شەت تىلىندە سويلەۋدىڭ لەكسيكالىق داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ ەرەكشەلىكتەرى
ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتى
ستۋدەنتى ناۋرىزبايەۆا ينديرا باكبەرگەنوۆنا
اننوتاسيا: بۇل ماقالادا شەت ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ ورتا جانە ۇلكەن ساتىلارىندا سويلەۋ قىزمەتىنىڭ لەكسيكالىق داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ ەرەكشەلىكتەرى (تىڭداۋ جانە سويلەۋ، وقۋ جانە جازۋ) تالقىلانادى. لەكسيكا تىلدىك جۇيەدەگى سويلەۋ بەلسەندىلىگىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگىن بىلدىرەتىندىكتەن، بۇل داعدىنى قالىپتاستىرۋ بىرنەشە قابىلەتتەر مەن ادىس-تاسىلدەردى تالاپ ەتەدى. ال، شەت ءتىلىن وقىتۋدا وقۋشىلاردى لەكسيكانى دۇرىس تۇسىنە وتىرىپ قولدانۋعا ۇيرەتۋ ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
نەگىزگى سوزدەر: كوممۋنيكاتيۆتىك قۇزىرلىلىق، سويلەۋ قىزمەتى، سويلەۋ، تىڭداۋ، جازۋ، لەكسيكا، مونولوگ جانە ديالوگ ءسوزى، لەكسيكا، اۋىزشا ءتىل.
لەكسيكالىق داعدىلاردى قالىپتاستىرۋ – وقىتۋدىڭ ماڭىزدى بولىكتەرىنىڭ ءبىرى، ال ەركىن قارىم-قاتىناس جاساي ءبىلۋدى ۇيرەتۋ - شەت ءتىلىن وقىتۋدىڭ باستى ماقساتى بولىپ تابىلادى. مەكتەپتە ۇيرەتىلەتىن لەكسيكالىق بىرلىكتەر جانە ولاردىڭ سانى وقۋ باعدارلاماسىمەن انىقتالىپ، بەكىتىلىپ وتىرادى. جالپى، مەكتەپتەردە تىلدىك ءبىلىم بەرۋدىڭ ەرەكشەلىگى – بۇل وقىتۋ كەزىندە، نەمەسە كەز-كەلگەن قارىم-قاتىناس بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋعا، تىلدەردى، مادەنيەتتەردى زەرتتەۋگە ىنتالاندىرۋ بولىپ تابىلادى.
ايتا وتكەنىمدەي، شەت ءتىلىن وقىتۋدا لەكسيكالىق داعدىنىڭ الار ورنى زور. ا.ن.لەونتيەۆ ايتۋى بويىنشا، سويلەگەندە كوبىنە ءبىز ءسوز تاڭداۋدا، ولاردى باسقا سوزدەرمەن بايلانىستىرۋدى ۇعىنىنامىز. سويلەۋدە لەكسيكالىق جانە گرامماتيكالىق داعدىنى ايىرامىز، ياعني ءتۇرلى مەحانيزمدەر ءتۇرىن قولدانامىز.
شەت ءتىلىن وقىتۋدا جاڭا سوزدەردى وقىتۋدا ستراتەگيالار مەن كەيبىر تاكتيكالاردى قولدانۋ – وقۋشىلاردىڭ لەكسيكالىق داعدىلارىن ارتتىرۋدا ماڭىزدى رولدەردىڭ ءبىرىن اتقارادى. ويتكەنى، وقىتۋ ءۇشىن الىنعان سوزدەر مەن سويلەۋ مەن قارىم-قاتىناس ۇلگىلەرى – وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىقتارىن اشادى. سونىمەن قاتار، ءتىلدىڭ فۋنكسيالارىن كورسەتۋدە وقۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلىپ وتىرۋى ءتيىس. بۇل وقۋشىلاردى مۇعالىممەن، جان-جاعىندا قورشاعان ادامدارمەن، وتباسىمەن، دوستارىمەن جاڭا سوزدەردى قولدانا وتىرىپ قارىم-قاتىناس جاساۋعا، ارەكەتتەسۋگە جانە بايلانىس جاساۋعا تالپىندىرادى. جانە كەز-كەلگەن ەنگىزىلەتىن نەمەسە وقىتىلاتىن لەكسيكا ، ەڭ الدىمەن، وقۋشىلارعا جاتتاۋعا جانە تۇسىنۋگە جەڭىل بولۋى ءتيىس، سونىمەن قاتار، جانىنداعى باسقا سوزدەرمەن گرامماتيكالىق، سەمانتيكالىق بايلانىستا بولۋى ءتيىس.
لينگۆيستيكالىق جانە مەتودولوگيالىق ادەبيەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، لەكسيكالىق داعدىلاردىڭ قۇرامىنا جاتاتىن نەگىزگى ەكى كومپونەنت بار:
- ءسوزدىڭ جاسالۋى جانە قولدانىلۋى؛
- ءسوز تىركەسىنىڭ جاسالۋى؛
نەگىزىنەن، ءسوزدى دۇرىس قولدانۋ ءۇشىن تەك لەكسيكالىق ءبىلىم عانا ەمەس، ونى قولدانا ءبىلۋ قابىلەتى دە قاجەت. بۇل قابىلەتتى دامىتۋ ءۇشىن ءسوزدى تەك قولدانىپ قانا قويماي، ونىڭ قولدانىلۋىن جانە ماعىناسىن تۇسىنە الۋ قاجەت. ويتكەنى، شەت تىلىندە سويلەۋدىڭ لەكسيكالىق دۇرىستىعى شەت تىلىندەگى سوزدەردى دۇرىس قولدانا بىلۋدە بولىپ تابىلادى. كوپتەگەن عالىمداردىڭ تۇجىرىمى بويىنشا، لەكسيكالىق داعدىلاردى جانە لەكسيكالىق قابىلەتتەردى دامىتۋدىڭ بىرنەشە كەزەڭى بار. سونىڭ ىشىندە، روگوۆانىڭ تۇجىرىمى بويىنشا، كەلەسى كەزەڭدەردەن تۇرادى:
• جاڭا سوزدەرمەن تانىستىرۋ؛
• كوپۋاقىتتىق جاتتىعۋ؛
• يگەرىلگەن مالىمەتتى شىن ومىردە قولدانا ءبىلۋ؛
جالپى ايتقاندا، لەكسيكا- كەز-كەلگەن ءبىل تىلدەگى سوزدەردىڭ جيىنتىعى بولىپ تابىلادى. وسى لەكسيكالىق داعدىنى وقۋشىلار بويىندا دامىتۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، سوزدەردى تاڭداۋدى، ولاردى باسقا سوزدەرمەن بايلانىستىرا قولدانا الۋ ادىستەرىن ۇيرەتۋ قاجەت. سونىڭ ىشىندە، شەت ءتىلى ساباعىندا لەكسيكالىق داعدىنى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ەسكەرە كەتەتىن بىرنەشە ماسەلەلەر بار. اتاپ ايتقاندا:
• يگەرىلۋى ءتيىس لەكسيكالىق اقپاراتتىڭ مازمۇنىنا؛
• يگەرىلگەن لەكسيكانىڭ مينيمۋمدى تۇردە قولدانا بىلۋىندە؛
• وقۋشىلاردىڭ لەكسيكالىق داعدىسىن قالىپتاستىرۋ بارىسىندا جازىلىم، تىڭدالىم، ايتىلىم سەكىلدى داعدىلاردى كوبىرەك قولدانۋى؛
جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە مەڭگەرىلەتىن اعىلشىن لەكسيكاسىنىڭ كولەمى جانە وقۋدىڭ ناتيجەسىندە قول جەتكىزگەن اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيى نەگىزىنەن وقۋ پروسەسىنىڭ بىردەن-بىر ساتىسى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، قالىپتاستىرىلعان لەكسيكالىق داعدىلار شىن ومىردە كەزدەسەتىن سيتۋاسيالىق، الەۋمەتتىك جانە كونتەكستىك ەرەجەلەردى ءبىلۋدى تالاپ ەتەدى دەسەك تە بولادى. بۇل ارقىلى وقۋشىلار يگەرىلگەن جاڭا سوزدەردى تۇسىنەدى، تۇسىندىرە الادى جانە سويلەۋ تاجىريبەسىندە قولدانا الادى.
نەگىزىنەن، جاڭا سوزدەردى ۇيرەنۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورلارى كەڭەيەدى، جاڭا سوزدەر ارقىلى ءوز ويلارىن انىق جانە كوركەم جەتكىزە الادى. مەڭگەرگەن جاڭا لەكسيكالىق سوزدەردى شىن ومىردە كەزدەسەتىن جاعدايلاردا ەش كۇمانسىز قولدانىپ، تۇجىرىمداي الادى. ال، شەت ءتىلىنىڭ سوزدىك ستيلىنە اۋىزەكى سويلەۋ ءستيلى جاتادى. ياعني، وعان كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستا قولدانىلاتىن جەڭىل سوزدەر جاتادى. سوندىقتان، شەت ءتىلىن ۇيرەتۋدە وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋعا كوپ كوڭىل بولگەن ءجون.
قورىتا ايتقاندا، لەكسيكالىق داعدى شەت ءتىلىن ۇيرەنۋدەگى ەڭ ماڭىزدى اسپەكت دەسەك تە بولادى. سوندىقتان دا، وقىتۋ پروسەسىندە بۇل داعدىنى دامىتا وتىرىپ جۇمىس جاساۋ ماڭىزدى ءرول اتقارادى
You Might Also Like
