InfoHub Logo

I

بازار حيكاياشىل، ءتىپتى قيالشىل قارت بولاتىن. ءقازىر مىنا قاسىندا وتىرعان بالاسى مەدەتتىڭ كىشكەنە كۇنىندە بازار ايتپاعان ەرتەگى، حيكايا قالعان جوق شىعار. ول اڭگىمەلەر ىشىندە كەزەگەن ەرگە كەزدەسكەن ات باسىنداي التىن قانداي كوپ ەدى. عاشىقتىق ساعىمىنا بوي ۇرعان سۇلۋ جاس جىگىتتىڭ الدىنان قاشاتىن باسى التىن، ارتى كۇمىس كيىكتەر قانشالىق ەدى. تىلسىم ەسىك، تاس قاماۋدىڭ ار جاعىنان، جەر استىنان تابىلاتىن، ءدۇر گاۋھاردىڭ ورتاسىندا وتىرعان سۇلۋ پەريزات شاھزادالار – ءبارى-بارى مول ەدى. جۇرگەن اياققا جورگەم ىلىنگەندەي بوپ ەرىنبەگەن ەر الگى سۇلۋدى الىپ، قازىنا كۇرەپ قايتاتىن. كىم بىلەدى، الدە، ءتىپتى، بۇگىن ينجەنەر-گەولوگ بولىپ كەن ىزدەپ جۇرگەن مەدەتتىڭ وسىندايلىق التىن بايلىق ىزدەگىش بولۋىنا سول بالا شاقتا اكەسىنەن ەستىگەن قيالدىق سۇلۋ اڭگىمە-اڭىزدار سەبەپشى دە بولعان بولار. ءبىراق بۇل كۇندە ەشكىمنىڭ ويىندا جوق. اكە مەن بالانىڭ كورىسپەگەنىنە توعىز جىل بولىپتى.

جاس وقىمىستى، ينجەنەر مەدەت ءوزىنىڭ وقۋ، ءوسۋ جولىندا اكەسىن ۇمىتقان جوق-تى.

ويتكەنى مەدەتتىڭ بىلگەنى مەن كورگەنىنىڭ ءبارى بازارمەن جاۋلاسىپ، وعان قايشى كەپ، ونى جەڭىپ، توناپ وتىردى. اكەسى ەسكەندىر زۇلقارنايىندى مۇسىلمان دەۋشى ەدى. ەسكى يۋننان تاريحى ونى بەكەر دەدى. جەردى كوتەرىپ تۇرعان كوك وگىزدى كوپەرنيك جوق ەتتى. قازاقتىڭ ءتۇبى مۇحاممەد پايعامباردىڭ ساحاباسى عاقاشادان تارايدى دەپ ەدى. ونى موڭعول-تۇرىك تاريحى تەرىس ەتتى. دۇنيەنىڭ شەتى قاپ تاۋى، ول ديۋلار، پەرىلەر مەكەن ەتكەن جەر دەسە، ءدال سول قاپ - كاۆكاز تاۋلارىندا ەكسپەديسيادا ءجۇرىپ، مەدەت ءوزى ۇيلەنىپ تە قايتقان.

حيميانى ەت پىسىرۋدەن بىلگەن، استرونوميانى كوسموگونيا ەرتەگىسىنەن بىلگەن، تاريحتى لاقاپتان، اتا ساناۋدان بىلگەن، ەسەپ عىلىمىن قوي سانىنان بىلگەن سياقتى السىزدىكتى مەدەت كوپ اياعان ەدى.

اكەسىنە قازىرگى ءبىر تارتىمدى، شولاق اڭگىمەدە دە وسى ءوڭىردى سونداي مۇمكىندىگى اشىلماعان، جاس ولكە دەگەن. ءوزىنىڭ جەلىلى ويلارىنىڭ ءبىر ۇشىعىن عانا شىعارعان-دى. ءبىراق بالاسىنىڭ بۇل ءوڭىردى كىشىرەيتىپ سويلەگەنىن بازار ۇناتپادى. بۇلار ءدوڭ باسىندا وتىر ەدى. اڭگىمەلەرى ۇيلەسپەگەندىكتەن، ورىندارىنان تۇرىپ، قىستاۋعا قاراي اياندادى. بازاردىڭ الاسا ەسكى قىستاۋىنىڭ قوس مۇرجاسىنان كەشكى ءتۇتىن بۋداقتاپ تۇر.

بالاسىمەن داۋلاسىپ كەلە جاتىپ، بازار وسى تاۋدىڭ كولحوزشى، شاباندارعا، اۋدان قىزمەتكەرلەرىنە ايتىپ جۇرەتىن جەلىلى اڭگىمەسىنىڭ بىرىنە ءتۇستى.

— دۇنيەدە داڭقى شىقپاعان، جاس دەگەن نەمەنە ءسوز؟ بىلمەگەننىڭ ءسوزى. بولماسا ءدال وسى ءوڭىر قادىمنان ءمالىم دەيدى... – اكەسىنىڭ "قادىمنان" دەگەن ءسوزىنىڭ تۇسىندا مەدەتتىڭ ويى قاتار جارىستى... ىشتەي جارىسادى. – قادىم!.. قادىم دەگەن ادام ەسىندە الدەقانداي ەسكىلىك كورىنگەنمەن، گەولوگياعا ايتقىزساڭ، ءسۇت ءپىسىرىم ەسەپتى دەيدى...

بازار سويلەپ كەلەدى.

— تاۋ اتى — شىڭعىس... بۇنى اتام زاماننان اتاقتى شىڭعىس حان مەكەن ەتكەن... بيىگىنىڭ اتى — حان. ول، ءتىپتى، ءوز قىستاۋىنىڭ جەلكەسىندە تۇر. سوناۋ كوك تاۋ – وردا... شىڭعىستىڭ ورداسىن تىككەن جەرى... مىنەكي، اۋدان تۇرعان تاۋ اتى — قاراۋىل. قولباسى باتىرلارى، نوياندارىنىڭ جورتۋىلعا شىعاتىن بيىگى... جاس بولا ما وسىنداي دۇنيە؟ — بازار داۋلاسىپ كەلەدى.

مەدەت داۋلاسقان جوق. اكەسىنىڭ حيكايا داۋىندا اسا قىڭىر ەكەنىن بىلەدى.

II

بازار سويلەپ كەلەدى...

"نايمان، سىبان مەن توبىقتى الىساتىن بوكتەر دە ءدال وسى بوكتەر... و دا قادىم زاماندا بولعان، جاستىعى قايسى؟.." دەپ كەلەدى.

مەدەتتىڭ ويى تاعى دا ءوز جەلىسىمەن تاريحي گەولوگيانى بويلاپ كەلەدى. ءبىر شىڭعىس ەمەس، ءتىپتى ءسىبىردىڭ بارلىق تاۋى وزىنشە جاس تاۋلار دەيدى. گەولوگيانىڭ سوڭعى پىكىرى راس، ترەتيچنيي داۋىردە قازاق ساحاراسىنىڭ ۇلىتاۋ، كوكشەتاۋ، مىرجىق، دەگەلەڭ سياقتى تاۋلارى بار... ءبىراق سوعان تىركەس داۋىردە ءسىبىر تاۋىنىڭ كوبىنىڭ ءبىتىمى قايتا بۇزىلىپ، بەرتىنگە شەيىن وزگەرە كەلگەن. مىسالى، شىعىسقا قاراي باسسا ماڭىراق، تارباعاتاي، ساۋىر، التاي، ودان ارى سايان، ستانوۆوي تاۋلارى، مىناۋ جاقىن وكپە تۇستاعى قالبا تاۋى – ءبارى دە سول بەلگىنى بىلدىرەدى.

مەدەت ويى تەك وسى شىڭعىس جايىندا ءبىراز باسقاراق، ەكىۇدايىلاۋ. سەمەي قالاسىنىڭ مەريديانىنان وڭتۇستىككە قاراي تارتسا، سونىڭ باتىس جاعىنداعى تاۋلاردىڭ قالىپتانۋى ەرتەرەك توقتاعان، – دەيدى تاريحي گەولوگيا. الدە، شىڭعىس سول قاتاردىڭ تاۋى بولار...

مىنە، ەسكىلىك پەن جاستىق جونىندە اكە مەن بالانىڭ داۋى وسىنداي ەكى سالادا جاتىر ەدى. مەدەت ونى بىلدىرگەن جوق. تەك قىستاۋعا قاراي كەلە جاتىپ، اكەسىن ۇندەمەي تىڭدايدى دا، قولىنان تاستامايتىن اسىل بالعاسىمەن ءار تاستى ءبىر الىپ ۇرىپ سىندىرىپ، جەكە سىنىقتارعا ءبىر رەت ۇڭىلە ءتۇسىپ، قايتا لاقتىرىپ تاستايدى. بازار ءوز دالەلىن تاعى ايتىپ كەلەدى.

— جەردىڭ جامانى جوق، تەك كوركەيتەتىن ەر تۋسىن، – دەپ ءبىر قويادى. ونىسىن مەدەت تە ورىندى ءسوز كورەدى.

— جەرىم جامان دەگەن جوق... جەرى جامان بولعاندىقتان ونەرى باسىلىپ قالعان جوق كەشەگى ابايداي اسىلدىڭ. ول دا وسى ولكەدە تۋىپ، وسى بوكتەردە تىرلىك ەتكەن، الپىس جاسىنا دەيىن... اناۋ وردادا قۇس سالاتىن. ءدال وسى بوكتەردە توعجان دەگەن سۇيىندىك قىزىمەن عاشىق وتىن تارتقان. قانداي اسەم جىر قالدىرىپ، ولەڭىنە كورىك بەرگەن... – دەپ ءبىر كەتتى.

مەدەت بۇل اڭگىمەنى ىلتيپاتپەن تىڭدادى. كەشكى كۇننىڭ ساۋلەلى بيىك باسىن التىنداپ، جارقىن، اسەم رەڭ بەرگەن الىس وردا كوڭىلىنە وزگەشە ىستىق، جاقىن كورىنەدى. تەك قانا ەسكىسىمەن، اسەم ەرتەگىسىمەن عانا تىرلىك ەتپەي، جەر ساناتىنا قوسىلىپ، جاڭعىرسا ەتتى وسى تۇماندى سۇلۋ كوكشىل تاۋ.

اكەسى سويلەپ كەلەدى. اسىرەسە، قورىتقان ءسوزى ءدوپ تيەرلىك سوز ەدى: – ۇمىتپەن ۇل ءوسىرىپ، قۇرمەتپەن قىز جەتىلدىرىپ جاتىرمىز... قايتا سونى اقتاڭدار... ءوزىڭ عانا بولدىم دەمەي، جەرىندى دە، اعايىنىڭدى دا كوركەيت، ءۇمىتىن اقتا. تۋعان ولكەڭە ونەرىڭدى اكەل، تۇگى، – دەدى. بۇل تۇستا مەدەتتىڭ وسى تاۋلاردى كوپتەن كەزىپ جۇرگەن ماقسۇتى مەن اكە پىكىرى ءبىر ساعاعا قۇيعانداي بولدى. باسە، بارىنەن دە سول ارمان. مەدەتتىڭ مىناۋ كۇندەرىندە بۇل وڭىردەن ەتەتىن تالابى دا سول. ارينە، وزىنە الاتىن مىندەتى دە وسى دا. جەرى مەن اۋدانىن وتان بىلەر، بارلىق سوۆەت حالقى سۇيەر ولكە بولسا ەكەن دەيدى. سونداي بولىپ سۇيگىزۋ ءۇشىن مىناۋ ۇلى سوعىس، وتان سوعىسىنىڭ كەرەگىنە كەرەك-جاراعىن، جابدىعىن، قازىناسىن قوسسىن وردالار مەن شىڭعىستار.

بۇل كەزدە ەكەۋى قورانىڭ تاۋ جاق بۇرىشىنا اينالىپ كەلە جاتىر ەدى. ءۇنسىز مەدەت قورانىڭ بۇرىشىنا قادالا قاراپ، توقتاڭقىراپ قالىپ، ءبىر كەزدە ءدال بۇرىشقا تاقاپ كەلىپ، بالعاسىن كوتەردى. بازار دا بۇعان اينالسوقتاپ، توقتاپ قاپ ەدى.

مەدەت قوي قورانىڭ بۇرىشىنا قالانعان ءبىر ۇلكەن اق تاستى بالعاسىمەن سوققىلاي باستادى. بازار قورانىڭ تاسىن سىندىرعاندى جاقتىرمادى. قورانىڭ قابىرعاسىن بۇلدىرەسىڭ عوي دەپ توقتاتپاق بوپ ەدى، سويتكەنشە بولمادى، جوعارىراق قالانعان ءبىر تاستى مەدەت سىندىرىپ جىبەرىپتى. سىنىپ تۇسكەن اق تاستى ءبولىپ الىپ، ۇڭىلە قاراپ، باسىندا اڭىرىپ قايران بوپ، ارتىنان تاعى تەسىلە قاراپ الىپ، قۋانىپ، جىميا باستادى.

بازار قوراسىن اياپ، قۇيماعا زالال كەلدى-اۋ دەپ تاقاپ كەلىپ ەدى.

مەدەت قولىنداعى بولەك تاستى جەرگە قويىپ، تاعى تومەنىرەك جەرگە قالانعان ىرگە تاستىڭ ءبىر كەسەگىن ۇرعىلاي باستادى. ونى بۇرىنعىداي ەمەس، ءتىپتى قاتتى ۇرادى. اسىعىس سوعىپ جاتىر. شال ەندى ەسكى قوراسىن ءبۇلدىرىپ جاتقان بالاسىنا ىزا بولدى.

— قوي ەندى! ءوشىڭ بارداي بۇ نە؟ – دەپ، بالاسىنىڭ قولىنا جارماسا باستاپ ەدى.

— توقتاڭىز، اكە... بىلاي تۇرىڭىز. مەن بار! – دەپ، مەدەت قۇلشىنا سوققىلاپ، ۇلكەن اقتاستى تاعى قاق ءبولدى. بۇل كەزدە ەسكى قورانىڭ جوعارعى قالاۋى قوپسىپ، قاتار تاستار جىكتەۋى بوساپ، ارالارى اشىلدى. ەسكى بىلجىر توپىراق بوپ ۇگىتىلىپ، ساۋلاپ توگىلىپ جاتىر.

— ويباي-اۋ، بۇنىڭ نە؟ ءبۇلدىردىڭ عوي، جانىم-اۋ، – دەپ، بازار ۇرىسارمانعا تاقادى. مىناۋ ۇلكەن تاستى تاعى دا ءبولىپ، قۇلاتىپ ءتۇسىرىپ العان مەدەت ەندى جەرگە تىزەرلەپ وتىرىپ، ءبىرجولاتا قادالىپ جاتتى. اشۋىنان دا تاڭدانۋى باسىلماعان بازار ەندى كەپ بالاسى قادالعان تاسقا ءۇڭىلدى. اق تاستىڭ قالىڭ ورتاسىنان تارتىلعان ءبىر سارعىش جالپاق قيسىق سىزىق بار... ءتۇسى تاس سياقتى ەمەس، مىس، جەز سياقتانىپ جارقىراي سارعايادى.

— ءباتىر-اۋ، مىنانىڭ ءتۇرى قالاي؟.. – دەي بەرىپ ەدى. مەدەت تاستى قۇشاقتاپ قىسىپ، كەۋدەسىنە شەيىن كوتەرىپ، قادالىپ كوز الماي تۇرىپ:

— توقتاڭىز، توقتاڭىز!.. – دەپ باردى دا، ءبىر ساتتە كۇلىپ، اكەسىنە بۇرىلىپ جارقىراي قارادى:

— مىناۋ قوي قورانىڭ تاسىندا التىن جاتىر، اكە... التىن..! ويلاپ پا ەڭ؟ سەزىپ پە ەڭ؟.. التىن! – دەدى.

بازار اڭقيىپ، اڭىرعان بويىندا اۋزىن اشا بەرىپ، ەكى سانىن سالپ ەتكىزىپ ۇردى دا، ءۇنسىز كەلىپ، ءوڭى سۇرلانىپ بارىپ، قارا قوردانىڭ ۇستىنە جالپ ەتىپ وتىرا كەتتى.

— قاراعىم-اۋ، نە دەيسىڭ؟.. مەدەت جانىم-اۋ، نە دەيسىڭ؟ – دەۋگە عانا دارمەنى كەلدى...

كوزىنە مونشاقتاي جاس ورالىپتى... مەدەت تاستىڭ سىنىقتارىن الا سالا، اسىعىپ اتقا ءمىنىپ، جاقىن جەردەگى جولداستارىنا، وتريادىنا قاراي شاپتى.

بازاردىڭ ءجون سۇراپ، بىردەمەلەر ۇعىنۋعا مۇرشاسى دا كەلمەدى. تەك بىلگەنى وسى قورانىڭ ىرگەسىنە، قۇيماسىنا قالانعان اق تاستىڭ ءبارى دە تەگىن ەمەس، وسى تاستاردىڭ قاي ارادان الىنعانىن اكەسى جاقسىلاپ ويلانىپ ەسىنە ءتۇسىرسىن. وترياد كەلەدى. ەرتەڭ وسى قورانىڭ ماڭىن زەرتتەۋگە الادى، - دەگەن ۇزدىك، شولاق سوزدەر بولاتىن.

قوراسىنىڭ تاسى قايدان الىنعانىن بىلمەيتىن بازار ما؟

مەدەت وتريادتاعى جولداستارىمەن بىرگە ءتۇن بويى تاستىڭ ءنارىن ايىرۋمەن بولدى. كۇمانسىز، انىق. بازاردىڭ قوي قوراسىنا قالانعان اق شاقپاقتاس "جەلىلى" التىن شەككەن تاس بوپ شىقتى. جانە ەڭ قىمبات قاسيەتى: التىن پروسەنتى بۇل جەلىدە از ەمەس، مول، اسا مول جاتقان بولدى.

تەك ەندى كەپ پە ەكەن وسى تاستىڭ قاتىسى... ءوندىرىس وشاعىن ورناتۋعا تاتيتىن زاپاس مول ما؟ ەرتەڭ قولعا الاتىن سول ءجايى... باعانا باياۋ، سىرداڭ مەدەتتى ەندى تانىپ بولماستاي ەدى... ءتۇن بويى ۇيىقتاعان جوق. تاڭدى اتىرا الماي، قوڭىر كۇزدىڭ جارىق ايلى تۇنىندە ۇيقىلى cap قاباقتا جالعىز ءوزى ارلى-بەرلى كەزىپ ءجۇر.

بالا شاعىندا تايعا شاپقان، بۇزاۋ قۋعان، قوزى قايىرعان بوكتەرى مىناۋ جۇلدىزى قالىڭ تۇندە انانداي قالعىپ، تۇنەرگەن قالىڭ بيىك تاۋلارمەن، سوناۋ ۇزاققا شالقىپ كەتىپ جاتقان cap سەلەۋلى ولكەسىمەن ءقازىر وزگەشە ىستىق، سونشالىق جاقىن سەكىلدى... مەيىر قوينىن اشقان اناداي... ساعىندىرعان سالقىن قوڭىر ءتۇن وسى... ساعىمدانىپ تۇرعان قيال مەكەنىندەي.

جالعىز بوكتەرىنىڭ اقىرىن ەسكەن قوڭىر جەلى دە جاقسىلىق لەبىن ۇزدىكسىز ۇمىتتەي مايدالاپ سەرگىتىپ سوققان سياقتى.

دۇنيەگە سىرى اشىلماعان، بەرەرىن بەرمەگەن ءۇنسىز مىلقاۋ الىپ شىڭعىس تاۋى، ءقازىر مىناۋ اي استىندا جەڭىل كوكشىل تۇمانعا ورانىپ تۇرىپ، مىرزا سەنىمىن بەرگەندەي. مەدەت قيالى اكە قيالىنان ارى بولماسا بەرى ەمەس ەكەن. بىردە قيالشىل، بىردە سەرگەك، زەرەك ويى كوپ جايلاردى شارلايدى. سوناۋ جاۋىزدىق پەن يگىلىك مايدانداسقان قان كەشۋدە قازاقستان ۇلدارى الىسىپ جاتىر. قازاقستان فرونتقا ازىق، كيىم جونەلتىپ جاتىر... جاس رەسپۋبليكانىڭ بارلىق سانالى، قايراتتى تىرشىلىگى ۇلى وتاننىڭ كەرەگىنە، كومەگىنە جاراسام دەپ انتالاپ، تالاسا بارىپ جاتىر... ايماعى ۇلكەن قازاقستاننىڭ التايى، جەزقازعانى، بالقاشى، قاراعاندى، قوسشاعىلى بۋىرقانا بۇلقىنىپ، اسىعىس قارقىنمەن اسىل بۇيىمدارىن اتتاندىرىپ جاتىر. وتان ءۇشىن.

وسى ويلارىنىڭ اراسىندا مەدەت:

— شىڭعىس... ءبىزدىڭ الىپ شىڭعىس شە؟ جەر يەسى ەرىندى، جەر ۇستىندەگى مالىندى بەرىپ قويماي، كەنەرەڭدە تەبىرەنسە، نە ەتەر ەدى؟ سەن دە وتان مۇقتاج بولعان مول قازىنا اتساڭ، نە ەتەر ەدى دەپ، - جۇرگەن... جاۋعا اتىلعان ون وقتىڭ سەگىزىن قازاقستان جەرى بەرەدى ەكەن. سول سورەدەن سەن قالساڭ ءجون بە، شىڭعىس! – دەيتىن... ءالى دە... بۇگىن مىنا تۇندە دە سونى ايتادى...

تالاي قايىرىپ ايتادى. تەك كۇندەگىدەي ەمەس، بۇگىن ءبىر ۇلكەن ۇمىتپەن، سەنىمدى، قيالشىل ۇمىتپەن ايتادى...

ۇيقىسىز الاعىزعان كوڭىلىنە التىن كەنىنىڭ دۇنيە جۇزىندەگى داڭقتىلارى ەلەستەيدى. الەمدە ايگىلى فرانسيا، امەريكا قازبالارىن، انگليانىڭ يمپەرياسى قازىناسىن بايىتقان كلوندايك، كولورادو، اتاقتى قۇت قازىناسى رودەزيا – ءبار-بارىنىڭ قاتارىنا شىڭعىس... شىڭعىس اتى تىزىلسە... شىڭعىس سىيى وداق، وتان ءسۇيىپ اتارلىق سىي بوپ تانىلسا...

ەرتەڭگى قيال اڭگىمەسىن جەتپىس جاسقا جەتكەنشە ومىرلىك قۋاتى ەتىپ وسكەن بازار شالدىڭ الاقانداي جەرى تانىتسا. ات باسىنداي التىن ىزدەگەندەردى ەردىڭ ەرى دەپ بالاسىن جەتىلتكەن بازار شالدىڭ، كولحوزشى بازاردىڭ بالاسى تاپقان بولسا...

قيالدىڭ ۇشى-قيىرى جوق ەدى...

وسىعان وراي، حان بيىگىنىڭ بوكتەرىندە بازار شالدىڭ قوراسى دا ءبۇل ءتۇن تىنىم كورگەن جوق...

"قاراشوقى" كولحوزىنىڭ قوي فەرماسىن باسقاراتىن بازار كارت باعانا مەدەتتەن ايىرىلىسىمەن، ەس جيىسىمەن، فەرماسىنىڭ بارلىق شاباندارىنا، بارلىق ايەل-ەركەك، كورشى-قولاڭ دوستارىنا، ءتىپتى بار وسى جەردەگى بالا-باۋىر بارىنە التىن جايىن ءسۇيىنشى دەپ ءمالىم ەتكەن. سودان بەرى كەش بويى بازار قوراسىمەن كورشىلەس قىستاۋدىڭ بارلىعىندا دا اڭگىمە، لاۋلاعان قۋانىش، ۇزدىكسىز كۇلكى ەدى. بازار ءوزى دە مەدەتكە ۇقساپ قورانىڭ بىرنەشە اقتاسىن شاباندار كوزىنشە سىندىرىپ قاراعان. سودان بەرى جۇرتتىڭ اۋزىنداعى اق تاس... قولدارىنىڭ جابىسقانى دا سول. كوزدەرى دە ءاربىر جاڭا كەزەكتى بازار ەرتەگىسىنەن تۋىپ، وسى اراعا جيىلا كەلىپ، جىمداي بوپ شوككەن التىندار "ءبىز-بىز" – دەپ شىعا-شىعا كەلەتىندەي قارايدى. بازاردىڭ ەرتە كۇننەن كورشىسى، تۋىسى بوپ كەتكەن كوشپەسباي دەگەن جيەنى بار ەدى... ول ءتىپتى بۇگىن وسى التىننىڭ بۋىنا ماسايعان سياقتى. قۇدىق باسىنا بارىپ ءبىر قايتىپ:

— ويباي، ءبىزدىڭ تاستى قۇدىقتىڭ دا ءبارى التىن! – دەپ كەلدى. وسى قورانىڭ اۋىز سۋ الاتىن قۇدىعى دا تاستان قۇيىلعان. كوشپەسباي ەرىكتى زەرتتەۋشى بولىپ ىمىرت جابىلعاندا سول قۇدىقتىڭ ىشىنە قيالداپ ءتۇسىپ، بار ۇلكەن تاسىن ساناپ شىعىپتى. ءبارى دە اق تاستان قيىستىرىلعان. قىستىگۇنى قۇدىقتىڭ بەتىن باستىرىپ قوياتىن جالپاق اق تاس بار ەدى. بۇگىن كوشپەسباي قۋانعاننان سونى تالقان ەتىپ، كوپ سىنىعىن الىپ كەپتى... بازار ەكەۋى كوپ داۋرىقتىڭ ارتىنان كەشكى اسقا ۇيگە كىرگەندە، قازاندىق الدىنداعى جازىعى جوق جالپاق ءسۇر تاستى دا تالقان ەتتى... قورادان شىققان التىندى جالعىز بۇلار ەمەس، قاتىن-قالاش، بالا-شاعا دا ەندى ءۇي مەن تىستىڭ بارىنەن ىزدەي باستاعان. بازاردىڭ بار اڭگىمەسىن وزىندەي ۇققان ەرتەكشى جاس شابان ساندىقباي دا ءبىر كەزدە لەپىرىپ، قۋانىپ كەلەدى. قولىنا ەكى ۇلكەن كۇيەلى تاستى كوتەرىپ، ءسۇر شەكپەنىن قاپ-قارا عىپ بىلعاپ اپتى...

— ونى ايتاسىڭ، بەر قارا... مىنانى قارا! – دەپ، قىپ-قىزىل بوپ كۇلىپ قۋانىپ كەپ، ەكى تاستى جاڭاعى ەكى شالدىڭ الدىنا تارتقان تاباقتاي قىپ اكەپ قويدى.

— ءۋا، بۇ قاي تاس؟!

— كۇيەلى تاس قوي! – دەسكەن ۇلكەندەرگە ساندىقباي.

— ويباي-اۋ، ءبىزدىڭ وشاقتىڭ بۇتىنا قويعان تاس قوي. وسى ەكەش وسى دا التىن... مىنە، – دەپ، مەدەت اكەسىنە كورسەتكەن سىزىقتى و دا ءدال تاۋىپ نۇسقاپ وتىر.

ەرتەكشى، اڭگىمەشى كولحوزشىلاردىڭ دا بۇگىنگى قيالى شالقىعانداي سەرپىسەدى.

— ايتام عوي... وسى فەرما جارىقتىقتىڭ ءتولى سونداي ءوسۋشى ەدى. قويى قانداي سەمىز كەلەدى.

— الا بوتەن عوي... – دەپ كوشپەسباي ماقتانا باسادى...

ءۇي ءىشى:

— ال ەندى ءبوستى، – دەپ كەلەكەگە اۋىسايىن دەپ ەدى.

— وي، نە دەيسىڭ، تۇگە! التىننىڭ بۋى شە؟ التىننىڭ بۋى ادامدى دا ەسىرتەدى. قويدى تەك قويا ما؟ وعان ىرىس بەرەدى دە! – دەپ تايماي تالاسادى. بۇنىسى بازاردى ۇلكەن ويعا سالدى. ول كوشپەسباي ءسوزىن ءتىپتى ورىندى كوردى.

شالقىپ، داۋرىعىپ وتىرعاننىڭ ءبىرى ساندىقباي ەدى.

— ءجا، بۇل التىننىڭ كوزى قايدا، كىندىگى قايدا جاتىر بۇل؟ – دەپ بازاردان سۇرادى. بازار العاشقى قۋانىشتان ەندى بويىن جيىڭقىراپ العان... ايەلى ۇلكەن ءجۇزى جيىرىلىپ، جادىراپ كۇلىپ وتىردى دا:

— ە، سونى مەنەن سۇرا! ءبارىن بەكىتىپ، تۇيەدەي ماتاپ، ءبىرىڭ -"كوز"، ءبىرىڭ -"كىندىك" بول دەپ كەلگەن مەن عوي، تەگى... مەنەن سۇرا، – دەدى. ءۇي ءىشى ساندىقبايدى مازاق ەتىپ كۇلە باستاپ ەدى... بازار ءوزى ءبۇل تۇستا كۇلگەن جوق.

ءبىر الۋان ءومىر قيالىن ويلاۋدا ەكەن:

— جاسىم وتىز بەسكە كەلگەنشە كىسى ەسىگىندە جالشى بوپ، قىز ايتقىزىپ، قالىڭ تولەپ الا الماي، جار قىزىعىن، بالا قىزىعىن دا كەش كورىپ ەم... پايداشىل بوپ ىشكى جاققا بارىپ، باتىراق مالاي بوپ تا ءجۇردىم. ساقال-شاشىم اعارعانشا وزىمە ءوزىم جەتكەن كۇن كورمەدىم. قور ەتكەن جوقتىق ەدى. سوندا ايتەۋىر تىم قۇرسا اۋىزبەن مەيىر قاندىرايىن دەپ التىن تاپقان ىرىستىنىڭ جايىن اڭگىمە ەتە بەرۋشى ەم. ءسويتىپ، تۇستە كورىپ، ەرتەگىدەن ەمىنىپ جۇرگەن التىنىم قوي قورانىڭ تاسىندا، قۇدىعىمنىڭ باسىندا، وت باسى، وشاق بۇتى قاسىندا جاتىپتى... مازاق ەتىپ جاتتى-اۋ وسى مەنى... ءا! - دەدى.

ءۇيدىڭ ءىشى بازار جۇزىنە مۇسىركەي قاراپ قاپتى. كەي شاباندار كۇرسىنە ءتۇستى.

كوشپەسباي مويىماس قارت ەدى. ول جۇدەگەن جوق.

— ىرىسىڭ بار شالسىڭ، نە كەرەك. ءوزىڭ تاپپاساڭ، سول الپىس جىل ايتقان التىندى تاباتىن ۇل تۋدىڭ... ول تاپتى. نە قىل دەيسىڭ! – دەدى. بازار وڭاي سەرگىدى. قۋانىپ سەرگىدى. بۇل وي ءازىر ءوز باسىنا كەلمەگەن ەدى.

— ءبالى، ءبالى، ءدال ايتتىڭ! ۇل تاپقانىم ءوزى – سول التىن تاپقانىم ەكەن... التىن مەندە بولعانشا، ەلدە بولسىن. مەنى ۇل قۋانتسىن، ۇلىم ەلىن، جۇرتىن قۋانتسىن!.. – دەدى.

— بۇل سوۆەتتىڭ ىرىسى بار دەيمىن عوي. جولى، ءجونى ەلگە ءجايلى بولعان سوڭ سولاي عوي. باعى اسسىن ءوزىنىڭ. جاۋعا تيگەن سوققىنىڭ ءبىرى وسى بولسىن، قىسقاسى... كارى شىڭعىس ەكەش ول دا اتوي شىققان كۇندەردە ەل مەن جۇرتتىڭ كومەگىنە التىن قوينىن اشتى دەسىن! – دەپ، كوشپەسباي بايسالدى ءسوز ايتتى. وسى اڭگىمە كەزىندە كەشكى ىستىق اسىن ءىشىپ شىققان كورشى قىستاۋدىڭ شوپاندارى تاعى دا شۋلاپ كەلىسىپ جاتىر ەدى.

بارلىق فەرما بۇگىن ستاراتەل بوپ كەتىپتى... كورىنگەن كەسەك تاستى اۋدارىستىرىپ قاراۋ، بولشەك-بولشەك سىندىرۋ تەگىس پارىز بولعانداي. كەلگەننىڭ ءبارى ەندى بازارعا بىردەمە ايتۋ قاجەت سياقتى كورەدى. ءبىراق اركىم ءار الۋان سويلەيدى. بىرەۋلەر بازارعا قايىرلى بولسىن ايتقان، بىرەۋلەر الدەنەدەن كوڭىل قوس ايتادى. ەرتەدە تاپپاي، ءومىرىڭ جوقتىقپەن ەش بوپ ءوتىپ ەدى دەگەننەن بولسا كەرەك. بازار بۇنداي ەكى الۋان ءسوزدىڭ ەكەۋىن دە ءبۇل كەشتە ءۇنسىز قارسى الدى. داعدارىپ، نە ايتارىن بىلمەگەندەي.

جيىن ۇيگە سىيماي، جارىق ايلى تۇندە تىسقا شىعىپ، وندا دا كوپ داۋرىقتى. ەندىگى اڭگىمەنىڭ ءبارى:

— بۇل اق تاستىڭ جاتاعى قايسى؟

— قورانىڭ تاسى قايدان تاسىلعان ەدى؟

— بازار ءوزى سالىپ پا ەدى بۇل قورانى؟ قاشان قوپارىلعان تاستار ەكەن؟.. - دەگەن ورىندى سۇراۋلار بولاتىن...

قازىردە مەدەتتىڭ وتريادى دا سويلەنىپ، اۋىزعا قايتا-قايتا الىنىپ جاتقان سۇراۋلار دا وسى ەدى. بازار بۇل ءجايدى الاقانىنداي بىلەتىن.

— بۇل قورا ءدال وسى مەدەت تۋاتىننان ءبىر جىل بۇرىن سالىنعان. اق تاستى قايدان تاسىدى دەيسىڭ؟ تاس تاسىپ اكەپ ءۇي، دۇكەن سالاتىن مۇرشاسى قانە بازاردىڭ؟ التىن تاسىڭ، اق تاسىڭ ءدال وسى وزدەرىڭ تابانىڭ باسىپ تۇرعان تاقىر توبەنىڭ ىشىندە. وسى قورانىڭ استىنىڭ ءبارى اق تاس، – دەدى.

كوشپەسباي ۇندەمەي تاڭداي قاعىپ، تاڭىرقاعان جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوڭىلىن قالجىڭمەن قورىتىپ:

— قىسقاسى، ايدى باسقان بۇلتتاي سارى التىندى جامباسىمنىڭ استىنا باسىپ جاتقان ءوزىم ەدىم دەسەڭشى! – دەدى. جۇرت وسىنداي كۇلكى قالپىمەن ءتۇن ورتاسى اۋا بەرە زورعا تارقاستى... ۇركەر توبەدەن ءوتىپ بارا جاتىر. شىڭعىس تاۋىنىڭ ۇستىندەگى جۇلدىزدار بۇگىن سونشالىق جيىلەپ، بادىرايا ءتۇسىپ، شانشىلا قاراپ تۇرعان ەدى.

كەلەر تاڭ اتار-اتپاستا مەدەت ون شاقتى كىسى توبىمەن بازار قوراسىنا كەلدى. تاس قورا تۇرعان تاقىر توبە بۇل ءوڭىردىڭ، ءبۇل اۋداننىڭ بولاشاعىن وزگەرتەتىن جۇمباق سىردىڭ توبەسى بوپ ءتۇر... بازاردى وترياد ادامىنىڭ ءبارى كوڭىلدى جۇزبەن كۇلىپ امانداسىپ، ورتاعا الدى...

بازار ىنتالى سويلەپ ءجۇرىپ، وترياد ادامدارىنا اۋەلى قورا تامىن تۇگەل كورسەتىپ، اق تاستان قالانعان ىرگەنى، بىرنەشە قورانىڭ كىندىگىن، بۇرماسىن، سىرتقى قۇيمالارىن كورسەتىپ شىقتى. اۋزى تۇندەگى ءوز جايىن ايتقان اڭگىمەدە بولاتىن. ينجەنەرلەر قورانىڭ قالاۋىن بۇزباستاي ەتىپ بىرنەشە جەردىڭ تاسىن جارىپ، سىندىرىپ، بىر-بىرىنە كورسەتىپ ءوتتى. مەدەت باستاعان ۇلكەندى-كىشىلى ماماندار باس يزەسىپ، از سوزبەنەن ءجون تابىسىپ، ارالاپ ءجۇرىستى.

— ەندى وسى تاستاردى العان جەرىمدى كورىڭدەر، سىر سوندا عوي، – دەپ، بازار تاقىر توبەنىڭ شىعىس جاق ەتەگىنە قاراي باستادى... ەرتەدە قازىلعان كەڭ اپان بۇگىن تۇيەتايلانىپ، توپىراق باسىپ، تەگىستەلۋگە اينالعان ەدى. ءبىراق ءدال قىستاۋعا قاراعان شەتىندە تىك جارلاۋىق بولىپ قالعان كىشىلەۋ شۇڭقىرى بار.

سول كەنەرەدە قالىڭ اق جارتاس جارداي بوپ تۇر ەكەن... كونە توپىراق باسقاندىقتان سارعىش رەندى. ءبىراق بىتىم-تەگىنە قاراعاندا، قوراعا، قۇدىققا، قازاندىققا بارعان كەسەكتەرىنەن جات ەمەس...

وسى كۇن كۇنى بويى وترياد قىزا ىسكە كىرىستى. ءبىر بۇل ارا ەمەس، تاقىر قىلىپ توبەنى جان-جاعىنان ءتورت جەردەن قازعىلاپ قولعا الدى. بازار قوراسى توبەنىڭ ءدال باسىندا، تاپ ورتا تۇسىندا ەدى. ونىڭ تۇرعان جەرى دە بۇرعىلانىپ، تەرەڭ تۇبىنە شەيىن اقتارىلاتىن بولدى.

كۇن تۇسكە جاقىنداعان شاقتا بازار قوراسىنا قاراي اندىزداپ اسىققان جۇرگىنشىلەر كوبەيدى. كورشىلەس كولحوزدار، فەرمالار، بازارعا كوڭىلدەس اعايىن، جاقىندار ءبىر الۋان. وزگەشە توپ-توپ بولىپ اۋدان قىزمەتكەرلەرى، مەكتەپ جۇرتشىلىعى، بارلىق اۋدان اكتيۆى كەلىپ جاتىر. كەلۋشىنىڭ ءبارى دە ەڭ الدىمەن بازاردى كورۋگە اسىعادى. تاعى دا تۇندەگىدەي قايىرلى بولسىن ايتىسادى. بۇگىن بازار كەشەگىدەي ىركىلمەيدى.

— قايىرى حالىققا بولسىن!.. قايىرى ورتاق بولسىن بارىمىزگە! – دەپ جەلپىنىپ، قۋانىپ قارسى الادى. تاقىر قىزىل تۇگەل زەرتتەلىپ شىقتى. التىنى مول تاستىڭ زاپاسى دا اسا مول ەكەن. وترياد قولىمەن ۇستاپ، كوزبەن كورىپ وتكەندەي بولدى.

وسى كۇندەر وترياد ءدال وسى حان باۋىرىنان جيىرما شاقىرىم جەردەگى قىدىر دەگەن ادىردان تاس كومىر دە تاپقان ەدى. ەندى شىڭعىس بوكتەرى التىنى، كومىرى مول بوكتەر بولعاندىقتان، وزگەشە ءوندىرىس بوكتەرى بولۋعا بەت قويعانىن ەكىنىڭ ءبىرى ۇعىنىپ، سەنىپ تۇر. كەشەگى زاماندا كوشپەلى اۋدان، بۇگىندە كوبىنەسە مال باققان اۋدان، وبلىس ورتالىعىنان الىس قالعان، قاتىناسى قيىن وقشاۋ اۋدان. ەندى وزگەشە ءبىر تاريحقا، وزگەشە ءبىر جاڭعىرعان داۋىرگە اۋىساتىنىنا بۇگىنگى جۇرتشىلىق سونداي ىرزا، سونشالىق شات ەدى.

— شىڭعىس، كارى شىڭعىس، وتان ۇران سالعاندا، التىنى مەن اسىلىن الا اتتاندى! تىس بايلىعىن بەرىپ قويماي، قويىنىن دا اشتى، ءىش سارايىن دا بەرىپ ءتۇر. جاۋعا قارسى جۇمىلعان بىرلىكتىڭ بۇل ءبىر وزگەشە بالعىن بەلگىسى بولسىن، – دەپ، مەدەت بۇگىن جيىن جۇرتقا سويلەگەن ەدى.

ءسويتىپ، بازاردىڭ قيالى، ەرتەگىسى شىن التىن تابىسقا، اسىل وندىرىسكە اكەپ قوسىلعان كۇنى، وتان سوعىسىنىڭ مايدانىنان الىستا، مايدان تۇگىل، وبلىس ورتالىعىنان دا جىراقتا جاتقان، قاتىناس جولدارىنان قيعاش جاتقان الىس تۇكپىر، عاسىرلار بويى ءۇنسىز شىڭعىس بوكتەرىندە دە پاتريوتتىق ۇلكەن قىزۋدىڭ، شىن جالىننىڭ قۋانىشتى، جارقىن كۋاسى بولدى.

---