شەرمەندە وتكەن ءور تۇلعا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: شەرمەندە وتكەن ءور تۇلعا.
ساباقتىڭ ماقساتى: قۇلاگەر بەينەسى ارقىلى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك سىرىن اشۋ. اقان سەرىنىڭ قايعىدان تۋعان ماڭگى جاسايتىن، حالىق جۇرەگىنە ۇيالاعان، قاندى قول جەندەتكە تاڭبا باسقان، قازاق قيالىنىڭ عاجايىپ اتى، ورەن تۇلپارعا ەسكەرتكىش ورناتقان «قۇلاگەر» ولەڭى مەن ءانىنىڭ شىعىپ تارالۋىن وقۋشىلارعا دالەلدەپ، ءتۇسىندىرۋ، تانىستىرۋ.
ساباقتىڭ مىندەتى: بىلىمدىلىك - ءىلياس جانسۇگىروۆ قىزمەتى، ءومىرى، شىعارمالارىنىڭ تاقىرىبى مەن نەگىزگى ويى تۋرالى ءوز بەتتەرىمەن جانە توپپەن ءبىلىم الۋعا ۇيرەتۋ. ونىڭ «قۇلاگەر» پوەماسىنداعى تاريحي تۇلعانى سومداۋى، تالانت پەن دارىنسىزدىڭ تارتىسىن، اقاننىڭ تراگەديالىق وبراز ەكەندىگىن جانە ءداۋىر شىندىعىن اشۋىن نەگىزگى يدەياسىن مەڭگەرتۋ؛ تاربيەلىك - اقان ءومىرى - ونەر ادامىنىڭ رۋحاني تازالىعىنىڭ ۇلگىسى ونەردىڭ تىرشىلىك تارتىسىنان جوعارى تۇراتىندىعىنىڭ بەلگىسى ەكەندىگىن تۇسىندىرە وتىرىپ، وقۋشىلاردى اقانداي ءور، قايسار تالانت يەسى بولۋعا تاربيەلەۋ. ساڭلاق سازگەر، ءدۇلدۇل ءانشى، ەلىنىڭ ەركەسى اقان سەرىنىڭ ونەگەلى ءومىرىن ۇلگى ەتە وتىرىپ، قىزعانشاقتىق، كۇنشىلدىك، كورەالماۋشىلىق سياقتى جامان مىنەزدەردەن ساقتاندىرۋ. ونەردى قۇرمەتتەي بىلۋگە ۇيرەتۋ؛ دامىتۋشىلىق - وقۋشىنىڭ سىني كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ. اشىق، ەركىن سويلەي بىلۋگە باۋلىپ، ءتىلىن دامىتۋ. «قۇلاگەردىڭ» پسيحولوگيالىق سىرىن (ءقاۋىپ، قورقىنىش، قايعى، كۇيىنىش سەزىمدەرىن) اشۋ بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ سەزىمىن وياتۋ. سوزدىك قورىن مولايتۋ، دامىتۋ، كوركەمدىك قۇندى ەرەكشەلىكتەرىن اشۋ، ات سيپاتىن سالىستىرۋ ارقىلى ادەبي - تەوريالىق بىلىمدەرىن دامىتۋ.
جاڭاشا وقىتۋ تەحنولوگياسى: وقۋ مەن جازۋ ارقىلى سىني تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ (اۆتورلارى: چارلز تەمپل، دجينني ستيلل، كۋرت مەرەديت)
ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، جيگسو، تالداۋ - جيناقتاۋ، كلاستەر، شىعارماشىلىق ىزدەنىس، وي قورىتۋ، ت. ب.
ءتۇرى: ءداستۇرلى ەمەس ساباق
ءتيپى: جاڭا ساباقتى يگەرتۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، ءان - كۇي، بەينەلەۋ ونەرى.
كورنەكىلىگى: ءىلياستىڭ، اقاننىڭ پورترەتى، قۇلاگەر بەينەسى، ينتەراكتيۆتى تاقتا ت. ب.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ا) وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
ءا) شاتتىق شەڭبەرىن قۇرىپ وقۋشىلاردى پسيحولوگيالىق تۇرعىدا ساباققا دايىنداۋ.
- ال، قانەكەي بالالار شاتتىق شەڭبەرىن قۇرىپ قول ۇستاسايىق. ەندى كوزىمىزدى جۇمىپ بارلىق جامان ويلار مەن وكپە نازدارىمىزدى ۇمىتىپ، تەك جاقسىلىقتى ويلايىق. كۇن شىعىپ بىزگە كۇلىمدەپ تۇر. ال ءبىز ءبىر – بىرىمىزگە كۇلىمدەپ تۇرمىز. ەندى كوزىمىزدى اشىپ جاقسى تىلەكتەرمەن ساباعىمىزدى باستايمىز. وقۋشىلار ءبىر - بىرلەرىنە جاقسى تىلەكتەر ءبىلدىرىپ ساباق وقۋعا كىرىسەدى.
ءى. قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ.
- بالالار مىنا سۋرەتتەرگە قاراڭدارشى، وزدەرىڭە ۇناعان، جۇرەكتەرىڭە جاقىن سۋرەتتى تاڭداپ ءبىر توپ قۇرىڭدار.(ءىلياس، اقان، قۇلاگەر سۋرەتىن وقۋشىلارعا كورسەتەمىن. ءىلياس ولەڭدەرىن ۇناتاتىن وقۋشىلار ءبىر توپقا، اقان سەرىنىڭ ءومىرىن ۇناتاتىندار ءبىر توپقا، قۇلاگەر سياقتى تۇلپاردى ۇناتاتىن بالدار ءبىر توپقا جينالىپ 3 توپقا بولىنەدى.)
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
جيگسو ءادىسى ارقىلى 3 توپ ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ءومىرى جانە قىزمەتى، بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىنىڭ تاقىرىپتارى، اقىننىڭ تانىمدىق سيپاتى، اقىن ولەڭدەرىندەگى ەستەتيكالىق يدەال تاقىرىپتارىنداعى ماتىندەردى ەكسپەريمەنتتىك توپتا تالقىلاپ، ءتۇسىنىپ الادى. سونان سوڭ جانۇيالىق توپتارىنا بارىپ ءبىرىنشى بولىمنەن باستاپ كەزەك - كەزەك ءار وقۋشى وزدەرىنىڭ وقىپ كەلگەندەرىن ايتىپ تۇسىندىرەدى. وسى ءادىس بويىنشا بەرىلگەن ءماتىننىڭ مازمۇنىمەن بارلىق وقۋشى تانىسىپ شىعادى.
«ساندار سىر شەرتەدى» كەستەسى بويىنشا ءىلياس ءومىرى، قىزمەتىنە شولۋ جاسايدى.
1 - توپ تاپسىرماسى:
ساندار سىر شەرتەدى
1905 - 1911، 1912، 1915، 1920 - 1921، 1925 - 1928، 1934 - 1936، 1938، 1894
بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىنىڭ تاقىرىپتارى.
(كەستەنى ءار توپتان وقۋشىلار شىعىپ تولتىرادى).
2 - توپ تاپسىرماسى:
ءىلياستىڭ بالالارعا ارنالعان ولەڭدەرىنىڭ تاقىرىپتارى
وقۋ ءبىلىم - تابيعات - ەڭبەك
3 - توپ تاپسىرماسى:
ءى. جانسۇگىروۆتىڭ باستاۋىش سىنىپ وقۋلىقتارىنا ەنگەن شىعارمالارىن كورسەتىپ جاتقا ايتۋ.
1 - سىنىپ
«جازعى شىلدە»
2 - سىنىپ
«كۇن شىققاندا»
3 - سىنىپ
«جازعىتۇرىم»
4 - سىنىپ
«كوكشەتاۋ»، «شاركەي»
ءىى. ماعىنانى تانۋ.
جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ:
- بالالار، ءبىز كەيىنگى ۇرپاققا زامان سىرىن تەرەڭ اشقان ءى. جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» پوەماسىمەن تانىسامىز. بۇگىنگى ساباقتا اقاننىڭ تراگەديالىق وبراز ەكەندىگىن اشۋىمىز كەرەك.
كەزىندە ءماشھۇر ءجۇسىپ «اقان – زاماننىڭ سۇڭقارى، قىزىل ءتىلدىڭ ءدىلمارى، جىگىتتىڭ قۇلپى جىبەگى، ءسوزدىڭ اعىتىلعان تيەگى» دەگەن ەكەن. زامانىنان وزىپ تۋعان ءدۇلدۇل ءانشى، مايتالمان ورىنداۋشى اقان سەرى نەگە تراگەديالىق وبراز بولادى؟ ساڭلاق ءمىنىپ، سۇلۋ سۇيگەن اقاننىڭ تراگەدياسى نەدە؟ سول ءبىر كەلمەسكە كەتكەن ءداۋىر شىندىعىن اشۋىمىز كەرەك.
1. «قۇلاگەر» ولەڭى مەن ءانىنىڭ شىعۋ تاريحى. ءى. جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» پوەماسىمەن بايلانىستىرا باياندايمىن. اس تۋرالى تۇسىنىك بەرىپ وتەمىن. اقان مەن باتىراشتىڭ بەتپە-بەت كەزدەسۋىن 2 وقۋشى وت شارپىعان وتكىر ديالوگتار ارقىلى كورىنىس كورسەتەدى.
2. ءى. جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر»پوەماسىنا دايىنداپ كەلگەن سۋرەتتەر سلايدىن كورسەتە وتىرىپ بايانداپ بەرەمىن. بايانداۋ بارىسىندا ولگەن اتىنىڭ باسىندا وتىرىپ، اقان سۋىرىپ سالىپ ولەڭ مەن ءان شىعارعان، ول ءان «قۇلاگەر» ەكەنىن ايتتىم.
3. «قۇلاگەر» (ءانىن) ولەڭىن ەلەكتروندى وقۋلىقتان تىڭداتامىن. وقۋشىلارعا ولەڭدى تىڭداپ وتىرىپ، نە كوردىڭدەر؟ نەنى ەلەستەتتىڭدەر؟ قانداي قۇبىلىستى بايقادىڭدار؟ دەگەن سۇراقتار قويدىم.
4. وقۋشىلار وزدەرى ەلەستەتكەن، بايقاعان قۇبىلىستاردى ايتادى. مىسالى: اقىننىڭ قورقىنىشىن، قاۋىپتەنۋىن قۇلاگەردىڭ ەرەكشەلىگىن، ەرەن جۇيرىكتىگىن، اقاننىڭ قۇلاگەرمەن بىرگە ولگىسى كەلگەنىن، ادامعا دا ايىرباستامايتىنىن، قايعىعا امالسىز ءتوزۋىن، بولاشاققا ۇمىتپەن قاراۋىن، قۇلاگەردىڭ ولەرىن ءتۇس كورۋ ارقىلى سەزۋى، اقاننىڭ وكىنىشى، قۇلاگەردىڭ جۇيرىكتىگىمەن يەسىنە پايدا كەلتىرۋى، قۇلاگەردىڭ بۇكىل ەل ابىرويىن كوتەرگەندىگىن، قۇلاگەردىڭ ءولىمى اتىعاي، قاراۋىل ەلدەرىنىڭ قايعىسى ەكەندىگىن اقاننىڭ قۇلاگەردى ولتىرگەن جاۋىزعا ءولىم تىلەۋىن ت. ب
«سالبىراپ ساپتى اياقتاي تومەنگى ەرنىڭ»،
«بوتا تىرسەك، قىل ساعاق، ساندال كەرىم»،
«جىبەكتەي كۇلتەلەنگەن قۇيرىق جالىن»،
«ور بولىپ قالۋشى ەدى شاپقان جەرىڭ».
ليريكالىق “قۇلاگەر” ولەڭىنىڭ كوركەمدىك قۇندى ەرەكشەلىگى اقىننىڭ ءوز باسىنداعى پسيحولوگيالىق وزگەرىستەردى شىنايى سۋرەتتەۋىندە، بۇندا ات پورترەتىن دە تولىق كوزگە ەلەستەتە بىلگەن. اقاننىڭ كۇيىنىشىنىڭ ەڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكىزىپ:
«ءولدى دەپ، قۇلاگەردى ەستىگەندە،
جۇلدىم دا ساقالىمدى ويبايلادىم»- دەپ سۋرەتتەيدى، ولەڭنىڭ ءاربىر ءسوزى قۇلاگەردىڭ جوقتاۋىنداي ەستىلەدى. جۇپتاسۋ جانە توپتاسۋ ءادىسى ارقىلى «تۇلعانى تانىپ ءبىل» وقىتا ۇيرەتۋ ويىنى بويىنشا وقۋشىلارعا اقان بەينەسىن جان - جاقتى اشۋداعى شىعارماشىلىق ىزدەنىس جاساۋدى تاپسىرۋ.
1. اقان – تاريحي بەينە.
«تۋعانى ارقاداعى ارعىن ەلى، وسكەنى كوكشەتاۋدىڭ شالعىن جەرى» دەپ اقىن جىرلاعانداي اتى اڭىزعا اينالعان كوكشەتاۋ ءوڭىرىنىڭ قوسكول دەگەن جەرىندە 1843 - 1913 جىلدار اراسىندا ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعا. ءزىلقارانىڭ بالاسى الىبەك باتىردان ءبىر جىلدا الپىس تۇلكى العان قاراتورعاي دەگەن بۇركىتتى، سايرات تورەدەن ءبىر جىلدا توعىز قاسقىر العان بازارالا دەگەن تازىنى الادى. وسى كەزدە اقاننىڭ قولىنا كوبەي - قاراۋىل شوكەتاي جىلقىسىنان شىققان، التى الاشقا اتى شىققان قۇلاگەر تۇسەدى. قۇلاگەر ارقانىڭ تالاي استارىندا اۋزىمەن قۇس تىستەگەن تالاي جۇيرىكتەردەن وزىپ جۇرەدى. اقان مەن قۇلاگەر اتى ەلگە جايىلادى. اقان 1876 جىلى كەرەي رۋىنىڭ پاڭ نۇرماعانبەت اتانعان ۇلكەن بايى ەرەيمەن دەگەن جەردە اكەسى ساعىنايعا اس بەرەتىن بولىپ، سول اسقا اقان قۇلاگەردى بايگەگە قوسپاق بوپ الىپ بارادى. بايگەگە قوسىلعان جۇيرىكتەردەن دارا شىعىپ جۇلدىزداي اعىپ كەلە جاتقان قۇلاگەردى بۇرىننان اقانمەن وشتەسىپ جۇرگەن باتىراش دەگەن باي سوققىعا جىعىپ ولتىرەدى. قاناتىنان ايرىلعان اقان زارى، اقان قايعىسى «قۇلاگەر ءانىن تۋعىزدى. وركوكىرەك، تارپاڭ بايلارعا قارسى قاراپايىم حالىقتىڭ قايراتى جەتپەيتىن زامان شىندىعىن، كۇشتىلەر وكتەمدىك جۇرگىزگەن زاماننىڭ مۇڭدى سازىن شەرتكەن تاريحي جىر دۇنيەگە كەلەدى.
2. اقان – كومپوزيتور
اققۋدىڭ اسەم ۇنىندەي جانىڭدى جادىراتار، جۇرەگىڭدى ەلجىرەتەر، قۇلاق قۇرىشىڭدى قاندىرار مايدا كومەي ءاننىڭ ىرعاعىنا ەلتىگەن حالىق اقان جانىنان كەتەر ەمەس. انشىگە دەگەن حالىقتىڭ ىقىلاس - پەيىلى اقان دۇشپاندارىنىڭ ىشتەرىن كۇيدىرەدى، ءان سازىنا وزدەرى دە ەلجىرەپ ىنتىعا تۇسەدى. ونىڭ اندەرى بەرىكتىك پەن ادالدىقتى، ماحاببات ەركىندىگى مەن سۇلۋلىقتى جىرلايدى. ول – ادامنىڭ ءتۇسى دە، ءىسى دە، جانى دا سۇلۋ بولۋىن تىلەيدى. اقان – نازىك جان، اسقان ونەر يەسى. بىرنەشە ءاننىڭ اۆتورى. «بالقاديشا»، «سىرىمبەت»، «ءۇش توتى» ت. ب. اندەرى – حالىق اراسىندا ۇمىتىلماس، ماڭگىلىك مۇرا. اقان انىمەن ماڭگى جاسايدى. «قۇلاگەر» پوەماسىندا اقىننىڭ نەگىزگى ايتپاق ويى - ونەردىڭ وشپەيتىنى، ونەرلىگە ءولىم جوق دەگەن تۇجىرىم. اقان مەرت بولعان پىراعى قۇلاگەرگە ارناپ الەمدە كەزدەسپەيتىن ءان شىعارعان، وزىنە ءوزى ماڭگى توزباس ەسكەرتكىش سوققان.
3. اقان – ايتىس شەبەرى.
اقان تالاي ارقالى اقىنداردى تۋلاقشا سىلىككەن، قارا ولەڭدى ورىپ ايتقان ايتىس ونەرىنىڭ ءدۇلد ۇلى بولعان. ول – ءجۇسىپ تورە، ورىنباي، تەزەكباي سياقتى اقىندارمەن ايتىسقان. ءماشھۇر ءجۇسىپ جانە ەسماعۇل قودىعابالاسىمەن حات ارقىلى ايتىسقان. اقان جۇمباقتار دا شىعارعان. تابان استىندا تاۋىپ ايتاتىن تاپقىر، سۋىرىپ ايتار شەشەن بولعان. اقاننىڭ تاپقىرلىعى تۋرالى ەل ىشىندە مىناداي اڭگىمە بار ەكەن. اقان سەرىنىڭ قۇلاگەردەن ايرىلىپ قايعىرىپ جۇرگەن كەزى ەكەن. قىلىشباي دەگەن بىرەۋ: - ساعىنايدىڭ اسىنا جۇرەرىڭدە مەنىڭ قارا شاڭىراعىمنان ءدام تاتىپ كەتكەنىڭدە ءدۇلدۇلىڭ امان قالاتىن ەدى - دەيدى. سوندا اقان: - قاندى سۇرگىندە ءجۇرىپ ازىرەت ءالىنىڭ تورعا، تۇلپارىنىڭ ورعا جىعىلعانى سەنىڭ ۇيىڭنەن ءدام تاتپاعاننان بولعان ەكەن عوي، - دەپ تۇتقيىلدان جاۋاپ بەرىپتى. اقاننىڭ جۇرگەن جەرلەرىندە الۋان ءتۇرلى سوزدەر قالعان ەكەن.
4. اقان – اڭىزدىق كەيىپكەر.
سۇلۋ كيىم، جۇيرىك ات، قۇماي تازى، العىر بۇركىت جانە 15 - 20 جىگىتتى ءوزى تاربيەلەپ نوكەر قىلىپ الادى، سول جىگىتتەردىڭ الدىندا قولباسىنداي ءوزى وقشاۋ وتىرادى. بىرەسە بوز اتقا ءمىنىپ اق كيگەن، بىرەسە قارا اتقا ءمىنىپ قارا كيگەن. باسىندا – بۇلعاقتاعان ۇكى، قولىندا دومبىرا، اۋزىندا - ءان.
مىنە عاجاپ! ەرتەگى ءومىر ەمەس پە؟! ءومىر ايدىنىندا اققۋداي ءجۇزىپ، ۇكىدەي ۇلپىلدەپ جۇرگەن اقاندى ءبىراق كۇندە مۇڭ شالدى. قۇلاگەرىنەن ايرىلىپ، قاناتى قايرىلىپ بىلىق تۇرمىستان بەزگەندە، حالىق ونى ۇعا الماي، اقاننىڭ جۇمباق ءومىرىن شەشە الماي ونى الىپ بارىپ پەرىگە بالايدى. دۇشپاندارى نەشە ساققا جۇگىرتىپ، وسەك، وتىرىككە تاڭۋى ادىلەتسىزدىكتىڭ ءبىر كورىنىسى ەدى.
«تۇسىندا سەرى بولسىن، پەرى بولسىن ۇنايدى ومىرىمەن اقان ماعان» دەپ ءىلياستىڭ ءوزى ايتقانداي ءومىرىنىڭ سۇلۋلىعىمەن اتى اڭىزعا اينالعان اڭىزدىق كەيىپكەر دەر ەدىم.
5. اقان – سەرى.
اقان بيلىك ايتقان، داۋ قۋعان، مال جيناعان ادام ەمەس، استىندا – جۇيرىك اتى، قولىندا – قىران، سەرىلىك ونەر قۋعان، ءومىر ايدىنىندا قازداي قالقىپ، قۋداي جۇزگەن، سۇلۋدى سۇيگەن. مۇنى اقىن شەبەر سۋرەتتەگەن. حالىقتىڭ سال - سەرىلىك سالتىنىڭ وزىعىن ۇستانىپ، ونى ءوزىنىڭ ەرەكشە، بولەك بولمىسىمەن شىرقاۋ بيىككە كوتەرىپ، زاماننىڭ كوركەم بەينەسىنە اينالعان اسقاق تۇلعا.
6. اقان – تراگەديالىق كەيىپكەر.
ساعىنايدىڭ اسىندا اتىنان قاپىدا ايرىلىپ جۇرەگى قان جىلاعان اقىن ەستەن تاندى. قۇلاگەر ەر قاناتى عانا ەمەس، اقاننىڭ رۋحاني مەدەۋ تۇتقان سەرىگى ەدى. قۇلاگەردىڭ مەرت بولۋىمەن بىرگە اقاننىڭ ءوزى دە رۋحاني قازاعا ۇشىرادى. قۇلاگەر ولگەندە اقان «ەل بەتىن قالاي كورەمىن» دەپتى. اقاننىڭ جان كۇيزەلىسىن وسى ءبىراۋىز ءسوز ۇقتىرىپ تۇرعانداي. كول ەركەسى اققۋ، كوك ەركەسى سۇڭقار – اقاننىڭ قاناتى قايرىلدى، پىراقتى شابىسىنان ايرىلدى. ەلىنەن، جەرىنەن بەزدى. جالعىز ءوزى ەلدەن جىراق كۇي كەشتى. قۇلاگەر ءولىمى جارالى جانىن كۇيرەتكەن، اياۋسىز سوققى بولدى. قيانات پەن ادىلەتسىزدىكتەن جاپا شەككەن اقاننىڭ ءحالىن ءىلياس «قۇلازىپ كۇزدىگۇنى كوكشەتاۋداي، قىزىقتىڭ كوشىپ كەتكەن سارجايلاۋى» دەپ بەينەلەيدى. اقان جان جولداسىن قولىمەن ولتىرگەندەي كۇيىنەدى. «مال دا بولسا ادامنان ەستى جانۋار - اي، شابۋعا جىبەرەردە سالبىراپ، باسىن تومەن سالىپ، كادىمگىدەي كوزىنەن جاس بۇرشاقتاپ تۇردى - اۋ. وسى سۇمدىقتىڭ بولاتىنىن بىلگەن ەكەن عوي» دەپ وكىنەدى، قايعىدان جۇرەگى قارس ايرىلادى.
ءمۇعالىم ءسوزى:
- جىگىتتىڭ باعلانى، جۇرتىنىڭ ارداعى، ءتىل بىتكەننىڭ شەشەنى، سۋىرىلىپ سويلەر كوسەمى بولعان اقاندا تەڭىزدەي تەرەڭ وي قالدى. اقاننىڭ تراگەدياسى قارا كۇشتە، سۇم زاماندا، پاسىق جاندارعا باس يە الماعان قايسارلىعىندا. ءبىز ونەر ادامدارىن باعالاي الۋىمىز كەرەك، ولاردى ءبىز ماقتان تۇتامىز بالالار.
اياق - قولى بايلانعان ءبىرجان سال، كىسەن سالىنعان قۇرمانعازى، جاياۋ مۇسا، ءماديدىڭ تاعدىرلارى دا ايانىشتى.
جاڭا ساباقتى پىسىقتاۋ. وقۋلىقپەن جۇمىس.
تاپسىرما:
1 - توپ:
وسى بايقاعان قۇبىلىستارىڭدى ولەڭ ماتىنىنەن تاۋىپ وقىپ بەرەدى.(وقۋشىلار ماتىننەن تاۋىپ وقيدى)
2 - توپ:
قۇلاگەردىڭ جۇيرىكتىگىن سيپاتتايتىن بەينەلى سوزدەردى، تىركەستەردى ولەڭنەن تاۋىپ وقيدى؟
ءى. جانسۇگىروۆ پوەماسىندا قۇلاگەردىڭ سيپاتىن ات سىنشىسى كۇرەڭباي سىنشىنىڭ كوزىمەن بەرەدى.
3 - توپ:
تابيعات توسىندە ەركىن تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلار مۇشەسىنە ۇقساتىپ اتتىڭ سىنىن تاماشا سۋرەتتەگەن تاعى قاي اقىندى بىلەتىندەرىن ايتادى.
ابايدىڭ «اتتىڭ سىنى» ولەڭىن ءبىر وقۋشى جاتقا وقيدى.(بەينەلى سوزدەردى تابادى).
اباي جۇرىسكە بەرىك، ۇزاق جولدا يەسىن دالادا تاستامايتىن مىقتى اتتى بەينەلەسە، ءىلياس اۋزىمەن قۇس تىستەگەن ورەن جۇيرىكتى سۋرەتتەيدى.
ەكى ولەڭدى سالىستىرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى.
ويىن «بايگە» (ويىن ءتارتىبى شەڭبەر بويىنداعى 1 شۋماق ولەڭدى كىم تەز تاۋىپ وقيدى، ول كىمنىڭ شىعارماسىنان؟)
لەرمونتوۆ بولماعانمەن ءبىزدىڭ اقان،
كىسى مە ەدى اقىندىقتان قۇر الاقان.
ورتاسىن ولقى كورگەن بۇل دا دارا،
يمەگەن يتتەرگە باس سەرى دارقان.
سۇراق - بالالار، لەرمونتوۆ، پۋشكين دەگەن كىمدەر؟(وقۋشىلار جاۋاپ بەرەدى. ورىس ادەبيەتىنەن شىعارمالارىن وقىعانىن ايتادى.)
ءىلياس پوەماسىندا لەرمونتوۆ پەن پۋشكين تەگىن ايتىلماعان، ولاردىڭ اقانمەن رۋحاني باۋىرلاستىعى، تراگەديالىق تاعدىرلاستىعى كورسەتىلەدى.
«مىڭ ءبىر ماقال» ويىنى. ماقال - ماتەلدەر (جىلقى جانۋارى تۋرالى بالالار بىلەتىن ماقال - ماتەلدەرىن ايتادى).
جاڭا ساباقتى بەكىتۋ. ءى. جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» پوەماسى بويىنشا سۇراق – جاۋاپ ادىسىمەن بەرىلگەن سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ.
1. ءى. جانسۇگىروۆ كىم؟
2. اقىن «قۇلاگەر» پوەماسىن قالاي جازدى؟ نەگىزگى تاقىرىبى، يدەياسى.
3. پوەمادا اششى ساتيرا، ۋلى يرونيا بار ما؟
4. قۇلاگەر مەن اقان تراگەدياسى پوەمانىڭ قاي بولىمىندە شەشىلەدى؟
5. قالاي ويلايسىڭدار، قازىرگى ونەر ادامدارىنا قاستاندىق جاسالا ما؟
ءمۇعالىم ءسوزى: ساباعىمىزدىڭ نەگىزگى ءتۇيىنىن اشىپ، ويىمىزدى توپتاستىرۋ ادىسىمەن جيناقتايىق.
اقان – تراگەديالىق وبراز. تراگەدياسى نەدە؟
سۇم زاماندا
قارا كۇشتە
ادىلەتسىز ورتا
سۇيگەنىنەن ايرىلۋىندا
قۇلاگەردىڭ مەرت بولۋىندا
كۇنشىلدىكتە
قايسارلىعىندا
دارىنسىزدار تالانتتى تۇقىرتتى
اقانداي ونەر ادامىن باعالاي الماۋىندا
ءىىى. وي تولعانىس.
رەفلەكسيا
«ورتاسىن ولقى كورگەن ول ءبىر دارا» تاقىرىبىنا ويتولعاۋ جازۋ.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى:
اقاننىڭ ءومىر جولى قىزىقتى ءارى ەرەكشە. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە جالعىزدىقپەن مۇڭداستى.
ونىڭ بۇل قىلىعى ءوزىنىڭ قاتىگەز زامانىنا مويىنسۇنباي وتكەن تاكاپپار اقىننىڭ بەينەسىن تانىتادى. تىرشىلىكتىڭ ۇساق-تۇيەگىنە الدانباي، بويىن تىك ۇستاپ كەتتى. سوندىقتان دا ءىلياس:
«تۇسىندا سەرى بولسىن، پەرى بولسىن،
ۇنايدى ومىرىمەن اقان ماعان»، - دەپ كەيىپكەرىنە دەگەن ءىلتيپاتىن جاسىرماي، اشىق ايتقان.
اقان ءومىرى - ونەر ادامىنىڭ، جالپى ادامنىڭ رۋحاني تازالىعىنىڭ ۇلگىسى، ونەردىڭ تىرشىلىك تارتىسىنان جوعارى تۇرعانىنىڭ بەلگىسى. قاندى قول جەتكەندە تاڭبا باسقان، قازاق قيالىنىڭ عاجايىپ اتى ورەن تۇلپارعا ەسكەرتكىش ورناتقان «قۇلاگەردەي» ءان شىعارىپ، حالقىنا تاراتقان اقان - ءوز كەزىندەگى ءانشى - اقىندار توبىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلى. الەۋمەتتىك ءومىردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن ولەڭىنە ارقاۋ ەتكەن اقان ونەرىمەن دە، ەرلىك ومىرىمەن دە كەيىنگى ۇرپاققا، تۋعان حالقىنا ۇلگى بولدى.
باعالاۋ. ۆاسسەرمان تەحنولوگياسى. ءوزىن – ءوزى باعالاۋ. جيىنتىق باعا.
ۇيگە تاپسىرما:
1.«قۇلاگەر» پوەماسىنا ساتىلاي كەشەندى تالداۋ.
2. «ات – ەر قاناتى»شىعارما جازۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى: قۇلاگەر بەينەسى ارقىلى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك سىرىن اشۋ. اقان سەرىنىڭ قايعىدان تۋعان ماڭگى جاسايتىن، حالىق جۇرەگىنە ۇيالاعان، قاندى قول جەندەتكە تاڭبا باسقان، قازاق قيالىنىڭ عاجايىپ اتى، ورەن تۇلپارعا ەسكەرتكىش ورناتقان «قۇلاگەر» ولەڭى مەن ءانىنىڭ شىعىپ تارالۋىن وقۋشىلارعا دالەلدەپ، ءتۇسىندىرۋ، تانىستىرۋ.
ساباقتىڭ مىندەتى: بىلىمدىلىك - ءىلياس جانسۇگىروۆ قىزمەتى، ءومىرى، شىعارمالارىنىڭ تاقىرىبى مەن نەگىزگى ويى تۋرالى ءوز بەتتەرىمەن جانە توپپەن ءبىلىم الۋعا ۇيرەتۋ. ونىڭ «قۇلاگەر» پوەماسىنداعى تاريحي تۇلعانى سومداۋى، تالانت پەن دارىنسىزدىڭ تارتىسىن، اقاننىڭ تراگەديالىق وبراز ەكەندىگىن جانە ءداۋىر شىندىعىن اشۋىن نەگىزگى يدەياسىن مەڭگەرتۋ؛ تاربيەلىك - اقان ءومىرى - ونەر ادامىنىڭ رۋحاني تازالىعىنىڭ ۇلگىسى ونەردىڭ تىرشىلىك تارتىسىنان جوعارى تۇراتىندىعىنىڭ بەلگىسى ەكەندىگىن تۇسىندىرە وتىرىپ، وقۋشىلاردى اقانداي ءور، قايسار تالانت يەسى بولۋعا تاربيەلەۋ. ساڭلاق سازگەر، ءدۇلدۇل ءانشى، ەلىنىڭ ەركەسى اقان سەرىنىڭ ونەگەلى ءومىرىن ۇلگى ەتە وتىرىپ، قىزعانشاقتىق، كۇنشىلدىك، كورەالماۋشىلىق سياقتى جامان مىنەزدەردەن ساقتاندىرۋ. ونەردى قۇرمەتتەي بىلۋگە ۇيرەتۋ؛ دامىتۋشىلىق - وقۋشىنىڭ سىني كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ. اشىق، ەركىن سويلەي بىلۋگە باۋلىپ، ءتىلىن دامىتۋ. «قۇلاگەردىڭ» پسيحولوگيالىق سىرىن (ءقاۋىپ، قورقىنىش، قايعى، كۇيىنىش سەزىمدەرىن) اشۋ بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ سەزىمىن وياتۋ. سوزدىك قورىن مولايتۋ، دامىتۋ، كوركەمدىك قۇندى ەرەكشەلىكتەرىن اشۋ، ات سيپاتىن سالىستىرۋ ارقىلى ادەبي - تەوريالىق بىلىمدەرىن دامىتۋ.
جاڭاشا وقىتۋ تەحنولوگياسى: وقۋ مەن جازۋ ارقىلى سىني تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ (اۆتورلارى: چارلز تەمپل، دجينني ستيلل، كۋرت مەرەديت)
ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، جيگسو، تالداۋ - جيناقتاۋ، كلاستەر، شىعارماشىلىق ىزدەنىس، وي قورىتۋ، ت. ب.
ءتۇرى: ءداستۇرلى ەمەس ساباق
ءتيپى: جاڭا ساباقتى يگەرتۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، ءان - كۇي، بەينەلەۋ ونەرى.
كورنەكىلىگى: ءىلياستىڭ، اقاننىڭ پورترەتى، قۇلاگەر بەينەسى، ينتەراكتيۆتى تاقتا ت. ب.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ا) وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
ءا) شاتتىق شەڭبەرىن قۇرىپ وقۋشىلاردى پسيحولوگيالىق تۇرعىدا ساباققا دايىنداۋ.
- ال، قانەكەي بالالار شاتتىق شەڭبەرىن قۇرىپ قول ۇستاسايىق. ەندى كوزىمىزدى جۇمىپ بارلىق جامان ويلار مەن وكپە نازدارىمىزدى ۇمىتىپ، تەك جاقسىلىقتى ويلايىق. كۇن شىعىپ بىزگە كۇلىمدەپ تۇر. ال ءبىز ءبىر – بىرىمىزگە كۇلىمدەپ تۇرمىز. ەندى كوزىمىزدى اشىپ جاقسى تىلەكتەرمەن ساباعىمىزدى باستايمىز. وقۋشىلار ءبىر - بىرلەرىنە جاقسى تىلەكتەر ءبىلدىرىپ ساباق وقۋعا كىرىسەدى.
ءى. قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ.
- بالالار مىنا سۋرەتتەرگە قاراڭدارشى، وزدەرىڭە ۇناعان، جۇرەكتەرىڭە جاقىن سۋرەتتى تاڭداپ ءبىر توپ قۇرىڭدار.(ءىلياس، اقان، قۇلاگەر سۋرەتىن وقۋشىلارعا كورسەتەمىن. ءىلياس ولەڭدەرىن ۇناتاتىن وقۋشىلار ءبىر توپقا، اقان سەرىنىڭ ءومىرىن ۇناتاتىندار ءبىر توپقا، قۇلاگەر سياقتى تۇلپاردى ۇناتاتىن بالدار ءبىر توپقا جينالىپ 3 توپقا بولىنەدى.)
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
جيگسو ءادىسى ارقىلى 3 توپ ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ءومىرى جانە قىزمەتى، بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىنىڭ تاقىرىپتارى، اقىننىڭ تانىمدىق سيپاتى، اقىن ولەڭدەرىندەگى ەستەتيكالىق يدەال تاقىرىپتارىنداعى ماتىندەردى ەكسپەريمەنتتىك توپتا تالقىلاپ، ءتۇسىنىپ الادى. سونان سوڭ جانۇيالىق توپتارىنا بارىپ ءبىرىنشى بولىمنەن باستاپ كەزەك - كەزەك ءار وقۋشى وزدەرىنىڭ وقىپ كەلگەندەرىن ايتىپ تۇسىندىرەدى. وسى ءادىس بويىنشا بەرىلگەن ءماتىننىڭ مازمۇنىمەن بارلىق وقۋشى تانىسىپ شىعادى.
«ساندار سىر شەرتەدى» كەستەسى بويىنشا ءىلياس ءومىرى، قىزمەتىنە شولۋ جاسايدى.
1 - توپ تاپسىرماسى:
ساندار سىر شەرتەدى
1905 - 1911، 1912، 1915، 1920 - 1921، 1925 - 1928، 1934 - 1936، 1938، 1894
بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىنىڭ تاقىرىپتارى.
(كەستەنى ءار توپتان وقۋشىلار شىعىپ تولتىرادى).
2 - توپ تاپسىرماسى:
ءىلياستىڭ بالالارعا ارنالعان ولەڭدەرىنىڭ تاقىرىپتارى
وقۋ ءبىلىم - تابيعات - ەڭبەك
3 - توپ تاپسىرماسى:
ءى. جانسۇگىروۆتىڭ باستاۋىش سىنىپ وقۋلىقتارىنا ەنگەن شىعارمالارىن كورسەتىپ جاتقا ايتۋ.
1 - سىنىپ
«جازعى شىلدە»
2 - سىنىپ
«كۇن شىققاندا»
3 - سىنىپ
«جازعىتۇرىم»
4 - سىنىپ
«كوكشەتاۋ»، «شاركەي»
ءىى. ماعىنانى تانۋ.
جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ:
- بالالار، ءبىز كەيىنگى ۇرپاققا زامان سىرىن تەرەڭ اشقان ءى. جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» پوەماسىمەن تانىسامىز. بۇگىنگى ساباقتا اقاننىڭ تراگەديالىق وبراز ەكەندىگىن اشۋىمىز كەرەك.
كەزىندە ءماشھۇر ءجۇسىپ «اقان – زاماننىڭ سۇڭقارى، قىزىل ءتىلدىڭ ءدىلمارى، جىگىتتىڭ قۇلپى جىبەگى، ءسوزدىڭ اعىتىلعان تيەگى» دەگەن ەكەن. زامانىنان وزىپ تۋعان ءدۇلدۇل ءانشى، مايتالمان ورىنداۋشى اقان سەرى نەگە تراگەديالىق وبراز بولادى؟ ساڭلاق ءمىنىپ، سۇلۋ سۇيگەن اقاننىڭ تراگەدياسى نەدە؟ سول ءبىر كەلمەسكە كەتكەن ءداۋىر شىندىعىن اشۋىمىز كەرەك.
1. «قۇلاگەر» ولەڭى مەن ءانىنىڭ شىعۋ تاريحى. ءى. جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» پوەماسىمەن بايلانىستىرا باياندايمىن. اس تۋرالى تۇسىنىك بەرىپ وتەمىن. اقان مەن باتىراشتىڭ بەتپە-بەت كەزدەسۋىن 2 وقۋشى وت شارپىعان وتكىر ديالوگتار ارقىلى كورىنىس كورسەتەدى.
2. ءى. جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر»پوەماسىنا دايىنداپ كەلگەن سۋرەتتەر سلايدىن كورسەتە وتىرىپ بايانداپ بەرەمىن. بايانداۋ بارىسىندا ولگەن اتىنىڭ باسىندا وتىرىپ، اقان سۋىرىپ سالىپ ولەڭ مەن ءان شىعارعان، ول ءان «قۇلاگەر» ەكەنىن ايتتىم.
3. «قۇلاگەر» (ءانىن) ولەڭىن ەلەكتروندى وقۋلىقتان تىڭداتامىن. وقۋشىلارعا ولەڭدى تىڭداپ وتىرىپ، نە كوردىڭدەر؟ نەنى ەلەستەتتىڭدەر؟ قانداي قۇبىلىستى بايقادىڭدار؟ دەگەن سۇراقتار قويدىم.
4. وقۋشىلار وزدەرى ەلەستەتكەن، بايقاعان قۇبىلىستاردى ايتادى. مىسالى: اقىننىڭ قورقىنىشىن، قاۋىپتەنۋىن قۇلاگەردىڭ ەرەكشەلىگىن، ەرەن جۇيرىكتىگىن، اقاننىڭ قۇلاگەرمەن بىرگە ولگىسى كەلگەنىن، ادامعا دا ايىرباستامايتىنىن، قايعىعا امالسىز ءتوزۋىن، بولاشاققا ۇمىتپەن قاراۋىن، قۇلاگەردىڭ ولەرىن ءتۇس كورۋ ارقىلى سەزۋى، اقاننىڭ وكىنىشى، قۇلاگەردىڭ جۇيرىكتىگىمەن يەسىنە پايدا كەلتىرۋى، قۇلاگەردىڭ بۇكىل ەل ابىرويىن كوتەرگەندىگىن، قۇلاگەردىڭ ءولىمى اتىعاي، قاراۋىل ەلدەرىنىڭ قايعىسى ەكەندىگىن اقاننىڭ قۇلاگەردى ولتىرگەن جاۋىزعا ءولىم تىلەۋىن ت. ب
«سالبىراپ ساپتى اياقتاي تومەنگى ەرنىڭ»،
«بوتا تىرسەك، قىل ساعاق، ساندال كەرىم»،
«جىبەكتەي كۇلتەلەنگەن قۇيرىق جالىن»،
«ور بولىپ قالۋشى ەدى شاپقان جەرىڭ».
ليريكالىق “قۇلاگەر” ولەڭىنىڭ كوركەمدىك قۇندى ەرەكشەلىگى اقىننىڭ ءوز باسىنداعى پسيحولوگيالىق وزگەرىستەردى شىنايى سۋرەتتەۋىندە، بۇندا ات پورترەتىن دە تولىق كوزگە ەلەستەتە بىلگەن. اقاننىڭ كۇيىنىشىنىڭ ەڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكىزىپ:
«ءولدى دەپ، قۇلاگەردى ەستىگەندە،
جۇلدىم دا ساقالىمدى ويبايلادىم»- دەپ سۋرەتتەيدى، ولەڭنىڭ ءاربىر ءسوزى قۇلاگەردىڭ جوقتاۋىنداي ەستىلەدى. جۇپتاسۋ جانە توپتاسۋ ءادىسى ارقىلى «تۇلعانى تانىپ ءبىل» وقىتا ۇيرەتۋ ويىنى بويىنشا وقۋشىلارعا اقان بەينەسىن جان - جاقتى اشۋداعى شىعارماشىلىق ىزدەنىس جاساۋدى تاپسىرۋ.
1. اقان – تاريحي بەينە.
«تۋعانى ارقاداعى ارعىن ەلى، وسكەنى كوكشەتاۋدىڭ شالعىن جەرى» دەپ اقىن جىرلاعانداي اتى اڭىزعا اينالعان كوكشەتاۋ ءوڭىرىنىڭ قوسكول دەگەن جەرىندە 1843 - 1913 جىلدار اراسىندا ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعا. ءزىلقارانىڭ بالاسى الىبەك باتىردان ءبىر جىلدا الپىس تۇلكى العان قاراتورعاي دەگەن بۇركىتتى، سايرات تورەدەن ءبىر جىلدا توعىز قاسقىر العان بازارالا دەگەن تازىنى الادى. وسى كەزدە اقاننىڭ قولىنا كوبەي - قاراۋىل شوكەتاي جىلقىسىنان شىققان، التى الاشقا اتى شىققان قۇلاگەر تۇسەدى. قۇلاگەر ارقانىڭ تالاي استارىندا اۋزىمەن قۇس تىستەگەن تالاي جۇيرىكتەردەن وزىپ جۇرەدى. اقان مەن قۇلاگەر اتى ەلگە جايىلادى. اقان 1876 جىلى كەرەي رۋىنىڭ پاڭ نۇرماعانبەت اتانعان ۇلكەن بايى ەرەيمەن دەگەن جەردە اكەسى ساعىنايعا اس بەرەتىن بولىپ، سول اسقا اقان قۇلاگەردى بايگەگە قوسپاق بوپ الىپ بارادى. بايگەگە قوسىلعان جۇيرىكتەردەن دارا شىعىپ جۇلدىزداي اعىپ كەلە جاتقان قۇلاگەردى بۇرىننان اقانمەن وشتەسىپ جۇرگەن باتىراش دەگەن باي سوققىعا جىعىپ ولتىرەدى. قاناتىنان ايرىلعان اقان زارى، اقان قايعىسى «قۇلاگەر ءانىن تۋعىزدى. وركوكىرەك، تارپاڭ بايلارعا قارسى قاراپايىم حالىقتىڭ قايراتى جەتپەيتىن زامان شىندىعىن، كۇشتىلەر وكتەمدىك جۇرگىزگەن زاماننىڭ مۇڭدى سازىن شەرتكەن تاريحي جىر دۇنيەگە كەلەدى.
2. اقان – كومپوزيتور
اققۋدىڭ اسەم ۇنىندەي جانىڭدى جادىراتار، جۇرەگىڭدى ەلجىرەتەر، قۇلاق قۇرىشىڭدى قاندىرار مايدا كومەي ءاننىڭ ىرعاعىنا ەلتىگەن حالىق اقان جانىنان كەتەر ەمەس. انشىگە دەگەن حالىقتىڭ ىقىلاس - پەيىلى اقان دۇشپاندارىنىڭ ىشتەرىن كۇيدىرەدى، ءان سازىنا وزدەرى دە ەلجىرەپ ىنتىعا تۇسەدى. ونىڭ اندەرى بەرىكتىك پەن ادالدىقتى، ماحاببات ەركىندىگى مەن سۇلۋلىقتى جىرلايدى. ول – ادامنىڭ ءتۇسى دە، ءىسى دە، جانى دا سۇلۋ بولۋىن تىلەيدى. اقان – نازىك جان، اسقان ونەر يەسى. بىرنەشە ءاننىڭ اۆتورى. «بالقاديشا»، «سىرىمبەت»، «ءۇش توتى» ت. ب. اندەرى – حالىق اراسىندا ۇمىتىلماس، ماڭگىلىك مۇرا. اقان انىمەن ماڭگى جاسايدى. «قۇلاگەر» پوەماسىندا اقىننىڭ نەگىزگى ايتپاق ويى - ونەردىڭ وشپەيتىنى، ونەرلىگە ءولىم جوق دەگەن تۇجىرىم. اقان مەرت بولعان پىراعى قۇلاگەرگە ارناپ الەمدە كەزدەسپەيتىن ءان شىعارعان، وزىنە ءوزى ماڭگى توزباس ەسكەرتكىش سوققان.
3. اقان – ايتىس شەبەرى.
اقان تالاي ارقالى اقىنداردى تۋلاقشا سىلىككەن، قارا ولەڭدى ورىپ ايتقان ايتىس ونەرىنىڭ ءدۇلد ۇلى بولعان. ول – ءجۇسىپ تورە، ورىنباي، تەزەكباي سياقتى اقىندارمەن ايتىسقان. ءماشھۇر ءجۇسىپ جانە ەسماعۇل قودىعابالاسىمەن حات ارقىلى ايتىسقان. اقان جۇمباقتار دا شىعارعان. تابان استىندا تاۋىپ ايتاتىن تاپقىر، سۋىرىپ ايتار شەشەن بولعان. اقاننىڭ تاپقىرلىعى تۋرالى ەل ىشىندە مىناداي اڭگىمە بار ەكەن. اقان سەرىنىڭ قۇلاگەردەن ايرىلىپ قايعىرىپ جۇرگەن كەزى ەكەن. قىلىشباي دەگەن بىرەۋ: - ساعىنايدىڭ اسىنا جۇرەرىڭدە مەنىڭ قارا شاڭىراعىمنان ءدام تاتىپ كەتكەنىڭدە ءدۇلدۇلىڭ امان قالاتىن ەدى - دەيدى. سوندا اقان: - قاندى سۇرگىندە ءجۇرىپ ازىرەت ءالىنىڭ تورعا، تۇلپارىنىڭ ورعا جىعىلعانى سەنىڭ ۇيىڭنەن ءدام تاتپاعاننان بولعان ەكەن عوي، - دەپ تۇتقيىلدان جاۋاپ بەرىپتى. اقاننىڭ جۇرگەن جەرلەرىندە الۋان ءتۇرلى سوزدەر قالعان ەكەن.
4. اقان – اڭىزدىق كەيىپكەر.
سۇلۋ كيىم، جۇيرىك ات، قۇماي تازى، العىر بۇركىت جانە 15 - 20 جىگىتتى ءوزى تاربيەلەپ نوكەر قىلىپ الادى، سول جىگىتتەردىڭ الدىندا قولباسىنداي ءوزى وقشاۋ وتىرادى. بىرەسە بوز اتقا ءمىنىپ اق كيگەن، بىرەسە قارا اتقا ءمىنىپ قارا كيگەن. باسىندا – بۇلعاقتاعان ۇكى، قولىندا دومبىرا، اۋزىندا - ءان.
مىنە عاجاپ! ەرتەگى ءومىر ەمەس پە؟! ءومىر ايدىنىندا اققۋداي ءجۇزىپ، ۇكىدەي ۇلپىلدەپ جۇرگەن اقاندى ءبىراق كۇندە مۇڭ شالدى. قۇلاگەرىنەن ايرىلىپ، قاناتى قايرىلىپ بىلىق تۇرمىستان بەزگەندە، حالىق ونى ۇعا الماي، اقاننىڭ جۇمباق ءومىرىن شەشە الماي ونى الىپ بارىپ پەرىگە بالايدى. دۇشپاندارى نەشە ساققا جۇگىرتىپ، وسەك، وتىرىككە تاڭۋى ادىلەتسىزدىكتىڭ ءبىر كورىنىسى ەدى.
«تۇسىندا سەرى بولسىن، پەرى بولسىن ۇنايدى ومىرىمەن اقان ماعان» دەپ ءىلياستىڭ ءوزى ايتقانداي ءومىرىنىڭ سۇلۋلىعىمەن اتى اڭىزعا اينالعان اڭىزدىق كەيىپكەر دەر ەدىم.
5. اقان – سەرى.
اقان بيلىك ايتقان، داۋ قۋعان، مال جيناعان ادام ەمەس، استىندا – جۇيرىك اتى، قولىندا – قىران، سەرىلىك ونەر قۋعان، ءومىر ايدىنىندا قازداي قالقىپ، قۋداي جۇزگەن، سۇلۋدى سۇيگەن. مۇنى اقىن شەبەر سۋرەتتەگەن. حالىقتىڭ سال - سەرىلىك سالتىنىڭ وزىعىن ۇستانىپ، ونى ءوزىنىڭ ەرەكشە، بولەك بولمىسىمەن شىرقاۋ بيىككە كوتەرىپ، زاماننىڭ كوركەم بەينەسىنە اينالعان اسقاق تۇلعا.
6. اقان – تراگەديالىق كەيىپكەر.
ساعىنايدىڭ اسىندا اتىنان قاپىدا ايرىلىپ جۇرەگى قان جىلاعان اقىن ەستەن تاندى. قۇلاگەر ەر قاناتى عانا ەمەس، اقاننىڭ رۋحاني مەدەۋ تۇتقان سەرىگى ەدى. قۇلاگەردىڭ مەرت بولۋىمەن بىرگە اقاننىڭ ءوزى دە رۋحاني قازاعا ۇشىرادى. قۇلاگەر ولگەندە اقان «ەل بەتىن قالاي كورەمىن» دەپتى. اقاننىڭ جان كۇيزەلىسىن وسى ءبىراۋىز ءسوز ۇقتىرىپ تۇرعانداي. كول ەركەسى اققۋ، كوك ەركەسى سۇڭقار – اقاننىڭ قاناتى قايرىلدى، پىراقتى شابىسىنان ايرىلدى. ەلىنەن، جەرىنەن بەزدى. جالعىز ءوزى ەلدەن جىراق كۇي كەشتى. قۇلاگەر ءولىمى جارالى جانىن كۇيرەتكەن، اياۋسىز سوققى بولدى. قيانات پەن ادىلەتسىزدىكتەن جاپا شەككەن اقاننىڭ ءحالىن ءىلياس «قۇلازىپ كۇزدىگۇنى كوكشەتاۋداي، قىزىقتىڭ كوشىپ كەتكەن سارجايلاۋى» دەپ بەينەلەيدى. اقان جان جولداسىن قولىمەن ولتىرگەندەي كۇيىنەدى. «مال دا بولسا ادامنان ەستى جانۋار - اي، شابۋعا جىبەرەردە سالبىراپ، باسىن تومەن سالىپ، كادىمگىدەي كوزىنەن جاس بۇرشاقتاپ تۇردى - اۋ. وسى سۇمدىقتىڭ بولاتىنىن بىلگەن ەكەن عوي» دەپ وكىنەدى، قايعىدان جۇرەگى قارس ايرىلادى.
ءمۇعالىم ءسوزى:
- جىگىتتىڭ باعلانى، جۇرتىنىڭ ارداعى، ءتىل بىتكەننىڭ شەشەنى، سۋىرىلىپ سويلەر كوسەمى بولعان اقاندا تەڭىزدەي تەرەڭ وي قالدى. اقاننىڭ تراگەدياسى قارا كۇشتە، سۇم زاماندا، پاسىق جاندارعا باس يە الماعان قايسارلىعىندا. ءبىز ونەر ادامدارىن باعالاي الۋىمىز كەرەك، ولاردى ءبىز ماقتان تۇتامىز بالالار.
اياق - قولى بايلانعان ءبىرجان سال، كىسەن سالىنعان قۇرمانعازى، جاياۋ مۇسا، ءماديدىڭ تاعدىرلارى دا ايانىشتى.
جاڭا ساباقتى پىسىقتاۋ. وقۋلىقپەن جۇمىس.
تاپسىرما:
1 - توپ:
وسى بايقاعان قۇبىلىستارىڭدى ولەڭ ماتىنىنەن تاۋىپ وقىپ بەرەدى.(وقۋشىلار ماتىننەن تاۋىپ وقيدى)
2 - توپ:
قۇلاگەردىڭ جۇيرىكتىگىن سيپاتتايتىن بەينەلى سوزدەردى، تىركەستەردى ولەڭنەن تاۋىپ وقيدى؟
ءى. جانسۇگىروۆ پوەماسىندا قۇلاگەردىڭ سيپاتىن ات سىنشىسى كۇرەڭباي سىنشىنىڭ كوزىمەن بەرەدى.
3 - توپ:
تابيعات توسىندە ەركىن تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلار مۇشەسىنە ۇقساتىپ اتتىڭ سىنىن تاماشا سۋرەتتەگەن تاعى قاي اقىندى بىلەتىندەرىن ايتادى.
ابايدىڭ «اتتىڭ سىنى» ولەڭىن ءبىر وقۋشى جاتقا وقيدى.(بەينەلى سوزدەردى تابادى).
اباي جۇرىسكە بەرىك، ۇزاق جولدا يەسىن دالادا تاستامايتىن مىقتى اتتى بەينەلەسە، ءىلياس اۋزىمەن قۇس تىستەگەن ورەن جۇيرىكتى سۋرەتتەيدى.
ەكى ولەڭدى سالىستىرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى.
ويىن «بايگە» (ويىن ءتارتىبى شەڭبەر بويىنداعى 1 شۋماق ولەڭدى كىم تەز تاۋىپ وقيدى، ول كىمنىڭ شىعارماسىنان؟)
لەرمونتوۆ بولماعانمەن ءبىزدىڭ اقان،
كىسى مە ەدى اقىندىقتان قۇر الاقان.
ورتاسىن ولقى كورگەن بۇل دا دارا،
يمەگەن يتتەرگە باس سەرى دارقان.
سۇراق - بالالار، لەرمونتوۆ، پۋشكين دەگەن كىمدەر؟(وقۋشىلار جاۋاپ بەرەدى. ورىس ادەبيەتىنەن شىعارمالارىن وقىعانىن ايتادى.)
ءىلياس پوەماسىندا لەرمونتوۆ پەن پۋشكين تەگىن ايتىلماعان، ولاردىڭ اقانمەن رۋحاني باۋىرلاستىعى، تراگەديالىق تاعدىرلاستىعى كورسەتىلەدى.
«مىڭ ءبىر ماقال» ويىنى. ماقال - ماتەلدەر (جىلقى جانۋارى تۋرالى بالالار بىلەتىن ماقال - ماتەلدەرىن ايتادى).
جاڭا ساباقتى بەكىتۋ. ءى. جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» پوەماسى بويىنشا سۇراق – جاۋاپ ادىسىمەن بەرىلگەن سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ.
1. ءى. جانسۇگىروۆ كىم؟
2. اقىن «قۇلاگەر» پوەماسىن قالاي جازدى؟ نەگىزگى تاقىرىبى، يدەياسى.
3. پوەمادا اششى ساتيرا، ۋلى يرونيا بار ما؟
4. قۇلاگەر مەن اقان تراگەدياسى پوەمانىڭ قاي بولىمىندە شەشىلەدى؟
5. قالاي ويلايسىڭدار، قازىرگى ونەر ادامدارىنا قاستاندىق جاسالا ما؟
ءمۇعالىم ءسوزى: ساباعىمىزدىڭ نەگىزگى ءتۇيىنىن اشىپ، ويىمىزدى توپتاستىرۋ ادىسىمەن جيناقتايىق.
اقان – تراگەديالىق وبراز. تراگەدياسى نەدە؟
سۇم زاماندا
قارا كۇشتە
ادىلەتسىز ورتا
سۇيگەنىنەن ايرىلۋىندا
قۇلاگەردىڭ مەرت بولۋىندا
كۇنشىلدىكتە
قايسارلىعىندا
دارىنسىزدار تالانتتى تۇقىرتتى
اقانداي ونەر ادامىن باعالاي الماۋىندا
ءىىى. وي تولعانىس.
رەفلەكسيا
«ورتاسىن ولقى كورگەن ول ءبىر دارا» تاقىرىبىنا ويتولعاۋ جازۋ.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى:
اقاننىڭ ءومىر جولى قىزىقتى ءارى ەرەكشە. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە جالعىزدىقپەن مۇڭداستى.
ونىڭ بۇل قىلىعى ءوزىنىڭ قاتىگەز زامانىنا مويىنسۇنباي وتكەن تاكاپپار اقىننىڭ بەينەسىن تانىتادى. تىرشىلىكتىڭ ۇساق-تۇيەگىنە الدانباي، بويىن تىك ۇستاپ كەتتى. سوندىقتان دا ءىلياس:
«تۇسىندا سەرى بولسىن، پەرى بولسىن،
ۇنايدى ومىرىمەن اقان ماعان»، - دەپ كەيىپكەرىنە دەگەن ءىلتيپاتىن جاسىرماي، اشىق ايتقان.
اقان ءومىرى - ونەر ادامىنىڭ، جالپى ادامنىڭ رۋحاني تازالىعىنىڭ ۇلگىسى، ونەردىڭ تىرشىلىك تارتىسىنان جوعارى تۇرعانىنىڭ بەلگىسى. قاندى قول جەتكەندە تاڭبا باسقان، قازاق قيالىنىڭ عاجايىپ اتى ورەن تۇلپارعا ەسكەرتكىش ورناتقان «قۇلاگەردەي» ءان شىعارىپ، حالقىنا تاراتقان اقان - ءوز كەزىندەگى ءانشى - اقىندار توبىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلى. الەۋمەتتىك ءومىردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن ولەڭىنە ارقاۋ ەتكەن اقان ونەرىمەن دە، ەرلىك ومىرىمەن دە كەيىنگى ۇرپاققا، تۋعان حالقىنا ۇلگى بولدى.
باعالاۋ. ۆاسسەرمان تەحنولوگياسى. ءوزىن – ءوزى باعالاۋ. جيىنتىق باعا.
ۇيگە تاپسىرما:
1.«قۇلاگەر» پوەماسىنا ساتىلاي كەشەندى تالداۋ.
2. «ات – ەر قاناتى»شىعارما جازۋ.
You Might Also Like
-
شەڭبەر مەن سيممەتريالىق وستەر قۇرۋ «عارىش الەمىندەگى ورنەكتەر».
