شولەيت جاقتا
ارداقتى اكەم شاماحاي ءدوڭتاي ۇلىنىڭ رۋحىنا تاعزىم!
ءۇشىنىشى سىنىپ بىتىرگەن جىلى كوكتەمدە كۇتپەگەن وقيعا بولدى. اكەم الدەبىر باستىقپەن قاتتى سوزگە كەلىپ قالدى دا، اۋىلداعى بايلانىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنەن بوسادى. ول تۇستا ءبىزدىڭ جاقتا جۇمىس تاپشى دەگەندى ۇلكەندەردىڭ اۋزىنان ءجيى ەستيتىنبىز. جۇمىسسىزدىق بولعان جەردە كەدەيشىلىك مەڭدەيتىنى دە بەلگىلى. انام مەنەن كەيىنگى باۋىرلارىمدى باعادى، ءۇي شارۋاسىمەن اينالىسادى. كۇنكورىستىڭ جالعىز كوزى اكەمنىڭ ايلىعى ەدى. ەندى ودان ايىرىلعان سوڭ تىرشىلىگىمىز قيىنداي باستادى.
اۋىلداعى اكەمنىڭ دوس-جاراندارى، ناعاشىلارىمىز، تۋىستارىمىز ءبارى جابىلىپ ۇگىتتەپ الگى ءبىر مەس قارىن باستىقتىڭ «اياعىنا جىعالا سال» دەپ جالىنعاندارى ەسىمدە. ءبىراق، قىرسىق اكەم كونبەدى. انامنىڭ كوزىنە جاس الىپ، جالىنىپ تۇرىپ ايتقانىنا دا قۇلاق اسپادى. سوعان قاراعاندا وزىنىكى دۇرىس بولعان شىعار. وزىنەن اعاتتىق كەتسە اكەم كەشىرىم سۇراۋدان ەش تارتىنبايتىن ادام. ال، وزىنىكى ءجون بولسا، ەشكىمنىڭ الدىنا باس يمەيتىنى تاعى بار.
جالپى، اكەم — ادال، باتىل، وجەت تۋراشىل قىسقاسى، ناعىز ەر ازامات ەدى. وفيسەرلەر ۋچيليششەسىندە وقىپ جۇرگەن كەزىندە «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى ەكەندىگى اشكەرە بولىپ، كەيىن بايلانىس تەحنيكۋمىنا اۋىسقان كورىنەدى. اراسىندا شاحتەر بولىپ تا جۇمىس ىستەگەن كەزدەرى بولىپتى. اكەسىنە ساياسي جالا جابىلماعاندا بۇگىنگى كۇنى بىلدەي ءبىر وفيسەر بولىپ، «حانعا سالەم بەرمەي» جۇرەر ەدى. الگىندەي مەس قارىنداردى الدىنا قۇرشا جورعالاتىپ قويار ما ەكەن. امال نەشىك، ەندى اياداي اۋىلدان جۇمىس تاپپاي ساندالىپ جۇرگەنى. اۋىل كونتورىندا اجەپتاۋىر ءمانسابى بار ناعاشى اعام دا تۋعان قارىنداسىنىڭ كۇيەۋىنە قول ۇشىن بەرە المادى. ناعاشى اعامنىڭ:
— سەنىڭ تۋراشىلدىعىڭ مەن باتىلدىعىنان نە پايدا؟ اقىرى، مىنە جۇمىسسىز قالدىڭ. ول مەس قارىننىڭ يت ەكەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. ءبىراق، شىداپ ءجۇرمىز عوي — دەگەنىن قۇلاعىم شالعانى بار.
اكەمنىڭ اينالاعا سىن كوزبەن قارايتىندىعىن، لاۋازىمى بيىك ەكەن دەپ ەشكىمنىڭ الدىندا باس يمەيتىن قايسارلىعى مەن ادىلدىگىن، تىنىمسىز ەڭبەك ەتۋدەن جالىقپايتىن شارۋاقورلىعىن ءالى كۇنگە دەيىن ۇلگى ەتىپ ايتاتىندار بار. بالا بولسام دا سول كەزدىڭ وزىندە اكەمنىڭ وتباسىنا قامقور، بارىمىزگە شىنايى قورعان بولا الاتىن ەرجۇرەكتىگىن سەزەتىنمىن.
سونىمەن، ادىلەتسىزدىككە توزبەيتىن، باسىنان ءسوز اسىرمايتىن «قىرسىق» اكەم ەشكىمنىڭ اقىلىنا قۇلاق اسپاي، اقىرى تۋعان جەردى تاستاپ، ەلدىڭ سوناۋ قيىر شىعىسىنداعى ءبىزدىڭ التاي تاۋى وڭىرىنەن ەكىمىڭنان استام شاقىرىم شالعايداعى ىشكەرگى شولەيت ايماققا كوشەتىن بولدى. ەڭبەك شارتىن جاساپ قويىپتى. كوپ ۇزاماي ۇلانباتىردان ارنايى كولىك تە كەلىپ جەتتى. اعايىن-تۋىس، دوس-جاران، بۇكىل اۋىل بولىپ شىعارىپ سالدى. ارنايى رەسمي جيىن ءوتىپ، اۋىل باسشىلارى مەن قۇرمەتتى ازاماتتارى، اقساقال اعالار ءسوز سويلەپ، باتا بەرىسىپ، جىلاپ-سىقتاپ ۋ-شۋ بولعاندارى ءالى ەسىمدە.
كولىككە جۇك تيەلىپ، الىس ساپارعا اتتانعانعا دەيىن اكەمدى رايىنان قايتارماق بولعاندار كوپ بولدى. «جات جۇرت قوي. بالالارىڭ مونعول بولىپ كەتەدى. ءتىلدى، ءداستۇردى ۇمىتادى». «بيتكە وكپەلەپ، تونىڭدى وتقا جاعاسىڭ با؟»، «اقىلعا كەلسەڭشى» دەپ جاتقاندار ەكىنىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. العان بەتىنەن قايتپايتىن تۋراشىل اكەم وعان كونسىن بە. ايماق ورتالىعىنان بىرەر وتباسى قوسىلىپ، بەس-التى ماشينا بولىپ جولعا شىعىپ كەتتىك.
سونىمەن، مونعوليانىڭ كەڭ دالاسىن كەسىپ ءوتىپ، بىرنەشە ايماقتىڭ ولكەسىن ارالاعان كوشىمىز كولىكتى بولىپ، ونشاقتى كۇننەن سوڭ مەجەلەگەن جەرىمىزگە دە جەتتىك. جول بويىندا بىر-ەكى رەت قانا قوناق ۇيگە تۇنەگەن شىعارمىز. كوبىنەسە، كەشقۇرىم جەتكەن مالشىلار شاڭىراعىنا نەمەسە قالا، ەلدى مەكەندەردىڭ شەتىندەگى كەز كەلگەن ۇيگە تۇسە سالامىز. مونعول وتباسىلارى تۋىسى كەلگەندەي-اق قابىلداي بەرەدى. «ۇزاق جولدان كەلە جاتىر ەكەنسىزدەر. باراتىن جەرلەرىڭىز ءالى الىس. ءوز ۇيلەرىڭدەي كورىڭدەر، ىشىپ-جەڭدەر، قونىپ جاتىڭدار» دەپ قۇراق ۇشىپ جۇرگەنى. وسىنشاما قوناقجاي، مىنەزگە باي، جايلى حالىقتى الەم ەلدەرىن جاعالاي ارالاساڭ ەش جەردەن تاپپايتىن شىعارسىڭ. .
جاڭا مەكەنىمىز الاسا توبەشىكتەرى عانا بار، نەگىزىنەن ميداي جازىق دالادا ورىن تاپكەن ەكەن. ءبىزدىڭ ولكەدەگىدەي اسپانمەن تالاسقان بيىك تاۋلار مەن جالاما جارتاستار، كۇركىرەپ اققان وزەن سۋ، يت تۇمسىعى وتپەس نۋ ورمان، توعاي اتىمەن جوق. وسى ەلدەگى ەڭ شولەيت ولكە سانالادى. سوعان قاراماستان، ءبىزدىڭ اۋىلمەن سالىستىرعاندا الدە قايدا وركەنيەتتى. تەمىرجول، پويىز سەكىلدى بۇرىن كورىپ، بىلمەگەن نەشە ءتۇرلى توسىن دۇنيەلەر بار. بالامىز عوي، ءبىز ماز-مەيىرامبىز.
انام جەرسىنبەي، تۋىستارىن، ەلىن ساعىنىپ، ايعا جۋىق ۋاقىت جىلاپ-سىقتاۋمەن بولدى. ول كىسى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن بولعان جىلى بەسىكتەگى ءسابي ەكەن. اكەسىن اۋىل مولداسى بولعانى ءۇشىن «جاپون تىڭشىسى» دەگەن ساياسي جالامەن ءستاليننىڭ مونعولياداعى جەندەتتەرى تۇتقىنداپ اكەتكەن كورىنەدى. سول كەتكەننەن ورالماعان. بالا كەزىندە، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزى بولسا كەرەك. اناسى (مەنىڭ ناعاشى اجەم) ەكەۋى وتىرىپ الىپ «گەرمانيا جەڭىسكە جەتىپ، سوۆەت ەلى قۇلاسا، ستالين يت ولىممەن گەرمانداردىڭ قولىندا ولسە ەكەن» دەپ تىلەيدى ەكەن. ونداعىسى، جازىقسىز جالامەن ايداۋعا كەتكەن ازاماتتار گەرماندار جەڭسە قايتىپ ورالا ما دەگەن ءۇمىت قوي.
انام مەدبيكەلىك ورتاشا ءبىلىمى بار، قاراپايىم ەڭبەك ادامى. بالا كەزىمدە ماعان ۇنەمى مۋزىكالىق اسپاپتار ساتىپ اپەرىپ، ۇيرەتەتىن. مەنىڭ ساز اسپابىنا بەيىمدىلىگىم بولعان شىعار، دومبىرا، گارمون، موندالين، گيتارادا اجەپتاۋىر وينايتىن بولىپ ءوستىم. كىتاپقۇمارلىعىما دا اسا دەن قويىپ، قالاعان كىتاپتاردى ساتىپ الۋىما اقشا اياعان جوق. ءبىر ۇيدە توعىز بالا وستىك. مەنى ءۇي شارۋاسىنا كوپ ارالاستىرماي اقساۋساق بولۋىما تىكەلەي جاعداي جاسادى. جالپى، مەن ءوزىم قاتتى-قايىرىم شارۋالارعا اسا قىرىم جوق، ءسال جالقاۋلاۋ بالا بولدىم، سونى اڭعارسا كەرەك، انام مەنەن ءبىر ونەر ادامىن جاساعىسى كەلدى.
حوش، سونىمەن جاڭا جەرگە ۇلكەندەر بەيىمدەلە الماي قينالسا دا، بالالار ءۇشىن قىزىقتى ەدى. تۋعان جەردەن قاتار كەلگەن ۇيلەردىڭ بالالارى بىرگە وينايمىز. اراسىندا جەرگىلىكتى بالالارمەن قوسىلىپ كەتەمىز. كەيدە ولارمەن تاس اتىسىپ، شەكىسىپ قالىپ تا جاتامىز. ءسويتىپ جۇرگەندە جازدىڭ شۋاقتى كۇندەرى دە وتە شىقتى.
كەشىكپەي ساباق باستالىپ، مەن ءتورتىنشى سىنىپقا قابىلداندىم. ءبىراۋىز مونعولشا بىلمەيمىن. ءارتۇرلى پاندەر وتەدى. ەشتەڭە تۇسىنبەيمىن. ەكى اپتاداي مىلقاۋ ادام سەكىلدى ءجۇردىم. ءبىر ايدىڭ ىشىندە ءبىرشاما تۇسىنە باستاعاندايمىن. مۇعالىمدەر بارىن سالادى، بالالار دا ورتاعا الىپ، ءتىل ۇقتىرۋعا كومەكتەسەدى. ءبىرىنشى توقساندى قورىتقاندا، تاريح، ادەبيەت، مونعول ءتىلى ساباعىنان ۇشتىك باعاعا شىقتىم. بۇرىن كىلەڭ بەستىك الىپ كەلگەن مەن ءۇشىن بۇل اۋىر قاسىرەت ەدى. ۇيگە كەلگەن سوڭ وڭاشا وتىرىپ الىپ، كوز جاسىمدى توگىپ-توگىپ الاتىنمىن.
ەڭ قىزىعى، ونداعى مۇعالىمدەر مەنىڭ جاڭادان ءتىل ۇيرەنىپ جاتقانىممەن، قازاقى ورتادان كەلگەن، وزگە ۇلتتىڭ وكىلى ەكەنىممەن ەش ساناسپايدى. ديكتانتتان قانشا قاتە جىبەرسەم، سوعان ساي باعا قويادى. ءبىراق، ۇلتى مونعول بولا تۇرا مەنەن كوپ قاتە جىبەرەتىندەر تاعى بار ەدى. سونى ايتىپ، كەيدە مەنى ماقتاپ قويادى. كانيكۋلدا ءبىر «سەمىز» مونعول روماندى قولعا الىپ، كۇن-دەمەي تاپجىلماي وتىرىپ وقىپ تاستادىم. وسىدان كەيىن ءبىرشاما ەركىن سويلەيتىن جاعدايعا جەتتىم.
ەكىنشى توقساندا تورتتىكتەر قاتارىنا قوسىلىپ، اقىرى ءتورتىنشى سىنىپتىڭ سوڭعى جارتىجىلىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، تىلدىك كەدەرگىنى تولىقتاي ەڭسەردىم.
اكەم ءبىز كوشىپ كەلگەن شاعىن قالاشىقتىڭ بايلانىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ال، انام قوناق ءۇيدىڭ اكىمشىسى ءارى اسحانانىڭ باس اسپازى بولىپ قىزمەتكە ورنالاسقان. تۇرمىسىمىز وڭالىپ، جاعدايىمىز جاقسارا ءتۇستى. اكەمنىڭ مەڭگەرۋشى دەگەن اتى عانا بولماسا، راديو-تەحنيكا، تەلەفون بايلانىس، حات-حابار قابىلداۋ، مەرزىمدى باسىلىمدار تاراتۋ، مونتەرلىكتى ءبارىن ءبىر ءوزى اتقارادى. جازعى كانيكۋلدا مەن اكەم ءۇشىن تاپتىرمايتىن كومەكشىمىن. مەنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن جۇمىسىم گازەت-جۋرنالداردى جازىلۋشىلارعا، مەكەمەلەرگە ءبولىپ، ونى جاشىكتەرگە سالۋ. تۇنگى ساعات ەكىدە كەلەتىن جۇردەك پويىزدان پوشتانى كۇتىپ الىپ، كەشكى التىدا حات-حابارلار سالىنعان قاپشىقتى كەرى جونەلتەمىن.
ونىڭ بارىندە قاسىمنان ءبىر ەلى قالماي كومەكتەسىپ جۇرەتىن بىر-ەكى كورشى ۇلدار بار. وسى مىندەتىمىزدى ەرەكشە ىقىلاسپەن اتقارامىز. بارىنەن قىزىعى، پوشتا جاشىكتەرىنە سالىپ بولعان سوڭ ءارتۇرلى گازەت، جۋرنالداردىڭ كەزەكتى ساندارىنان مىندەتتى تۇردە بەس-التاۋى ارتىلىپ قالادى. ءبىر قۇشاق گازەت پەن جۋرنالدى ۇيگە اكەلىپ الىپ راقاتتانىپ وقيمىن.
ءوستىپ ءجۇرىپ ەلدەگى بارلىق باسپاسوزبەن قوسا اپن اگەنتتىگى تاراپىنان ماسكەۋدە الەمنىڭ بىرنەشە تىلىندە شىعارىلىپ، دۇنيەجۇزى ەلدەرىنە تارايتىن سوۆەت جۋرنالدارىمەن دە «دوستاسىپ» كەتتىم. اسىرەسە، وندا تاريحي وتانىم قازاقستان تۋرالى ماقالا شىقسا قالت جىبەرمەي تامسانا وقيمىن. وسىلايشا، وقۋشى كەزىمدە-اق وقىرمان رەتىندە ەرتە ەسەيىپ، كەشىكپەي ءوزىم دە جازا باستادىم.
جازىپ-سىزعان دۇنيەلەرىم بەسىنشى-التىنشى سىنىپ وقۋشىسى كەزىمدە بالالارعا ارنالعان گازەت-جۋرنالداردا جانە ورتالىق باسىلىمداردا جارىق كورە باستادى. وسى كەزدەن باستاپ، مەكتەپتە عانا ەمەس، اۋىل دەڭگەيىندە تانىمال بولىپ جۇرت «جازۋشى بالا» دەپ اتاپ كەتتى.
ال، تاڭدى تاڭعا ۇرىپ وقيتىن الەم كلاسسيكتەرىنىڭ روماندارى مەن ءۇشىن تاۋسىلماس ازىق. مەنىڭ دوستارىم دا تالعامى بيىك وقىرمان بالالار ەدى. قىزىقتى كىتاپتاردى بىرىمىزدەن ءبىرىمىز الىپ، الماسىپ كەزەكتەسىپ وقيمىز. ەل استاناسىنا، ايماق ورتالىعىنا باراتىن جولاۋشىلارعا سول كەزەڭدە اتاعى جەر جارعان كىتاپتاردى تاپسىرىپ الدىرتامىز. سول زاماننىڭ اۋىل ادامدارى وتە كىتاپقۇمار ەدى. تەلەديدار اتاۋلى بولماعاندىقتان شىعار، جۇرت جاپپاي باسپا ءسوز وقيدى، راديو تىڭدايدى. مەنىڭ جازعان شاعىن اڭگىمەلەرىم مەرزىمدى باسپاسوزدە جاريالانىپ، راديوحابار ارقىلى ۇسىنىلعان تالقىلاۋلارعا وراي جولداعان وي-پىكىرلەرىم ەفيردە وقىلعان سايىن بۇكىل اۋىلدا اتاعىم جەر جارىپ، بەدەلىم بەل اسادى.
جاز ماۋسىمىنىڭ ايلى تۇندەرىندە اۋىل بالالارى اۋلادا توپتاسىپ وتىرىپ الىپ، وقىعان كىتاپتارىنىڭ وقيعاسىن جارىسا ايتىپ قىزىل كەڭىردەك بولىپ جاتۋشى ەدىك.
مەن وقىعان كىتاپتاردىڭ بىرىندە مىنانداي ءبىر وقيعانى بايانداعان اڭگىمە بولۋشى ەدى: «ءبىر جىگىتتى سۇيگەن قىزى كەدەيلىگىن بەتىنە باسىپ، قاراماي كەتەدى. جىگىتتىڭ العاشقى ماحابباتى وسىلايشا ءساتسىز اياقتالادى. ول قىز ءۇشىن كىمنىڭ اقشاسى كوپ بولسا، سول باقىتتى بولىپ ەسەپتەلمەك ەكەن.
ول ەكەۋى ون جىلدان كەيىن ءبىر ءىرى ساۋدا ورنىندا كەزدەسىپ قالادى. كەلىنشەك كۇيەۋىن كۇتىپ تۇرسا كەرەك. جىگىتتى كورە سالا تاني كەتەدى.
— وي، امانبىسىڭ، حالىڭ قالاي؟ مەنىڭ جولىم بولدى. ءومىرىم قۋانىشقا تولى. كۇيەۋىم ايىنا 15700$ ەڭبەكاقى تاباتىن ىسكەر ازامات. ال، ءوز جاعدايىڭ نەشىك؟
ون جىل بۇرىن ءولىپ-وشىپ سۇيگەن ادامىنان مۇنداي ءسوز ەستىگەن جىگىتتىڭ كوڭىلىن مۇڭ تورلاپ، ءۇنسىز تۇرادى. وسى ساتتە كەلىنشەكتىڭ كۇيەۋى دە كەلەدى. كەلىنشەگى اۋىز اشىپ ۇلگەرمەي تۇرىپ كۇيەۋى ايەلىمەن سويلەسىپ تۇرعان جىگىتكە جىك-جاپار بولا قالادى.
— امانسىز با، سەر؟ مەنىڭ زايىبىممەن تانىستىڭىز با؟
— قايىرلى كۇن!
ايەلىنە بۇرىلىپ بىلاي دەيدى:
— سۇيىكتىم، ءبىزدىڭ باسشىمەن تانىسىپ قوي. مەنىڭ جاساپ جاتقان الگى 100 ميلليوننىڭ جوباسى وسى كىسىنىكى.
كەلىنشەگى تاڭ-تاماشا قالادى. ءتىپتى، اۋزى اشىلىپ، سويلەۋگە دە شاماسى كەلمەي قالسا كەرەك. ال، كەزىندە كەدەيسىنىپ، قاراماي كەتكەن جىگىتى سىپايى عانا كۇلىمسىرەپ:
— ايىپقا بۇيىرماڭىزدار اسىعىس شارۋام بار ەدى. مەن كەتەيىن. بۇگىن سىزدەردى جولىقتىرعانىما وتە قۋانىشتىمىن. كۇندەرىڭىز ءساتتى ءوتسىن! — دەيدى دە، بۇرىلىپ جۇرە بەرەدى.
ەرلى-زايىپتى ەكەۋى ونىڭ ارتىنان قاراپ تۇرعاندا ەندى عانا ەسىن جيعان ايەلى سۇرايدى:
— مىناۋ سەنىڭ باستىعىڭ با، سوندا؟
— ءيا، سۇيىكتىم. وتە قاراپايىم عاجاپ ادام. وتكەن ومىرىندە ءبىر مۇڭلى تاريح بار كورىنەدى. ولەردەي عاشىق بولعان قىزى مۇنى كەدەيسىڭ دەپ كەمسىتىپ، تاستاپ كەتسە كەرەك. سول ساتسىزدىكتەن كەيىن بارىن سالىپ تەر توگىپ ەڭبەك ەتكەن ەكەن. مىنە، ءقازىر ادال ەڭبەگىمەن ءىرى جەتىستىككە جەتىپ، ءبىر ايدا ميلليون دوللاردان ارتىق تابىس تابادى. الگى قىزدىڭ اقىماقتىعىن ايتساڭشى. مىنانداي ىسكەر ازاماتتىڭ كوڭىلىن قالدىرماي تۇرمىسقا شىققاندا عوي، ودان باقىتتى جان بۇل دۇنيەدە بولماس ەدى-اۋ.
ايەل ايتارعا ءسوز تاپپاي قالادى». وسى اڭگەمەنى وقىعان سوڭ مەن قيالعا ەرىك بەرەمىن. شىركىن-اي، قاسەن اعا دا ءدال وسىلاي بايىپ كەتىپ، وزىنە قاراماي كەتكەن قىزىن قاتتى وكىندىرسە عوي دەپ ارماندايمىن.
قاسەن دەگەن ورتا جاستاعى سالت كىسى. بىزبەن بىرگە ەلدىڭ باتىسىنان كوشىپ كەلگەن. ۇلكەندەردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، جەتىم وسكەن، كەدەي، قولداپ-دەمەيتىن تۋىستارى دا بولماعان سوڭ ۇيلەنە الماي «وتىرىپ» قالعان بولسا كەرەك. قازاقتىڭ سالتى بويىنشا قۇدالاساتىن جاقىن-جاناشىرى بولماسا، قالىڭمال دەمەسە دە ءجون-جورالعى جاسايتىن ءحالى بولماسا قىزعا قۇر ءسوز ايتقاننان پايدا جوق قوي. ونىڭ ۇستىنە جالعىزىلىكتى بويداق جىگىتتى كۇشىككۇيەۋ ەتىپ كىم بوساعاسىنا كىرگىزىپ السىن. قانشا كەدەي بولسا دا وندايعا ەر ازاماتتىڭ ءوزى دە بارا قويمايدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، تۋعان ەل-جەردەن پانا تاپپاعان سوڭ مونعوليانىڭ قيىر شىعىسىنا قالىڭ قالقانىڭ ورتاسىنا كەلىپ، بىزبەن كورشى بولدى.
مەنىڭ اكەم دە قاسەنگە قاتتى جانى اشىپ، قالاي دا وعان لايىق، مىندەتتى تۇردە ۇلتى قازاق قالىڭدىق ىزدەپ اۋىرەگە ءتۇسىپ جۇرەتىن. قازاقتار شوعىرلانعان نالايح، بەرح، ءزۇۇنبايان سەكىلدى قالالاردان قالىڭدىق سۇراستىرىپ، ىزدەۋ سالعانىن بىلەمىن. بايلانىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعاندىقتان قاي جەردەگى قازاقتارمەن دە وزىنشە جەدەل قارىم-قاتىناس جاساي الاتىن.
ءسويتىپ ءجۇرىپ ءزامىن-ۇۇد دەگەن شەكارالىق قالاشىقتان قالقا ايەلى بار قاباتاي دەگەن كىسىنى تابادى. ول كىسىنىڭ مونعولدانىپ كەتكەن ءبىر قارىنداسىن ايتتىرىپ كورگەن ەكەن، ونىسى جۋاس قاسەندى «تىم كوڭىلسىز» دەپ مەنسىنبەي قويىپتى. اقىرى، قازاقشا جاقسى بىلەتىن ءوزى جەسىر، ەكى بالالى ۇرانقاي كەلىنشەككە قۇدا تۇسەدى. قاسەننىڭ ءوزى دە ونى جەرلەس دەپ جاقىن تارتىپ جۇرەدى ەكەن. قىرسىققاندا ول قاتىن دا قاسەنگە قاراماي ايەلى قايتىس بولعان باي قالقاعا تۇرمىسقا شىعىپ كەتەدى.
كىتاپتان وقىعان وقيعالار مەن كەيىپكەرلەرىمنىڭ باسىنداعى توسىن سىيلار مەن ساتتىلىكتەر قاسەنگە دە بۇيىرۋى ءتيىس دەپ مەن بالا قيالىما ابدەن شەگەلەپ العانمىن. سولاي بولارىن كۇتىپ دە ءجۇردىم. ءسويتىپ جۇرگەندە جۇرتتىڭ ويىنا دا كىرمەگەن، ءبىراق، مەن ءۇشىن سارىلا كۇتكەن ءبىر وقيعا بولدى.
ەلدىڭ ورتالىعىنان شىعىپ، قيىر شىعىستاعى شەكارالىق اۋماققا ءوتىپ، ارى قاراي بەيجىڭگە دەيىن باراتىن پويىز ءبىز مەكەندەيتىن بەكەتكە تۇڭگى ساعات ەكىدە ايالدايتىن. قالادان كەلەتىن جولاۋشىلار ءبىزدىڭ اۋىلعا وسى مەزەتتە جەتەدى. تەمىر جول ۆوكزالى مەن ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ اراسى وتىرىك ايتقان ادامعا بەس اتتام جەر. پويىزدان تۇسكەن ءاربىر قازاق بەكەت كۇزەتشىسىنەن نەمەسە بىرگە كەلگەن جەرگىلىكتى جولاۋشىلاردىڭ بىرىنەن مىندەتتى تۇردە «مۇندا قازاق ءۇي بار ما؟» دەپ سۇرايدى. اۋىلداعى ەڭ تانىمال قازاق اكەم بولعاندىقتان جۇرت بىزدىكىن نۇسقاپ جىبەرەتىنى زاڭدىلىق. سوندىقتان، ءتۇن ورتاسىندا الدە بىرەۋ ەسىك قاقسا وعان تاڭدانۋدى الدە قاشان قويعانبىز. ونىڭ سىرتىندا الدە ءبىر شۇعىل جاعداي بولا قالسا دا اۋىل تۇرعىندارى ءبىزدىڭ ءۇيدى تابادى. سەبەبى، ايماقپەن، وزگە قالالارمەن بايلانىساتىن تەلەفون بايلانىسى تەك ءبىزدىڭ ۇيدە عانا بار.
ءتۇن ورتاسىندا ءبىر قۇدايى قوناقتىڭ كەلگەنىن ۇيقىلى-وياۋ جاتىپ اڭعارعانمىن. قازاقشا سويلەسكەنى جانە داۋسىنا قاراعاندا ايەل ادام. ونىڭ وزىندە جاس قىز-كەلىنشەكتەرگە ءتان ءۇن ەستىلدى. «اي، وسى ءداۋ دە بولسا قاسەنگە قالىڭدىق بولىپ قالار» دەپ، ويلادىم ۇيقىلى-وياۋ جاتىپ.
تاڭەرتەڭ تۇرىپ قاراسام، راسىمەن دە جاسى وتىزدار شاماسىنداعى ءبىر ادەمى كەلىنشەك شاي ءىشىپ وتىر. اتى التىنشاش ەكەن. جالعىز ءوزى كەلىپتى. اكەم سۇراقتىڭ استىنا الىپ وتىر. مەن دە قۇلاق تۇرە قالدىم. ايتۋىنا قاراعاندا، قالادا تۇرعان. ساۋدا تەحنيكۋمىن بىتىرگەننەن كەيىن ەسەپشى بولىپ جۇمىسقا ورنالاسقان. تۇرمىسقا شىققانىمەن نەكەسى ءساتسىز بولىپتى. بالاسى تۋا سالا شەتىنەپ، كۇيەۋى ىشكىلىككە سالىنىپ اقىرى اجىراسىپ تىنعان. جۇمىسىندا الدە ءبىر كۇردەلى جاعداي تۋىنداپ، داۋ-دامايعا ىلىككەنگە ۇقسايدى. سوسىن، ءبارىن تاستاپ، پويىزعا وتىرعان دا شىعىستى بەتكە الىپ تارتىپ وتىرعان. شەكاراعا تىم جاقىنداپ قالعان سوڭ جول-جونەكەي جولاۋشىلاردان ءجون سۇراعان. سوندا، ۆاگوننىڭ جولسەرىگى وسى جول بەكەتىندە ءبىرلى-جارىم قازاق وتباسىلار تۇراتىنىن جانە اكەمدى تانيتىنىن ايتىپ، ءتىپتى ءۇيدى دە كورسەتىپ جىبەرىپتى.
— اعا، ءجون بىلەتىن ادامسىز عوي. اۋىل باسشىلارىنا ايتىپ ماماندىعىم بويىنشا جۇمىسقا ورنالاسۋىما كومەكتەسىڭىزشى! — دەدى، التىنشاش.
بارىنەن بۇرىن مەن قۋانىپ كەتتىم. «مىنا التىنشاش قاسەن اعاعا قالىڭدىق بولۋعا لايىق ەكەن» دەپ ىشتەي الاقايلاپ قويامىن. ءوزى سۇلۋ ءارى قازاق. بۇدان ارتىق قاسەنگە كىم كەرەك؟ كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلدى دەگەن وسى.
اكەم التىنشاشتى باسشىلارعا ەرتىپ اپارىپ تەمىرجول بەكەتىنە كاسسير ەتىپ جۇمىسقا ورنالاستىردى. ازىرشە، كاسسير بولا تۇرسىن. ەكى ايدان كەيىن ءبىر ەسەپشى زەينەتكە شىعادى. سونىڭ ورنىنا قويامىز دەپ ۋادە بەرىپتى. ونىمەن دە شەكتەلگەن جوق. ءبىر بولمەلى ءۇي بەرىپتى. اۋىلداعى بەس-التى قازاق وتباسى ارتىق-اۋىس ىدىس-اياقتارىن، توسەك-جابدىقتارىن بەرىپ، التىنشاشتى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جەكە وتاۋ عىپ جىبەردى.
ەندى، كۇيەۋ جىگىت قاسەن عانا كەرەك ەدى. ونى شارۋاشىلىق باستىعى اڭشىلار بريگاداسىنا جىبەرگەن ەكەن. بىر-ەكى كۇندە كەلىپ قالادى دەسەدى. ونى سارىلا كۇتىپ جۇرگەن مەن عانا. ۇلكەندەردىڭ ويلارىنا ەشتەڭە كىرىپ شىعار ەمەس. زووتەحنيك كوكەمىزدىڭ ايەلى الگى التىنشاشتان كۇيەۋىن قىزعانىپ اۋىرە بولىپ ءجۇر. زووتەحنيكتىڭ وزىندە دە بار سياقتى. وڭاشادا ايەلىنىڭ كوزىن الا بەرە ءسوز لاقتىرىپ قالسا كەرەك. اسا قىراعى ايەلى ونى اڭعارىپ قويىپ، ۇيىنە بارعان سوڭ كۇيەۋىنىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعادى عوي. وسى ءساتتى پايدالانىپ، سول جەڭگەمە ءوز ويىمدى ايتتىم.
— و، قۋ شەشەك! ءاي، شاكەڭنىڭ وسى ۇلىنان بىردەمە شىعادى-ەي. تابىلعان اقىل عوي، مۇنىڭ! — دەدى دە، بۇل ىسكە ءوزى كىرىسىپ كەتكەندەي بولدى.
تورت-بەس ايەل باس قوسىپ، كۇبىرلەسىپ-سىبىرلاسىپ ءجۇرىپ قاسەنمەن تانىستىردى. التىنشاشتىڭ ولارمەن نە سويلەسكەنىن قايدان بىلەيىن. بىردە جىلاپ وتىرادى. ەندى بىردە ايەلدەردىڭ بىردەمە دەپ ايتىپ جاتقاندارىنا باسىن يزەپ وتىرعانىن كوزىم شالىپ قالادى. سوعان قاراعاندا بارىنە كونەتىن دە سياقتى. ونداي جەرگە بالا-شاعانى جولاتپايدى. ءبىز دە اۋلاق جۇرەمىز. اقىرى، نە دەسە دە كوندىرگەن سەكىلدى ەكەۋىن قوسىپ تىندى عوي.
وسىلايشا قاسەن بايعۇستىڭ باعى جاندى. ەكەۋى جاراسىپ كەتكەندەي بولدى. قاسەن مەن التىنشاشتىڭ قولتىقتاسىپ كلۋبتا بولاتىن ويىن-ساۋىققا، كينوعا كەتىپ بارا جاتقاندارىن تەرەزەدەن كورىپ، بىردەمە تىندىرىپ تاستاعانداي مەن دە ءماز بولامىن. التىنشاش تا عاجاپ جەڭگە بولدى. مەرەكە، دەمالىس كۇندەرى ازعانا قازاق وتباسى باس قوسىپ، ەل-جەرىنە دەگەن ساعىنىشتارىن ايتىپ، شەر تارقاتىپ باس قوسادى. ونداي وتىرىستاردا التىنشاش جەڭگەمىز گيتارامەن، دومبىرامەن سۇيەمەلدەپ ءان ايتادى. مۋزىكا اسپابىنىڭ ءوزىن سويلەتىپ جىبەرەردەي كەرەمەت وينايدى. ءان ايتقاندا داۋسىنىڭ كەرەمەتتىگىن ايتساڭشى. راديودا ءان شىرقايتىن اتاقتى انشىلەردەن كەم تۇسپەيدى.
ءبىراق، قاسەننىڭ ابدەن سورى قايناعان جان ەكەن. باقىتتان بال-بۇل جايناعان ءجۇزى تاعى دا سۇرلانىپ، قاباعى قارس ءتۇيىلىپ، مۇڭعا باتىپ جۇرۋىنە تۋرا كەلدى. قاسەننىڭ ايداي سۇلۋ التىنشاشپەن باس قوسقانىنا تورت-بەس اي عانا وتكەن. قىس پەن كوكتەمنىڭ جەلدى ماۋسىمى كەتىپ، جادىراپ جاز شىعا باستاعان مامىراجاي ساتتە تاس توبەدەن جاۋماي جاسىن تۇسكەندەي جاعدايعا تاپ بولدى دا اڭتارىلىپ قالدى.
ءبىر كۇنى التىنشاشتىڭ ءبىر جاق ءبۇيىرى قاتتى تەسىپ اۋىرادى دا ارتىنشا قۇسادى. شىداتپاعان سوڭ اۋىل ەمحاناسىنا بارادى. مەنىڭ انام بار جانە وزگە ايەلدەر ونى باستابىندا جاقسىلىققا جورىپ قويدى. «ە، تالعاق شىعار. بالا كوتەرگەن عوي» دەستى. ءبىراق، اۋىل دارىگەرى اكەمە كەلىپ ايماق ورتالىعىنان جەدەل جاردەم شاقىرتتىردى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سوقىر ىشەك دەگەن اۋرۋعا تاپ بولعان. ايماققا بارىپ وتا جاساتپاسا ءقاۋىپتى كورىنەدى.
جەدەل جاردەم دە جۇيتكىپ كەلىپ، التىنشاشتى قاسەنمەن قوسا الىپ كەتتى. اۋىل دارىگەرى ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ تەلەفون سوعىپ ناۋقاستىڭ جاعدايىن ءبىلدى. دەرەۋ وتا جاسالاتىنىن، سوقىر ىشەگى ىشىنەن جارىلىپ كەتكەنىن ەستىدىم. بايبىنا بارماسام دا ءقاۋىپتى ەكەنىن سەزگەندەي بولدىم.
وقۋشىلاردىڭ جازعى دەمالىسى باستالعاندىقتان ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن كىتاپ وقىپ، وتە كەش جاتامىن دا، تۇسكە دەيىن ۇيقىنى سوعاتىنمىن. ەندى عانا ويانعانىم سول ەدى، اۋىزعى بولمەدە بىرەۋلەردىڭ دابىرلاعان داۋىستارى ەستىلدى.
— اللا اياسىن ەندى. قاسەن بەيشاراعا وبال بولدى عوي.
— ەندى عانا قاتارعا قوسىلىپ كەلە جاتقاندا...
— امال نەشىك، بىرەۋدىڭ كوزى ءتيدى مە ەكەن...
— ەلدەن الىس جۇرگەنىمىزدە قيىن بولدى-اۋ!
بالا بولسام دا سەزە قويدىم. التىنشاش دۇنيە سالعان ەكەن. اكەم اۋىل باسشىلارىمەن سويلەسىپ كەلگەنىن، ولاردىڭ جەرلەۋ راسىمىنە كومەكتەسەتىنىن جانە مارقۇمنىڭ ەلدەگى تۋىستارىنا حابارلاسقانىن ايتتى. التىنشاشتىڭ تۋعان اعاسى مەن جەڭگەسى ۇشاقپەن استاناعا قاراي جولعا شىققان كورىنەدى، قالادان بەرى حالىقارالىق جۇردەك پويىزبەن شىققاننىڭ وزىندە ەكى تاۋلىك قونىپ زورعا جەتەدى ەكەن. ال، جەرگىلىكتى پويىز ءۇش جارىم تاۋلىكتەن دە ۇزاق ساپارلايدى. ۇلكەندەر باس قوسىپ كوپ اقىلداستى. كۇن ىستىق. كۇندىز قىرىق گرادۋستان دا اسىپ شىجىپ تۇر. مۇندايدا ءمايىتتى ۇزاق ۇستاۋعا بولمايدى، تۋىستارىن كۇتپەي جەرلەي بەرگەننەن وزگە لاجى جوق دەسىپ جاتتى.
التىنشاش مارقۇم اۋىلدىڭ شەتكەرى جاعىنداعى ءبىر توبەشىكتىڭ ۇستىنە جەرلەندى. قاسەن ءوڭى توپىراق قوسىلعان كۇل سەكىلدى تۇتىگىپ كەتكەن. قوس جانارىن ءبىر نۇكتەگە قادايدى دا ءۇن-تۇنسىز تۇنجىراپ تۇرادى. ءتىلىن جۇتىپ قويعانداي ءلام-يم دەپ اۋىز اشپايدى.
ەرتەڭىندە اعاسى مەن جەڭگەسى كەلىپ جەتتى. اينالاسى ونعا دا جەتپەيتىن قازاقتىڭ بارىمەن التىنشاشتىڭ الىستان كەلگەن جەڭگەسى الما كەزەك كورىسكەندە ەستىگەن جاننىڭ ساي سۇيەگىن سىرقىراتىپ، ءىشى-باۋىردى ەزىپ جىبەرەردەي ۇزاق جوقتاۋ ايتتى. اۋىل باسشىلارى مەن كورشى مونعولدار دا ءتىلىن تۇسىنبەسە دە مۇڭلى اۋەننىڭ توركىنىن ءتۇسىنىپ كوزدەرىنە جاس الىپ تۇردى.
ۇلكەندەر جاعى باسۋ ايتىپ، قازاعى بار، قالقاسى بار زورعا ساباسىنا تۇسىرگەندەي بولدى. اعاسى سابىرلى كىسى ەكەن. كوزىنەن پارلاعان جاستى سۇرتە وتىرىپ بىلاي دەدى:
— قارعام التىنشاشىم ەكەۋىمىز اكە-شەشەدەن ەرتە قالدىق. تۇرمىستىڭ اۋىرتپاشىلىعىن ءبىر كىسىدەي كورىپ، ەندى ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتتى-اۋ دەگەندە قىرشىننان قيىلدى. جۋىقتا عانا ءبىر حاتىن الىپ ەدىم. «كۇزدە قاسەن ەكەۋىمىز دەمالىس الىپ ەلگە بارامىز» دەگەن ەدى. اللا ول كۇندى بىزگە جازباعان ەكەن، امالىم قانشا. مىنا قيىر شەتتەگى يەن دالا، قۇلا جازىقتا قالىڭ قالقانىڭ اراسىندا جالعىز قالدى ما دەپ ۋايىمداۋشى ەدىم. قۇدايعا شۇكىر، قانداس باۋىرلارىم بار ەكەنسىڭدەر، ارۋلاپ مۇسىلمانشا جەرلەپسىڭدەر. اجال قايدان جەتسە، توپىراق سول جەردەن بۇيىرادى دەۋشى ەدى، بۇرىنعىلار. ادام بالاسى العاش شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەندە، ءومىرىنىڭ سوڭىندا كومىلەتىن جەرىنىڭ شاڭى بۇرق ەتەدى دەگەن دە بار. التىنشاشىمنىڭ ماڭگىلىك مەكەنى وسى دالانىڭ انا ءبىر توبەشىگى بولعان ەكەن عوي. ءدام-تۇزى وسىندا تاۋسىلعان ەكەن...وتكەن ىسكە امال بار ما، ارتىندا ءبىر ءتۇيىر بالا دا قالمادى...وكىنىش كوپ...امال نەشىك...
وسىلاي دەدى دە الگى جىگىت اعاسى ءۇنسىز تۇنجىراپ وتىرىپ قالدى. مەنىڭ اكەم باستاپ، وزگەلەر قوستاپ جامىراي كوڭىل ايتىپ جاتىر.
ەلدەن كەلگەن ەرلى-زايىپتىلاردى ءبىر اپتادان سوڭ شىعارىپ سالدىق. اۋىل باسشىلارى دا ۆوكزالعا كەلىپ، قوش ايتىستى.
قاسەندى كورگەن سايىن اۋىر كۇرسىنەمىن. ونىڭ جاعدايى تىم ايانىشتى ەدى. ەشقاشان جادىراپ كۇلمەيدى. جىلاعانىن دا كورگەن ەمەسپىن. ءبىراق، قابىعى ءبىر اشىلمايدى. ءبىر كۇنى كەشكە ول ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ اكەمە:
— اعا، مەن قوي فەرماسىنا كەتىپ بارامىن. مۇنداعى جۇمىسىمنان شىقتىم. وسىندا التىنشاشىممەن بىرگە جۇرگەن جەرلەرىم، انا ءۇيىم دە ونى ۇنەمى ەسكە سالا بەرەدى. كەيدە ءتۇن ورتاسىندا ءقابىر باسىنا قالاي بارىپ قويعانىمدى ءوزىم دە سەزبەي قالامىن. الىسقا كەتەيىن دەپ شەشتىم — دەدى.
— قاسەن جان! «ولگەننىڭ ارتىنان ولمەك جوق». ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاساماق كەرەك. قايدا جۇرسەڭ دە امان ءجۇر — دەپ، اكەم وعان باتاسىن بەردى.
ۋاقىت وتە كەلە ءبارى ۇمىتىلا باستاعان. اركىم ءوز تىرلىك-تاۋقىمەتىمەن جۇرگەندە، ەڭبەك شارتىنىڭ ءۇش جىلى ءبىتىپ سونداعى ازعانا قازاق وتباسى بىرنەشە ماشيناعا جۇكتەرىن تيەپ، جاڭادان اشىلعان ءبىر شاحتەرلەر قالاشىعىنا كوشۋگە بەت الدىق.
اۋىل تۇرعىندارى مەن باسشىلارى سان-سالتاناتپەن شىعارىپ سالعانى ءالى ەسىمدە. ورتامىزدا جالعىز قاسەن عانا جوق. قوي فەرماسىندا جەسىر قالعان ءبىر قالقا ايەلمەن تۇرمىس قۇرىپ اۋىلدا قالاتىن كورىنەدى. باسشىلارعا اكەم ونى تاپسىرىپ جاتقانىن قۇلاعىم شالدى. مونعول باسشىلاردىڭ «ول ەندى ءبىزدىڭ كۇيەۋبالا، ءبىزدىڭ ادام» دەپ جاتقانىن بىلەمىن.
كوشىمىز الىس ساپارعا بەت الىپ، ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن جول بويىنداعى ءبىر قۇدىقتا قوي سۋارىپ تۇرعان مالشى كورىنگەن. بارلىق ماشينا توقتادى دا «قاسەن، قاسەن» دەپ شۋلاپ جۇرت سولاي قاراي جۇگىردى. مەن دە قوسىلدىم. قاسەن دە قارسى جۇگىرىپ كەلىپ زار ەڭىرەپ جىلاعانى ءالى دە كوز الدىمدا.
«ەلدەن بىرگە كەلىپ ەك. مەن سورلى جالعىز قالىپ بارامىن. تاعدىرىم وسىلاي بولدى. مەن ەندى قازاق ەمەسپىن، وسىندا ءسىڭىپ، مونعول بولعاننان باسقا امالىم نە، قايدا جۇرسەڭدەر دە امان بولىڭدار!» دەپ تۇرىپ، ءبارىمىزدى قۇشاقتاپ وكسىپ-وكسىپ جىلاعانى جادىمدا وشپەستەي ساقتالىپ قالىپتى.
— قويىڭدى اپارىپ، قوراعا قاماپ تاستا دا بىزبەن بىرگە ءجۇر، وتىر ماشيناعا! — دەستى، ۇلكەندەر جاعى وعان الما كەزەك.
— جوق، اعايىندار! مەن ەندى، ەش قايدا كەتە المايمىن. قالقا كەلىندەرىڭىزدىڭ اياعى اۋىر. اي-كۇنىنە تاقاپ وتىر. قالقانىڭ قىزىنىڭ جاتىرىن جارىپ شىقساك دا ول مەنىڭ ۇرپاعىم عوي. نە كورسەم دە ەندى، وسى شولەيت جاقتا قالامىن — دەدى.
ماشينا الىستاعان سايىن ءبىر ورىندا تاپجىلماي تۇرعان قاسەن كىشىرەيە ءتۇسىپ، بىرتىندەپ قارايعان نۇكتەگە اينالدى دا، كوزدەن عايىپ بولدى. كوك مۇنار تارتقان شولەيت دالا ارتىمىزدا بار سىرىن ىشكە بۇگىپ، ءۇن-تۇنىز كوسىلىپ جاتتى.
You Might Also Like
-
— «جول الىس. مالداردى جەتكىزەتىن جەرگە دەيىن 1200 شاقىرىمداي ءجۇرۋ قاجەت. سوندىقتان، ەرتەڭ تاڭعى بەستەن قالماي ۇلان اۋدانىنىڭ بۇرىن «توچكا»، ءقازىر «باياش وتەپوۆ» ب...
-
شال تاڭەرتەڭگى شاي ىشىلگەندە جاق اشپادى. تومسىرايىپ وتىرعان قالپى ەكى كەسە شايدان سوڭ بەت سيپادى دا، ۇستەل باسىنان شەگىنشەكتەپ كەتتى. سوڭعى اپتادا تاپقان ادەتى وسى. قايتسەم قىبىن تابام دەپ ۇستارا ج...
