسا دا اداسۋى ونىڭ بىلايعى تاعدىرىنا اۋىر ءتيدى. ول ريەۆوليۋسيونەر بولا العان جوق. اعارتۋشى، دەموكرات ورەسىندە قالىپ قويدى. سويتسە دە قارت اقىن ريەۆوليۋسيانى جارقىن جىرىمەن قارسى الدى. الاشوردادان تەز قول ءۇزدى. سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورناۋىن ادىلەت جولىنىڭ جەڭىسى دەپ ءبىلدى. وسىنىڭ ءبارى وبەكتيۆتى، ءادىل باعاسىن الۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق ونى جەكە ادامعا تابىنۋشىلىقتىڭ قىرسىعى ىستەتپەدى.
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى تاعى دا ءوزىنىڭ «سايات قورا» اتالاتىن جىراقتاعى مەكەنىنە كەتسە دە، دۇشپاندارى وعان تىنىشتىق بەرمەدى. مولدالار شاكارىمدى «ءدىن بۇزار» دەپ ايىپتادى. باي - جۋاندار «الجىدى» دەپ لاقاپ تاراتتى. اۋىلدىڭ بەلسەندىسى ەسكىشىل دەپ وسەكتەدى.
1931 جىل. كۇزدىڭ سۇرعىلت كۇنى. وسىنىڭ الدىندا عانا باندىمەن بايلانىسى بار دەگەن كىنامەن ۇستالعان جەرىنەن بوسانىپ، اقتالىپ شىققان، بۇل كەزدە جەتپىستىڭ ۇشەۋىنە كەلگەن شاكارىم كۇدايبەردييەۆ اۋدان ورتالىعىنا بەت الادى. سول كەزدە مىلتىق داۋسى گۇرس ەتە تۇسەدى. قاپەرىندە ەشتەڭە جوق قارت يىعىنان وق ءتيىپ، اتتان قۇلايدى. ءبىر زامات كوزىن اشسا، وگپۋ قىزمەتكەرى قاراسارتوۆ جانىنا ەرتكەن حاليتوۆ دەگەن ميليسيونەرى بار، قاسىندا تۇر ەكەن. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى ولاردان اۋدان ورتالىعىنداعى اۋرۋحاناعا جەتكىزۋدى وتىنەدى. جاۋاپ ورنىنا مىلتىق تاعى دا شاڭق ەتە قالادى. مىلتىق ءتۇتىنى تارقاعاندا، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى بۇل دۇنيەدە جوق ەدى.
You Might Also Like
