InfoHub Logo

شەرحانعا حات

شەرحان، حاتىڭا جاۋاپتى كەشىكتىرۋىمە ءبىر ينستيتۋتتىڭ قابىلداۋ ەمتيحانىنا قاتىسۋىم سەبەپ بولدى. سوندا ءوزى كينو مەن تەليەۆيزيا ماماندىعىنا تۇسكىسى كەلەتىن ءبىر بالادان:

ساعان قازاق تەلە ارنالارىنىڭ قانداي باعدارلامالارى ۇنايدى دەپ سۇراعانىمدا: «مەن ەشتەڭە ايتا المايمىن، ءبىر جىل بولدى،اۋىلىمىزدا جارىق جوق، تەلەديدار كورمەيمىز»، — دەدى.

قانداي جاڭا فيلمدەردى كوردىڭ؟ — دەگەن سۇراققا: «بىزدە كينو كورسەتىلمەگەلى ءۇش جىل بولدى، كينوتەاتر ساتىلىپ كەتكەن، جاڭا يەسى قويماعا اينالدىردى»، — دەدى.

— ەڭ سوڭعى وقىعان كىتابىڭ قانداي؟ — دەگەن سۇراققا: «بىزدە كوپ بولدى كىتاپ ساتىلمايدى، جالعىز دۇكەن جوعالعان، كىتاپحانا جابىلعان»، — دەپ جاۋاپ قاتتى.

— گازەت-جۋرنالداردان قانداي مازمۇندى ماقالالار ەسىڭدە قالدى؟ — دەگەندە: «ءبىزدىڭ اۋىلعا جىلدان استى گازەت-جۋرنال كەلمەيدى، ولاردى كورمەيمىز، بىلمەيمىز»، — دەگەندى تاعى ايتتى.

ەندى ەش ساڭىلاۋ قالماعاسىن: «ەڭ بولماسا راديو بار شىعار؟» — دەپ ەدىم، «ونىڭدا ءۇنى وشكەلى ءبىراز بولدى»، — دەگەن جاۋاپ ەستىدىم. مىنە، شەرحان، اۋىلدىڭ رۋحاني جاعدايى وسىلاي. ۇلتتىق مەملەكەت بولىپ، ۇلتتىق رۋحاني-مادەني بايلىققا كەنەلەمىز دەگەن كەزدە بارىنەن ايىرىلىپ، جۇتاپ جاتىرمىز. «نەگە كىتاپ وقىمايسىڭ، نەگە فيلم كورمەيسىڭ؟» — دەپ بۇل بالانى كىنالاۋعا ەشقانداي قاقىمىز جوق. ولار وعان كىنالى ەمەس...

سەن، شەرحان، مەنى «ينتەرنەت» (الەمدىك ءبىرتۇتاس اقپارات جۇيەسى)، «ينتەلسات» (جەر بەتىن تۇگەل قامتيتىن تەليەۆيزيالىق سپۋتنيك) دەگەن قايداعى جوقتى جازاسىڭ دەپ جازعىراسىڭ. ولار تۋرالى قازاق باسىلىمىندا العاش رەت ايتىلىپ وتىرعانى وسى بولار. ءبىز جازايىق-جازبايىق، ماقتايىق-ماقتامايىق، ولار ءبىزسىز دە كۇن كورەدى، ءبىراق ءبىز ەندىگى جەردە ولارسىز كۇن كورە المايتىن بولامىز. ارينە، سەنىڭ ايتقالى وتىرعانىڭ — ولار قاجەتسىز دەگەن ءسوز ەمەس. انا اۋىلداعى وقۋدىڭ ءحالى مىناداي ناشار بوپ تۇرعاندا، اسپانداعى ايعا ۇمتىلىپ نەمىز بار دەگەنىڭ عوي. راسىندا، سوڭعى ءبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا مۇندايدا ناقتى دەرەكسىز بولمايدى بىزدە 6-دان 16-عا دەيىنگى بالالاردىڭ 20 پايىزى، ياعني بەستەن ءبىرى مەكتەپكە بارمايدى، وقىمايدى ەكەن. دەمەك، 250-300 مىڭعا جۋىق قازاق بالاسى مەكتەپتەن سىرت قالىپ وتىر. وسىنداي كۇيگە قاراماستان ءبىزدىڭ ۇكىمەت ءقازىر مەكتەپتەرگە كومپيۋتەر ورناتامىز، كومپيۋتەرمەن وقىتامىز دەپ جاتىر. ونىڭ دا ورنى بار شىعار. شەتەلدەردە كومپيۋتەر بىلمەگەن بالالار ساۋاتسىز بولىپ تانىلادى. ول — ول ما، اتاقتى فانتاست جازۋشى ارتۋر كلارك بولاشاق ءبىر كورىنىستەن ەلەس بەرەدى. ول كەزدە ادام قازىرگىدەي جىلدار بويى سارىلىپ-سارعايىپ وقىمايدى. باسىنا ءبىر ەرەكشە قاسقا-شلەم كيگىزىپ، سوعان بار قاجەت ءبىلىم جازىلعان اۋديو-كاسسەتانى قوسسا، ادام بىرنەشە مينۋت ىشىندە بەس جىل جينايتىن ءبىلىمىن بىردەن «قوتارىپ»، «ميىنا جازىپ» الادى ەكەن... ەرتەگى!..

مەنىڭ، وتكەن حاتىمدا ۋران تۋرالى جازعانىما ءبىر ادامدار قارسىلىق ايتتى. ۋراندى قوزعاماۋ كەرەك، الەمدىك قوردىڭ تورتتەن ءبىرى بىزدە بولسا، ماقتاناتىن ەشتەڭە جوق، سول قالپىندا جاتا بەرسىن دەيدى. ماسەلە ميلليارد دوللاردا ەمەس (سول رۋدانى بايىتىپ ساتسا، ودان دا كوپ قارجى تابۋعا بولادى، ونىڭ ءتيىمدى، ارزان وتىن ەكەنىندە. ەندى ءبىر 20 — 30 جىلدا كومىر مەن مۇنايدى ودان قالاتىن مازۋتتى وتقا جاعۋعا تازا تىيىم سالىنادى. ولاردىڭ شيپى دا كوپ، قورى دا شەكتەۋلى. ءقازىردىڭ وزىندە جاپونيا بار قۋاتتىڭ 80 پايىزىن، فرانسيا 70 پايىزىن اەس-تەن الادى. بىزدە دە بالقاش كولىنىڭ باتىس جاعالاۋىنا اتوم ەلەكتر ستانساسى سالىنادى. ول الماتى ءۇشىن قاجەت.

تالاي جىل تالاسقان ءتىل تۋرالى زاڭ جاقىندا قابىلداندى. ەسىڭدە عوي، شەر حان، وسىدان سەگىز جىل بۇرىن ەكەۋمىز رەسپۋبليكانىڭ حالىق دەپۋتاتتارى بولىپ جۇرگەندە جوعارعى كەڭەس ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداپ، ءبىراز قيعىلىقتاردان كەيىن قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلگەن ەدى عوي. سودان بەرى قانشا كەڭىردەك جىرتىپ، قالام توزدىردىق. بۇگىنگى ناتيجە قانداي؟ بىزدە داڭعازا ايعاي-شۋ كوپ تە، ناقتىلى ءىس جوق. بۇگىندە الماتىدا مەملەكەت قارجىسىمەن بار بولعانى قازاقشا جەتى گازەت، التى جۋرنال عانا شىعادى. ولاردىڭ بار تارالىمى كەشەگى كەزدەگى ءبىر گازەتتىڭ، يا بولماسا ءبىر جۋرنالدىڭ تارالىمىنا دا جەتپەيدى.

ورىس باسىلىمدارىنان قازاقشالارىنىڭ سانى ەكى-ۇش ەسە از، تەليەۆيزيا كومپانيالارى ۋاقىتىنىڭ 20 پايىزىن عانا قازاقشا حابارعا بەرەدى. ساتىلاتىن كىتاپتاردىڭ 5-7 پايىزى عانا قازاق تىلىندە.

بيۋدجەتتەن قايىر بولماعان سوڭ، ءوزىمىز كوپ ايتا بەرەتىن دامىعان ەلدەردەگى سەكىلدى دەمەۋشىلەر مەن مەسەناتتارعا ءۇمىت ارتامىز. ولاردىڭ ۇلت مادەنيەتىنە مويىن بۇرىپ، قول ۇشىن سوزار شاماسى تاعى جوق. بىرىنشىدەن، وسى ءقازىر بيزنەسمەن اتالىپ، «مەرسەدەسكە» ءمىنىپ شاۋىپ جۇرگەن، قالانى قورشاپ ءۇي-سارايلار سالىپ جاتقان ەركەتوتايلاردىڭ قولىنا ول بايلىق قارعانىڭ اۋزىنان تۇسكەن ىرىمشىك سەكىلدى، كەزدەيسوق كەلىپ قالعان. ولاردىڭ كەشەندى ءوندىرىس جۇرگىزىپ، تۇراقتى تابىس تۇسىرەر قاۋقارى جوق. بۇگىن بولماسا ەرتەڭ قولداعى ولجا بايلىقتان ايىرىلىپ، تىر-جالاڭاش شىعا كەلۋى ابدەن مۇمكىن. اقشاعا، دۇنيەگە باسى اينالاتىن دۇنيە قور ايەلدەر مەن كورسە قىزار جاستار ولاردى ماڭگىلىك بايلار دەپ ۇعادى. ەكىنشىدەن، ولاردىڭ ءوي-ورىسى، ءبىلىم بۇلاعى «كاراۆان» گازەتىنەن اسپايدى، كىتاپ وقىمايدى، تەاترعا بارمايدى. ونى قولى بوستاردىڭ ەرمەگى دەپ سانايدى، مۇرىندارىن شۇيىرە قارايدى. ولار ۇلتتىق مادەنيەتكە جانى اشىماق تۇگىل، ونى تازا تۇسىنبەيدى، بىلمەيدى. دەمەك، ولاردان قايىر جوق.

قازاقتاردىڭ سانى وسى 8 جىلدا ميلليون ادامعا وسسە دە، كازاك كىتاپتارى مەن گازەت-جۋرنالدارى بىرنەشە ەسە ازايىپ كەتتى. 1989 جىلى قازاق تىلىندە 10 ميلليون دانا كىتاپ باسىلسا، 1996 جىلى 600 مىڭ دانا عانا كىتاپ شىقتى. ونىڭ دا 70 پايىزى — وقۋلىقتار. ۇلتتىق كىتاپحانادا 5 ميلليونعا جۋىق كىتاپ بار. سونىڭ 4 پايىزى عانا قازاق كىتاپتارى. كىتاپحانالارعا جانا كىتاپتار، گازەت-جۋرنالدار الدىرۋ قۇرت ازايدى. جاستار قۇمارتىپ كوپ باراتىن ديسكوتەكالاردا حالىق اندەرى، قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارى جوق، جۇرت توپىرلاپ جينالاتىن ۆيدەوسالونداردا قازاقشا، قازاق فيلمدەرى نەكەن-ساياق.

بىزدە يدەولوگيا جوق، جوسپارلاۋ، باسقارۋ-باعىتتاۋ بولماۋعا ءتيىس دەپ، سونداي مادەني ورتالىقتارعا زەر سالۋدى قويدىق. ال ولار ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەيدى. بۇلاردىڭ ونەرىن جاستار كورەدى، سەنەدى عوي.

جاقىندا پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ زەينەتاقىدان بەرەشەكتى وسى جىلدىڭ 1-شىلدەسىنەن باستاپ تولەي باستايمىز دەدى، جاپپاي تولەنە دە باستادى. سوسىن ءوزىنىڭ زەينەتكەرلەرگە ارناعان سوزىندە: «سىزدەر بىزگە سەنىڭىزدەر، باسقا جاققا الاڭداماڭىزدار، باسقالارعا الدانىپ قالماڭىزدار، بار بورىشتى ۇكىمەت تولەيدى، ۇكىمەتتەن باسقا سىزدەرگە ەشكىم جاردەم جاساي المايدى»، — دەدى. ول دۇرىس قوي.

ءبىراق سونشاما بەرەشەكتى كەزىندە تولەمەي، ىركىپ الىپ وتىرعان سول ۇكىمەتتىڭ ءوزى ەمەس پە؟ كەزىندە بيۋدجەتتەن بولىنگەن قارجىنى رەتىمەن، قۇلىقسىز، الداۋسىز بەرىپ وتىرعاندا، سونشا قارىز جينالماس تا ەدى عوي. زەينەتاقىعا، ەڭبەك اقىعا بەرىلگەن اقشانى جولدان ۇستاپ قالىپ، «اينالدىرىپ»، تابىس تۇسىرەتىن شەنەۋنىكتەردىڭ ەشقايسىسى جازالانبايدى. ايگىلى كومپوزيتورىمىز نۇرعيسا تىلەندييەۆ جوعارى مەكەمەدەگىلەردىڭ ادامداردى دا قابىلدامايتىنىن، دۇرىس قابىلداي المايتىنىن، قالاي قابىلداۋدى دا بىلمەيتىنىن ايتىپ، ءبىر شارۋاعا كومەك سۇراساڭ، «بۇل — ءسىزدىڭ پروبلەماڭىز»، — دەپ ءبىر-اق كەسەدى، اپارعان قاعازىڭدى وقىماي قايتارىپ تاستايدى دەپ جازدى. سونداي شەنەۋنىكتەردىڭ كەسىرىنەن ۇكىمەت پەن حالىقتىڭ ارالارى الشاقتاپ بارا جاتقان سەكىلدى.

ءقادىرلى شەرحان، سەن تاعى اۋىلدىڭ اۋىر جاعدايىن اۋىزعا الىپسىڭ. بۇرىنعى حاتتارىمىزدا ونى ايتقانبىز. جەر مەن مال ءبولىنىپ بەرىلدى، ول قالاي ءبولىندى، كىمگە جامباسى، كىمگە قابىرعاسى ءتيدى، ول بولەك اڭگىمە. اۋىل ءومىرىن جاقسى بىلەتىن، زەرتتەپ جۇرەتىن جۋرناليست م. جىلقايداروۆ «مىڭ جىلاۋدان ءبىر بۇراۋ ارتىق» دەپ جازدى. سەن دە بيىل ءشوپ شۇيگىن، ەگىن بىتىك دەپ قۋانىپ جاتىرسىڭ. بارىمىزگە كەرەگى وسى عوي. بۇل ماۋسىم، ءبىر ماۋسىم وتەر، ال سودان ارعى جاعداي نە بولادى؟ مەن وسىدان بۇرىن «تۇركىستان» گازەتىندە جاريالانعان «اۋىل قايتسە امان قالادى؟» دەگەن ماقالامدا مىنانداي ۇسىنىس ايتقام: «ەرتەڭ بىرلەسكەن ەڭبەككە ۇيرەنىپ قالعان ادامدار مىناۋ شەتسىز، شەكسىز ەن دالادا جەكە-جەكە ءومىر سۇرۋگە كوندىگە المايدى. ول ءۇشىن وسى ىدىراپ كەتىپ، جەكە-جەكە بەينەت شەگىپ جاتقان فەرمەرلەرگە قىستا جەمشوپ، جازدا سۋ جەتكىزىپ بەرەتىن، قويدىڭ ءجۇنىن قىرقىپ، استىقتى ورىپ، باستىرىپ بەرۋگە قاجەت تراكتور مەن كومبايندى، اۆتوكولىكتى جالعا بەرەتىن، جوندەيتىن، قوسالقى بولشەك، جانار، جاعارمايمەن جابدىقتايتىن بۇرىنعى متس-تەر سەكىلدى تەحنيكالىق ستانسالار ۇيىمداستىرۋ قاجەت-اق».

سول ماقالانى وقي سالىسىمەن ايگىلى اۋىل كايراتكەرى بوشاي كىتاپبايەۆ تەلەفون سوعىپ، ماقالا دۇرىس ەكەن، سوعان باسشىلار كوز سالسا، قۇلاق اسسا دۇرىس بولار ەدى دەگەن. ەندى فەرمەرلەر اسسوسياسيالارعا، ءىرى كووپەراتيۆتەرگە (جەكەمەنشىك جەر مەن مال وزدەرىندە قالادى) بىرلەسىپ، كۇش جۇمىلدىرىپ ارەكەت جاساپ جاتىر.جوق، بۇل — بۇرىنعى كولحوز-سوۆحوز ەمەس، ءبىراق سولاردىڭ ادىس-ۇلگىلەرىن پايدالانادى. وسىلاي اۋىل قايتا قۇرىلسا،اۋىل ادامدارى ەڭسەسىن كوتەرەر ەدى. شىنىن ايتساق، دامىعان كاپيتاليستىك ەلدەردىڭ وزىندە كوپ جەر مەملەكەت قاراماعىندا، مەملەكەت فەرمەرلەرگە جاردەم بەرەدى، كومەك كورسەتەدى. اۋىلعا بىلىمگەر باسشىلىق، ناقتىلى ءىس قاجەت.

ءبىر وي مەنى تىنىشسىزداندىرادى. اتا ۇرپاقتىڭ ەسىمدەرى مەن ىستەرى ەرتەڭ ەشكىمگە كەرەك بولماي قالا ما؟كەلەر ۇرپاققا كەشەگى تاريح قانشالىق قاجەت بولار ەكەن؟ ءقازىردىڭ وزىندە ارادا ءۇزىلىس باستالادى دەيدى.

قازاقستاننىڭ شەتەلدەرگە ساتىپ، قاراجات تاۋىپ وتىرعانى قازبا بايلىقتاردىڭ ارقاسى. ەكسپورتتىڭ 70 — 80پايىزى — مۇناي، مىس، رۋدا، كومىر. باسقا ەلدەرگە ەشقانداي ءوزىمىز جاساعان ماشينە جابدىق ساتىپ جاتقان جوقپىز. ەگەر سول ساتاتىن، جان ساقتايتىن قازىنا، بايلىق بولماسا، قازاقستان قالاي كۇن كورەدى دەپ تە ويلايسىڭ،زارەڭ ۇشادى. ال سولاردى ساقتاپ، قورعاپ، كەيىنگى » ۇرپاقتارعا قالدىرعان بابالارىمىز بەن اتالارىمىز ەمەس پە؟ وسى ءۇشىن دا ولارعا باس يۋ كەرەك ەمەس پە؟

ءبىز ءقازىر رەفورما جۇرگىزۋدىڭ كەيبىر جولدارى مەن تۇرلەرىنەن شاپشاڭ ءجۇرىپ، باسقا ەلدەردىڭ الدىنا شىقتىق دەيمىز. ونىڭ جانى بار.جان باسىنا شاققاندا كەلەتىن شەتەل ينۆەستيسياسىنان ورتاشا ايلىق مولشەرىنەن ءبىراز الدامىز. ال رەفورمانىڭ وزەگى، ماقساتى — ادام تۇرمىسى، حالىقتىڭ حال-جايى ەمەس پە؟

وسى جاعىنان العاندا قازاقستان جاقىندا جاريالانعان حالىقارالىق بانكتىڭ (ءقازىر بار دۇنيەنىڭ كىلتىن دە،تىزگىنىن دە ۇستايتىن بانكتەر بولدى عوي) ماعلۇماتى بويىنشا، الەم ەلدەرى اراسىندا 93-ورىندا تۇر ەكەن. انا جولى مەن 100-ورىندا، سەن 74-ورىندا دەپ ەدىڭ توي. ەندى قاراساق، 93-ورىندا ەكەن. بۇل دا شەكە قىزدىراتىن دەڭگەي ەمەس.

جىل سايىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ءار ەلدىڭ كوعام-ادام دامۋىن كورسەتەتىن ەسەپ-جيناق شىعارادى. جاقىندا قازاقستانعا ارنالعان 1997 جىلتى جيناق جارىق كوردى. التى ءسوزىن ءا.قاجىگەلدين جازعان. وسىنداعى ويلار مەن دەرەكتەر جانعا جايسىز تيەدى. ول بويىنشا قازاقستان ءقازىر ءوزىنىن ەكونوميكالىق دامۋى جاعىنان 1974 — 1975-جىلداردىڭ دەڭگەيىندە ەكەن. دەمەك 20 — 25 جىلعا دەيىن شەگىنىپ كەتكەنبىز. بۇل توقىراۋ داعدارىس جاعداي 1998 جىلعا دا، ودان ءارى ەكى-ۇش جىلعا سوزىلاتىن كورىنەدى.

سودان كەيىن ەكونوميكا جاندانا باستايدى. ول كەزەڭ 2005 جىلعا دەيىن بارادى. ودان ءارى 2010 جىلعا قاراي شىنايى وركەندەۋ ءداۋىرى باستالادى. بۇل بولجامنىڭ قانشالىق شىندىق بولارىن بولاشاق كورسەتەدى. ازىرگە وسىلاي دەيدى.

«ءبىز جاسقانشاق-جالتاقپىز. بۇل قازاقتىڭ قانىنا ءتان قاسيەت»، — دەيدى بىلگىشتەر. ورىس ءتىلدى باسىلىمدار مەن تەلەكومپانيالاردا ىستەيتىن كازاك قىزدارى مەن جىگىتتەرى نەگە باتىل دا ەركىن جازادى؟ وسىندا ءبىر سىر بار. ماسەلە — ورتادا.

وتكىر تىلمەن شاتىپ، شىمشىپ جازامىز، ءبىراق تەرەڭ زەرتتەلگەن، قوماقتى ماسەلەنى قوپارا قوزعاعان ماقالالار كورىنبەيدى.

ءقازىر ءبىزدىڭ جۋرناليستەر مەن جازۋشىلارىمىز مىنا شاپشاڭ وزگەرىپ جاتقان ءومىردى تۇسىنە الماي داعدارىپ، ەسەڭگىرەپ قالعان سياقتى. ءبارى ءۇنسىز وتىرىپ قالدى توي. دەمەك، شەرحان، ءبىزدىڭ قالامگەرلەردىڭ بويلارى تىپ-تىك، بۇكىرى جوق بولاتىنى وسىدان-اۋ!

سالەممەن، دوسىڭ كامال سمايىلوۆ

---