سولپەكبايەۆتىڭ سولەكەت ىستەرى
«جاستىق شاق» كينوسى جاڭادان تەاترلاردا كورسەتىلە باستاعان كۇنى تاڭەرتەڭ گازەت رەداكسياسىنىڭ ادەبيەت-مادەنيەت ءبولىمىنىڭ كابينەتىندە تەلەفون سىلدىر ەتە ءتۇستى.
سويلەپ تۇرعان سولپەكبايەۆ قوي، سىزدەر وسى مەنى نەگە سىرتقا تەبە بەرەسىزدەر. ماعان ەشتەمە جازدىرمايسىڭدار. مەندە الا الماي جۇرگەن ۇزىندا وشتەرىڭ، قىسقادا كەكتەرىڭ بار ما؟— دەيدى تەلەفوننان شىققان داۋىس.
— سولپەكبايەۆ جولداس،— دەيدى ءبولىم مەڭگەرۋشىسى تولەتاي، — باسپاسوزگە قاتىسۋعا اركىمنىڭ-اق ەركى بار. ول ءسىزدىڭ كونستيتۋسيالىق پراۆوڭىز، ونى سىزدەن الۋعا ەشكىمنىڭ شاماسى كەلمەيدى، جازىڭىز.
— ال، جازسام،— دەدى سولپەكبايەۆ،— مىنا ەكرانعا شىققان «جاستىق شاق» كينوسىنا جازامىن.
— جازىڭىز، ەكى كۇننەن قالدىرماڭىز.
ءبولىم مەڭگەرۋشىسىمەن سولپەكبايەۆتىڭ اراسىنداعى ءسوز وسىمەن اياقتالدى. تەلەفون ترۋبكاسىن قويعان سوڭ-اق سولپەكبايەۆ ءبىر الەككە ءتۇستى دە قالدى. بارلىق كىتاپ قاعازدارىن اۋدارىستىرىپ-توڭكەرىستىردى. ءبۇتىن گازەتتەر، جارتى گازەتتەر، قيىندى گازەتتەر، جۇلىنعان كىتاپ پاراقتارى ءبارى دە كوز الدىنان ءوتىپ جاتىر. ءبىراق، بۇلاردىڭ ىشىنەن ىزدەگەنى كوزىنە ىلىنبەي-اق قويدى. ونىڭ ىزدەن وتىرعانى وسى كينوعا باسقا گازەتتەردە شىققان رەسەنزيانىڭ كەسىندىسى ەدى. ىزدەگەنىن تابا الماي، ازىراق دەم الىپ قارايىن دەپ دال بولىپ وتىرعاندا، ونىڭ ۇيىنە قىدىرىپ سىرداڭباي دەگەن جولداسى جەتىپ كەلدى.
— ءوي، ايەلىڭنەن ءبولىنىپ جاتقاننان ساۋمىسىڭ، اقتارىپ جاتقانىن نە؟
— الگى «جاستىق شاق» دەگەن كينوعا رەسەنزيا جازىپ بەرمەك بولىپ ەدىم. سونى قيىپ العانىمنان ەپتەپ...-— دەي بەرىپ ەدى. وعان سىرداڭباي.
— ول ەكرانعا جاڭا شىققان كينو، وعان ءالى ەشبىر گازەت رەسەنزيا بەرگەن جوق قوي،— دەدى. سولپەكبايەۆ وسىنى ەستي سالىسىمەن سالى سۋعا كەتكەندەي سىلقيىپ وتىردى، دا قالدى.. مىنە دەپ ويلادى ول، ولار مەنى وسىلاي كەلەكە قىلادى. ءالى ەشكىم رەسەنزيا جازباعان كينونى ماعان ادەيى بەرىپ، مەنى ولار ءبىر نارسەگە ارانداتقالى ءجۇر. ايتپەسە ولار ماعان ونى نەگە بەرەدى؟ مەن نەدەن قاراپ جازباقپىن...
ەكى كۇننەن كەيىن سولپەكبايەۆتىڭ ۇيىنە تەلەفون شىلدىر ەتە ءتۇستى.
— سولپەكبايەۆ جولداس پا؟
— يا، يا.
— بۇل رەداكسيادان سويلەپ تۇرعان تولەتاي. رەسەنزيا ءبىتتى مە ەكەن دەپ...
—. اتاي كورمەگىن، تولەتاي جولداس، سەندەر مەنى وتقا تۇسىرە الماي جۇرسىڭدەر مە؟ انەۋگى كۇنى-اق نەتكەنمىن، يا، يا، ايتقانمىن. ءالى ەشكىم جازباعان كينوعا رەسەنزيا جاز دەپ...
— تىلەك بىلدىرگەن ءوزىڭىز ەدىڭىز عوي.
— شىنىمدى ايتايىن با؟
— ە، ەندى وتىرىك ايتايىن دەپ پە ەدىڭىز؟
— شىنىمدى ايتسام، ورتالىقتان كەلەر گازەت-جۋرنالدار كۇتىپ ءجۇرمىن. سول كەلگەن سوڭ... كەشىكپەي-اق كەلىپ قالار. ەكى-ۇش كۇنگە نەلەرىڭ كەتەدى. ءتىپتى بۇگىپ پوچتا بولۋى مۇمكىن.
— سوندا بۇل قالاي، سولپەكبايەۆ جولداس، ءسىز ورتالىق گازەتتەردەن كوشىرىپ بەرمەك بولىپ وتىرسىز با؟
— يا-يا، جو-جو-جوق. تۋراسىن ايتقاندا، يۋليي سەزاردان باسقانىڭ ءبارى ۇرلاپ جازادى ەمەس پە؟ كوشىرىپ ەمەس، نەتىپ قانا. الگى، ياعني، قاراپ جازىپ. جو-جوق ولاي ەمەس، مەنىڭ وسىندايدا ءبىر شاتاسا بەرەتىنىم بار، رەسەنزيا جازۋدى ۇمىتىپ قالىپپىن. ولەڭ جازىپ بەر دەسەڭ عوي، وندا... شىركىندى نەسىن ايتاسىڭ...
— سونىمەن رەسەنزيا جوق پا؟
— ەكى-ۇش كۇن كۇتسەڭىز...
ەكى-ۇش كۇن كۇتسە ونداعى اڭگىمەنىڭ دە ءتۇرى وسى بولار ەدى. ويتكەنى باسقا گازەتتەر رەسەنزيا بەرمەسە ول قالاي جازا السىن. ەڭ بولماسا ءبىر گازەت جازسا ەكەن-اۋ، ارينە سوندا ول جۇقالاپ كىرەر ەدى. ايتپەسە مۇنىڭ ءوزى بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرۋ عوي. كينو رەسەنزيا جازعاندا كوشىرىپ، نە اۋدارىپ بەرە سالاتىن كوزەل ەندى قايدان رەسەنزيانى ويدان شىعارا قويسىن.
كەشكە قاراي كىزمەت اياقتالار كەزدە رەداكسيانىڭ الدىنا سولبىرەيىپ سولپەكبايەۆ كەلىپ تۇر. ول ۇيىنەن شىققاندا-اق وسىندا كەلمەك بولعان. كىزمەت اياعىندا تولەتايدى ۇستاپ الىپ، بىر-ەكى ءجۇز گرامم جۇتقىزىپ، تاماعىن "ءجىبىتىپ الايىن، سونان سوڭ قايدا كەتەر دەيسىڭ، ءبىزدىڭ ادام بولادى عوي. قۇلقىنى قۇرعىر كىمدى ۇرىندىرمايدى دەيسىڭ ەكى-ۇش كۇن كۇتپەيدى دەيمىسىڭ، باسىن سىرادان باستايمىن عوي، ارينە، دەپ ول مەنىڭ ايتقانىما جۇرە مە، جۇرمەي مە دەگەنمەن ءىسى بولماي وڭاشادا جامان ويىن وسىلاي قورىتقان بولاتىن.
ەسىكتەن شىعىپ كەلە جاتقان تولەتايدى كوردى دە، سولپەكبايەۆتىڭ ءتۇسى كەنەت قۋقىل تارتىپ ءجۇرىپ كەتتى. ءبىراق سولپەكبايەۆقا اياق استىنان ءبىر باتىلدىق پايدا بولا كەتتى دە:
— مىنا جەردەن سىرا ىشە كەتسەك قايتەدى؟—دەدى.
تولەتاي بۇرىن ونىمەن اۋىزبا-اۋىز ءبىر دە رەت سويلەسپەگەن تەك سىرتىنان تانيتىن. ءىسى تۇسكەن ادامىنا ول «سىراسىن» الا جۇگىرەدى دەپ جولداستاردىڭ اڭگىمەلەگەنىن تالاي ەستىگەن. مىنە سول سىرا تولەتايعا دا ايتىلىپ قالدى.
— راحمەت، مەن سىرقات اداممىن، ىشپەيتىن ەدىم،— دەدى تولەتاي جۇرە بەرىپ.
— ىشە كەتىڭىز، نەڭىز كەتەدى؟ سىرقات ەدىم دەگەندەردىڭ سىلقىتىپ جىبەرەتىنىن تالاي كورگەنمىن. تالاي جەردەن تالايلارمەن تاڭداي جىبىتكەن شىعارسىڭ،— دەپ سولپەكبايەۆ جانامالاي بەردى، تولەتاي وعان «بارمايمىن» دەدىم عوي دەپ قايتالاپ ايتتى. ءبىراق سولپەكبايەۆ تاعى سويلەپ كەتتى.
— مۇنىڭىز جۇرتتىڭ ءبارى ايتاتىن سىپايىگەرشىلىك قوي، ءجۇرىڭىز. شىن مانىسىندە تاڭدايىڭىز قۇرعاپ-اق تۇرعان بولار، تاڭداي جىبىتە كەتىڭىز.
بۇل سول تولەتايدىڭ شىدامىن تاۋىسىپ كەتتى بىلەم: «تاڭداي جىبىتەتىن مەن ءازىر نارىگە قويعان جوقپىن» دەدى ول سولپەكبايەۆقا.
جوق، نارىككەندى قايتەسىڭ، ءبارىمىز دە تاماق ىشپەي جۇرگەنىمىز جوق ءجاي، انشەيىن جارتى ليتر سىرا ىشسەڭ... زالال بولماس دەگەنىم عوي... — دەدى شىمىرىكپەستەن سولپەكبايەۆ، سىپايىلاپ تۇرعان «ىزدان» «ىڭعا» كوشىپ. اۋەلگىدە تولەتاي مۇنىڭ ءسوزىن كوڭىلىنە شام الىپ تۇردى دا.، ارتىنان وعان:
— سولپەكبايەۆ جولداس،— دەدى ول،— قازان تۇبىندە قاتقان شەمىرشەك قالدى دەگەن ادام ەكەنسىز ءوزىڭىز، نە دەگەن باقاي ەسەپ ادام ەدىڭىز؟!
ءبىر ساپتىاياق سىرانى كوپ دۇنيە كورىپ تۇرعان سولپەكبايەۆ نە دەرىن بىلمەدى. دەگەنمەن ساسا قويعان جوق، ۇيالمادى دا، تولەتاي كەزەكتى تروللەيبۋستى كۇتىپ تۇرىپ، ءمىندى دە زىرعىتىپ كەتە باردى...
ارادا بىرنەشە مينۋت وتكەن سوڭ سولپەكبايەۆ ءبىر ادەبيەت بىرلەستىگىنە تاپ بولا كەتتى. وندا جينالىس وتكەلى جاتىر ەكەن. كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە جاس اقىن ورەنتايدىڭ «ۇلكەن جولدا» دەگەن داستانىن تالقىلاۋ بولاتىن.
سولپەكبايەۆ كابينەتكە تىجىرىنا كىردى.
— داستان كىمدىكى؟—دەپ سۇرادى ول شەتتە وتىرعان بىرەۋدەن.
— ورەنتاي دەگەن جىگىتتىكى.
— قاي جەردىكى ەكەن؟
— تاياسۋدىكى.
— ول قاي جەر؟
بۇل جەرگە كەلگەندە جاڭاگى شەتتەگى كىسى الدەقانداي ويمەن مىنانى الاكوزىمەن ءبىر اتتى دا، اۋزىنا تۇسكەنىن ايتا سالدى.
— تارپاڭتاۋ...
سولپەكبايەۆ بلوكنوتىنا ونى-مۇنىسىن ءتۇرتىپ الىپ وتىرعاندا، ايتىلعان پىكىرلەردى تىنداي الماي قالدى. اۆتور داستانىن قالاي جازعانىن ايتىپ وتكەن بولاتىن. ورەنتايعا بىرنەشە سۇراۋ بەرىلدى. «كىم سويلەيدى؟» دەپ باسقارۋشىنىڭ سۇراۋى مۇڭ ەكەن، «مەن» دەدى سولپەكبايەۆ ءوزى شاقىرىلماي كەلىپ، رۇقساتسىز كىرسە دە. مۇنىن ورەسكەل مىنەزىن وعاش كورىپ، بۇل نە ايتار ەكەن دەگەن پىشىنمەن باسقالارىنىڭ ەكى كوزى سولپەكبايەۆقا تىگىلدى.
— مەن ورەنتايدى بىلەمىن، ول تاياسۋدا تۋعان. تاياسۋ دەگەن تارپاڭتاۋدا. ونىڭ جازاتىنى تەك تاياسۋ تۋرالى. تاياسۋدا تۋىپ سونى جازعاندىقتان، ونىڭ شىعارماسى جامان. سوندىقتان...
«سوندىقتاننىڭ» اياعىن كوپشىلىك ايتقىزبادى. سولپەكبايەۆ شەتتەگى ورىندىققا وتىرا كەتتى.
باسقارۋشى ءوزىنىڭ قورىتىندى سوزىندە ورەنتاي داستانىنىڭ جاقسى جاعىن، كەمشىلىگىن، ونداعى ادام وبرازدارىن سىپاتتاي كەلىپ، سەلپەكبايەۆقا بۋرىلدى.
— سولپەكبايەۆ جولداس! ءسىز تارپاڭتاۋدا بولدىڭىز با؟
— بولعان جوقپىن.
— وندا تاياسۋ دەگەن جەر بار ما؟
— مەن قايدان بىلەيىنى
— ورەنتاي تارپاڭتاۋدا اتىمەن بولماعان ادام، ونىڭ ۇستىنە ماسەلە تۆورچەستۆوسىندا عوي... سوزگە جاۋاپ بەرە سويلەۋ كەرەك.
— مەن جاۋاپ بەرىپ قايتەم. جاۋاپ بەرەتىندەر بەرە بەرسىن،— دەدى دە سولپەكبايەۆ ورنىنان اتىپ تۇرىپ، شىعىپ جۇرە بەردى.
«سىباعاسىن» العان سولپەكبايەۆقا بىرەۋ ەرە شىقتى. سولپەكبايەۆتىڭ جاڭاعى ءسوزى وزىنە قاتتى ۇناعانىن ايتىپ، ول بۇعان جاپسارلاسىپ قالمادى.
— قاي جەردىكىسىڭ؟— دەپ سۇرادى ودان سولپەكبايەۆ.
— جايىق جاعاسىنىكىمىن.
— Meن شاعان بويىنىكىمىن. وي، ەكەۋمىز تۋىس ەكەنبىز عوي. جالعىزدىق كورىپ ءجۇر ەدىم، ميات تاپتىم،— دەدى ءبىرىنشىسى.
— ماعان دا... جالقۇيرىعىم، باۋىرىم،—-دەپ ەكىنشىسى ءبىرىنشىسىن قۇشاقتاي ءتۇستى، ءتىپتى كورىسىپ تە الدى، شۇرقىراسىپ جاتىر.
ايتەۋىر تالاي جىلدىڭ ىشىندە سولپەكبايەۆ مىنەزدەس ءبىر ادام تابىلدى-اۋ ارەڭ دەگەندە. ەكەۋى شۇرقىراسا كەتتى. ەكەۋى ەكى تۇكپىردەن بولسا دا تۋىسقان بولىستى. اناۋ سولپەكبايەۆقا تەمەكى تارتقىزدى.
— قايدا ىستەيسىڭ؟—دەدى سولپەكبايەۆ.
— جۋرنالدا.
— ءپالى، ءپالى، مىنە قىزىق. ماعان كىتاپتارعا رەسەنزيا جازعىزىپ تۇرارسىڭ.
— البەتتە، تۋىسقانبىز عوي. مەنىڭ فاميليام كۋعالييەۆ. ال بايلانىس جاساپ تۇر.
كاپيتاليستىك سارقىنشاعى باسىنان ارىلماعان تۋىسقاندارعا ءبىر ىڭعايى كەلمەي دىڭكەلەپ جۇرگەنىڭدە «كەڭ جايلاۋ» دەگەن پوۆەست جارىققا شىعا كەلدى.
— «كەڭ جايلاۋعا» سىن جازىپ بەرە قويىڭىز،— دەدى تەلەفونمەن كۋعالييەۆ سولپەكبايەۆقا.
— اپىراي، قالاي بولار ەكەن؟
— نe قالايى بار، رەتتەپ جىبەر.
— اۆتورى قاي جەردىكى ەكەن دەگەنىم عوي.
— ءبىزدىڭ ەلدىكى، ءبىراق تۋىسقانشىلىعى جوق، مەنى دە باۋىرىنا تارتپايدى، رۋدى جوققا شىعارعىسى كەلەدى. ماعان كوشەدە كەزدەسكەندە ءجۇرىڭىز دەپ ىزەت بىلدىرمەيدى. ءتىپتى ىزەتىڭىز نە؟ اۋەلى جىلى شىراي دا بەرمەيدى. سوندىقتان ونى سوعۋ كەرەك. وسىنى سوعۋ ارقىلى جەرلەستىگى بار دەگەن سوزدەن دە قۇتىلىپ قالامىز. تاڭەرتەڭ اكەلىپ بەرىڭىز. كورسىن كىم ەكەنىمىزدى. ءا، بالەم...
سولپەكبايەۆ ۇزاق تۇنگە وتىردى. ويى قۇرعىرعا دا ەشتەمە تۇسە قويمادى. ونشاقتى شولمەك سىرا ءىشىلدى. قازبەكتىڭ بىرنەشە قورابى بوسادى. سودان كەيىن عانا ويىنا تۇسكەنىن جازا باستادى. ماقساتى — جامانداۋ. «تاقىرىبى جامان،— دەپ جازدى ول جول باسىنان.— كەڭ جايلاۋ» دەيدى. تار جايلاۋ بولماي ما ەكەن؟ بىزدىك جايلاۋلارىمىزدىڭ كوبى تاۋدا عوي. مۇنىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس. تار جايلاۋدى دا كورسەتۋ كەرەك قوي. كەڭ جايلاۋدا كوپ قوزى ءوستى دەيدى، نەگە از قوزى وسپەيدى، دەپ ءبىر تۇجىرعان بولدى. بۇل قۇنسىز كىتاپ. ويتكەنى، قۇنسىز بولعاندىقتان قۇنسىز. باسپاۋ كەرەك ەدى، مۇنى باسۋ ارقىلى باسپا ۇلكەن قاتە جىبەرگەن. ويتكەنى، باسۋعا تۇرمايتىن كىتاپ. پوۆەستە ەكپىندىنى ماقتايدى، جالقاۋدى دا اتاي كەتسە نەسى كەتەدى، جالقاۋ جان ەمەس پە ەكەن» دەگەن جەرلەرى دە كەزدەستى. نە كەرەك، وسىنداي سارىندى، قىسقاسىن ايتقاندا اۆتوردى جەردەن الىپ، جەرگە سالعان رەسەنزيا تاڭەرتەڭگى تاماققا دەيىن ارەڭ جازىلىپ بولدى. «قۇدايعا شۇكىر، قۇرتاتىن بولدىق دەپ تە قويدى ىشىنەن سولپەكبايەۆ.
وسىنىڭ ارتىنام قۇرتپايتىن جاعداي دا بولىپ قالدى. شايىن ءىشىپ بولىپ سولپەكبايەۆ ەسىكتەن ەندى شىعا بەرگەندە گازەت تاسۋشى كەلىپ قالدى. ونىڭ ويىنا بىردەڭە تۇسە قالىپ، گازەتتىڭ بۇگىنگى نومەرلەرىن قاراپ جىبەرىپ ەدى، «كەڭ جايلاۋعا» سىن تابىلا كەتتى. كوزىمەن شولىن ءوتىپ ەدى، وزىنىكىنە كەرىسىنشە جازىلعان. مۇنى وقىعاندا سولپەكبايەۆتىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدادى.
— تۋىسىم، تۋىسىم دەپ، وسى تۋماي كەتكىر تۋىسىم مەنى جارعا يتەرىپ جىبەرەيىن دەپ جۇرمەسە يگى ەدى. ءاي نىسايى جامان وسىنىڭ،— دەپ جالما-جان گازەتتەگى رەسەنزيانى كوشىرە باستادى.
ازدان كەيىن سولپەكبايەۆ جۋرنال رەداكسياسىندا بولدى.رەداكسياعا قۋعالييەۆ ءالى كەلمەگەن ەكەن.
— رەسەنزيا قالاي شىقتى؟— دەدى وتىرعاندار.
— اپىراۋ، ادام ويى ادام ويىمەن ءبىر جەردەن شىعا بەرەدى ەكەن عوي، مىنا گازەتتەگى رەسەنزيا مەنىڭ رەسەنزيامنان تۇك اينىمايدى. قالاي بىردەي بولىپ شىققان دەسەڭىزشى،— دەپ سولپەكبايەۆ ءسوزىن سوزا ءتۇستى.
— يا، قالاي بىردەي بولىپ شىققان...— دەستى رەداكسياداعىلار. سولپەكبايەۆ ۇيالعان دا، قىسىلعان دا جوق. ونىڭ ۇيالماعانىنا رەداكسيا قىزمەتكەرلەرى ۇيالىپ جەرگە قاراستى.
— ماقالاڭىز تىم ۇقساس بوپ كەتكەن ەكەن،— دەستى ولار. ال سولپەكبايەۆ ەشنارسە سەزبەگەندەي بەدىرەيىپ وتىردى دا قويدى.
1955
You Might Also Like
-
ويعا كەلگەندى ىرىتكەننىڭ ءىشى جارىلسىن. ىشىمنەن تىنىپ، ىشمەرەزدەنىپ جۇرگەنشە ايتارىمدى ايتىپ، دەرىمدى دەپ تاستاماي مەنىڭ ىشكەنىم ءىرىڭ، جەگەنىم جەلىم بولادى. سىزدەر مىنانىڭ ويى ءبىر تاپتىق ەكەن، ءتارتى...
-
جاڭا جىلدى قالاعا جاقىن كولحوزدا قارسى الماق بولدىق. «ەت دەگەندە بەت بار ما!» دەگەندەي داستارقان باسىنا بارىنەن بۇرىن تولەۋتاي ەكەۋمىز كەلىپپىز. ول بولسا ءالى باس قۋسىرا قويماعان، قۋ ءتىز...
