InfoHub Logo

سىپاتاي باتىر (1782-1867) — قوقان باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەستە اتى شىققان باتىر، ەرلىگى مەن شەشەندىگى، ادىلدىگى مەن اقىلدىلىعى جادىندا ساقتالىپ قالعان ۇلكەن بەدەل يەسى. شىققان تەگى — دۋلات تايپاسىنىڭ بوتپاي رۋىنان. اكەسى الىبەك مومىن، ەتىك تىگىپ، ءورىم ورۋمەن ايماعىنا اتى اتىنلعان ادام ەكەن. ءبىراق بالالارى — انداس تا، سىپاتاي دا نامىسقوي، ءور كەۋدەلى جىگىت بولىپ وسەدى.

كوز كورگەن قارتتاردان ەستىگەنى بويىنشا سىپاتاي باتىر كەسكىنىن كەنەن ازىربايەۆ: «زور دەنەلى، قۇلاعى سۇيەمدەي، ومىراۋ ءجۇنى ءبىر ءتۇپ قامىستاي، قۇلاعىنا تۇرعان قىراۋدى قامشىسىمەن قاعىپ تۇسىرەدى ەكەن. سوزگە دە شەشەن، تاپقىر بولىپتى»، — دەپ سۋرەتتەيدى. تاريحتان ءحىح عاسىردىڭ باسىنان ورتاسىنا دەيىن وڭتۇستىك قازاقستان اۋماعىنىڭ ءبىراز جەرىن قوقاندىقتاردىڭ باسىپ العانى بەلگىلى. باسقىنشىلاردىڭ ەلگە كورسەتكەن زورلىق-زومبىلىعىن كورىپ وسكەن سىپاتاي قوقان حاندىعىنان ەلىن ازات ەتۋدى ءوز ءومىرىنىڭ باستى مۇراتى ەتەدى. اتقا ءمىنىپ، قول جيناپ، ەلگە قىرعيداي ءتيىپ، سالىق جيناپ جۇرگەن قوقان حانىنىڭ جاساۋىلدارىن ايداپ شىعادى. مىنە، وسى كەزدە ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى جارقىراي كورىنىپ، ەرلىك ىستەرىمەن ەل قۇرمەتىنە بولەنەدى.

ارقادان ىعىسقان كەنەسارى حان oڭتۇستىككە كەلىپ، قوقان حيۋا حاندىعىنىڭ بەكىنىستەرىنە شابۋىل جاساعانىن ەستىپ، سودان رۋحتانىپ اتقا قونعان ەل ازاماتتارىن باستاپ، سىپاتاي دا كوتەرىلىسكە شىعادى. كەيىن كەنەسارىعا بارىپ قوسىلادى، ونىڭ سەنىمدى باتىرلارىنىڭ بىرىنە اينالادى. ءبىراق كەنەسارى قىرعىزدارعا سوعىس جاساعاندا، سىپاتاي ودان ءبولىنىپ، ءوز اسكەرىن باستاپ كەتىپ قالادى. ونىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار ەدى. جيىرمادان جاڭا اسا بەرگەن البىرت كەزدەرىندە ءوز ەلىنىڭ جۋاندارى اعايىندى ەكى باتىردى — انداس پەن سىپاتايدى سىيعىزباي قۋىپ جىبەرگەندە، ولار كورشى قىرعىزدارعا بارىپ پانالاعان بولاتىن. قىرعىز اعايىندار ەلىن قوقان باسشىلارىنان قورعاسقان ەكى باتىرعا ريزا بولىپ، ءوز ۇلدارىنداي كورىپ، الدارىنا مال سالىپ، ۇستەرىنە ءۇي تىگىپ، قونىستىعىنا جەر بەرەدى. قالىڭ مالىن تولەپ قىز اپەرەدى. قىرعىزدىڭ سولتو تايپاسىنىڭ مانابى قاناي سىپاتايدىڭ ەكىنشى اكەسىندەي بولىپ، ۇلكەن قامقورلىق كورسەتەدى. ءوزىن بالاسىنداي ەتىپ وسىرگەن ەلگە كەنەسارى شابۋىل جاساماق بولعاندا، نە ىستەرىن بىلمەگەن ول قاتتى قينالادى. اقىرى وزدەرىنە ادامگەرشىلىكپەن سونشالىق جاقسىلىق جاساپ، ەكىنشى وتانىنا اينالعان ەلگە شابۋىل جاساۋعا ۇجدانى جىبەرمەيدى، ءارى اتا جۇرتىنىڭ ەجەلگى كورشىسى باۋىرلاس ەلمەن قارىم قاتىناستى بۇزعىسى كەلمەيدى. كەنەسارى كوتەرىلىسى جەڭىلگەننەن كەيىن، قوقان ەزگىسىنەن ەلدى قۇتقارۋدىڭ جالعىز جولى — رەسەي قاراماعىنا ءوز ەركىمەن ەنۋ دەپ تۇسىنگەن ول ورىستىڭ پاتشاسى الەكساندر ىى-گە حات جازادى.

ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋ قۇلقىنىڭ تەسىپ وتىرعان پاتشا وكىمەتى كىدىرمەي، 1863 جىلى ۆەرنىي قالاسىنداعى پولكوۆنيك چەرنيايەۆقا قوقان حاندىعىنا قارسى جورىققا دايىندالۋعا بۇيرىق بەرەدى. بۇل جورىققا سىپاتايدىڭ بالالارى قاتىسادى. ورىس پاتشاسى سىپاتايدىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالاپ، شەن جانە باعالى سىيلىقتار بەرەدى. سىپاتاي - سەكسەن بەس جىل جاساعان ءومىرىنىڭ سانالى الپىس جىلىن كۇرەس-تارتىسپەن وتكىزىپ، شاپقىنشىلىقتى كۇندە ەرلىگىن، بەيبىت كۇندە مامىلەگەر ادىلدىگىن تانىتىپ، حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن ەرلەردىڭ ءبىرى.

---