سونبەيتىن نۇر
كراكوۆتا. 1961 جىلدىڭ كۇزى. پولشا حالىق رەسپۋبليكاسىن ارالاپ ءجۇرمىز. بۇل دوستىق ساپاردا ۆارشاۆا، پوزنان، ۆروسلاۆ قالالارىندا بولدىق. قازاقستاننان ارنايى تۋريستىك توپ بوپ شىققان ادامدار بەسەۋمىز. بولعان قالالاردا كورگەندەرىمىز — باقىت جولىنا تۇسكەن پولياك حالقىنىڭ جاڭا ومىرىندەگى تاماشا وزگەرىستەر، بۇگىنگى سوۆەتتىك شىعىسقا دەگەن ولاردىڭ ىنتا-ىقىلاسى جونىندە كۋپە ىشىندە قىزۋ پىكىر الىسىپ وتىرمىز. قاي قالاعا كەلسەك تە تۋعان باۋىرلارىنداي قۇشاق جايا قارسى الادى. ءتىل بولەك، تۇر بولەك. ءبىراق جۇرەك ءبىر، تىلەك ءبىر. سوندىقتان دا تەز ۇعىسادى ەكەنسىڭ. اپ-ساتتە شۇيىركەلەسىپ كەتەمىز.
...ءتۇننىڭ ەداۋىر ۋاقىتى بولعان. ءبىر ۇلكەن قالانىڭ شەتىنە ىلىكتىك. جۇيتكىپ كەلە جاتقان پوەزدىڭ تەرەزەسىنەن تەسىلە قارايمىز. قالاعا كىرگەننەن - اق تۇرەگەپ تۇرعانبىز.
ءيا، بۇل كراكوۆ قالاسى. پولشاداعى ەرتە زاماننان كەلە جاتقان، 500 جىلداي وسى ەلدىڭ استاناسى دا بولعان، ەۆروپاداعى تاريحي جانە ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەرگە باي قالانىڭ ءبىرى. اتاقتى استرونوم نيكولاي كوپەرنيكتىڭ ءومىرىنىڭ كوبى وسىندا وتكەن. ۇلى عالىم وسى قالاداعى ياگەللون ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ، كەيىننەن وندا ءوزى ساباق بەرگەن. ايتا بەرسەك، كراكوۆ تالاي تاريحتى شەرتەدى. ول نەبىر تاريحي وقيعالاردىڭ كۋاسى ...
ءجۇرىسىن مانا باياۋلاتقان پوەزد الدەن ۋاقىتتا مامىرلاي كەلىپ توقتاي قالدى. پەررون باسى قاپتاعان ادام. وزبەكستاننىڭ، تاجىكستاننىڭ تۋريستەرى دە بار، ءبارىمىز ءتۇسىپ جاتىرمىز. ولارمەن پولشاعا كەلگەن بەتتە-اق تانىسىپ العانبىز. جەرگىلىكتى تۇرعىندار:
— قايدان، قاي ەلدەن؟ - دەپ سۇرايدى بىر-بىرىنەن.
— سوۆەت وداعىنان!
— وھو... ءوزىمىزدىڭ باۋىرلارىمىز ەكەن عوي.
ورىسشا، پولياكشا ارالاس ىقىلاستى، شۇيىركەلەسكەن سوزدەر. ءبىزدىڭ ادامدار ءبىر-بىر گۇلگە دە يە بوپ قالىپتى. بۇل گۇلدەر، مىنە، ونىنشى كۇن قولدان تۇسپەيدى. ءار قالانىڭ، ءار ادامنىڭ گ ۇلى وزىنشە ىستىق. پوەزدان، اۆتوبۋستان تۇسىسىمەن بۇرىن كورمەگەن، بىلمەگەن ادامدارمەن العاش تىلدەستىرەتىن دە وسى گۇل. بۇل گۇل ۇسىنۋشى مەن الۋشىنىڭ اراسىنداعى دوستىق دانەكەرى، دوستىق وتكەلى سەكىلدى.
قاي جەرگە كەلسەك تە، ءبارىمىز ءۇشىن بايەك بولىپ جۇرەتىن ءبىر قىز بار. ونىڭ اتى — ءناللا. شاشىن قىسقا عىپ قىرىققان، تالدىرماش، 22-23 شاماسىندا. كوزى جاۋدىراعان سۇيكىمدى. ىزەتتىلىك، يبالىق، بويىنداعى بار نازىكتىك سول قالپى جۇزىندە تۇر. سوناۋ ۆارشاۆادان بەرى بارشامىزدى باستاپ كەلە جاتقان ءجون سىلتەۋشى. ونىڭ ءوزىنىڭ ادەتى: كەلگەن جەردە ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى تۇگەندەيدى. سۇيرىكتەي ساۋساقتارىن جىپ-جىپ ەتكىزىپ، ءارقايسىمىز ازىلدەپ، ساناپ تا الادى، ونان كەيىن سول كەلگەن جەرىمىزدەن مالىمەتتەر بەرەدى. مىنە، بىزدەر قوناق ۇيگە جۇرەر الدىندا ءناللا نە ايتار ەكەن دەپ ادەت بويىنشا، جاڭا كەلگەن قالامىز جونىندە العاشقى لەبىزدى كۇتتىك.
— جولداستار، بۇل — كراكوۆ. مۇندا لەنين تۇرعان!
پولياك قىزىنىڭ ءجۇزى ءبىرتۇرلى نۇرلانىپ سالا بەردى. ول وسى ءبىر ءسوزدى بىزگە جەتكىزۋگە كوپتەن اسىققانداي، ارەڭ ساقتاپ كەلگەندەي. بالعىن ءجۇزى ارجاعىنداعى ۇلكەن ءبىر سەزىمنىڭ ايناسى سەكىلدى الاۋلايدى. الدە ءوز ەلىنىڭ وسى ءبىر اياۋلى قالاسىندا ۇلى ادامنىڭ ءبىر كەزدە تۇرعانىن ماقتانىش ەتە مە ەكەن! الدە وسى قالانىڭ لەنين ەسىمىمەن بايلانىستى تاريحتا اتى قالعانى ونىڭ سەزىمىن تەڭىزدەي تۋلاتىپ تۇر ما ەكەن! «مۇندا لەنين تۇرعان» دەگەندە ونىڭ انشەيىندەگى نازىك ءۇنى اسقاق، سالتاناتتى شىقتى.
بىزدەردىڭ دە بويىمىزدى وسى ءبىر كۇزگى ءتۇن ىشىندە ەرەكشە سەزىم بيلەگەندەي. بۇل قالا بولەكشە ىستىق كورىندى بارىمىزگە. ءيا، تاريحتان بىلەمىز. كراكوۆتا لەنين تۇردى. كپسس تاريحىنان ورتالىق كوميتەتتىڭ 1912 جىلعى اتاقتى كراكوۆ كەڭەسى جونىندە وقىعانبىز. ول كەڭەستى باسقارعان دا، وتكىزگەن دە لەنين. وسىدان 50 جىلعا جۋىق بۇرىن ۇلى كوسەمنىڭ جۇرگەن جەرىنە كەلگەنىمىزدى ماقتان ەتكەندەيمىز.
ءيا، مۇندا لەنين تۇردى. ول جاي عانا تۇرعان جوق، وسى ارادا سول كەزدە روسسيادا قايتا قاۋلاپ كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىسقا باسشىلىق ەتتى. لەنين كراكوۆقا 1912 جىلدىڭ يۋن ايىندا كەلگەن. اۆسترياعا (ول كەزدە بۇل قالا اۆسترياعا قارايتىن) نەگە كەلدىڭىز دەپ ماكسيم گوركيي سۇراعاندا لەنيننىڭ بىلاي دەپ جازعان حاتىن دا وقىعانىمىز بار: «ءسىز مەنىڭ نەلىكتەن اۆستريادا جۇرگەنىمدى سۇرايسىز. ورتالىق كوميتەت مۇندا بيۋرو قۇردى (ءوز ىشىمىزدە بولسىن): شەكارا جاقىن، سونى پايدالانامىز، پيتەرگە جاقىن، ودان گازەتتەردى ءۇشىنشى كۇنى الىپ تۇرامىز، ونداعى گازەتتەرگە جازۋ ءاناعۇرلىم جەڭىل بولدى، قىزمەت جونىندەگى بايلانىس جاقساردى». بۇل حاتتى لەنين وسى قالادان يتالياداعى كاپري ارالىنا جىبەرگەن ەكەن.
لەنين وسى جەردە ەكى جىلدان استام ۋاقىت تۇرعان. قىستا — كراكوۆتا، جازدا وسى جەردەن 100 شاقىرىمنان استام قاشىقتىقتاعى پورونينو دەگەن دەريەۆنيادا تۇرعان. ۇلى كوسەم سول جىلى شىققان تۇڭعىش جۇمىسشى گازەتى «پراۆداعا» وسى ارادان باسشىلىق ەتىپ، ونىڭ جۇمىسىنا باسشىلىق ەتىپ، ونىڭ جۇمىسىنا باعىت بەرىپ وتىردى. گازەتتىڭ جاقسى ماقالالارىنا قۋانىپ، جىبەرگەن كەمشىلىكتەرىن دەر كەزىندە سىناپ تا قويدى. لەنين «پراۆدانىڭ» تيراجىن 50-60 مىڭ داناعا دەيىن جەتكىزۋدى تالاپ ەتتى.
ۇلى كوسەمنىڭ كراكوۆتا بولعان كەزى پارتيانىڭ ومىرىندەگى جاۋاپتى كەزەڭ بولاتىن. روسسيادا ريەۆوليۋسيالىق ورلەۋ تۋىپ، پارتيا تاراپىنان ناقتى باسشىلىقتى قاجەت ەتكەن كەزى ەدى. لەنين وسى جەردەن «پراۆداعا» كۇن سايىن جازىپ تۇردى دەسە دە بولعانداي. ونىڭ ماقالالارى پارتياعا جانە ءجۇمىسشى قوزعالىسىنا باسشىلىق ەتۋدە زور رول اتقاردى. ءوزىنىڭ ماقالالارىندا لەنين ىشكى جانە حالىقارالىق جاعدايلارعا بايلانىستى نەبىر كۇردەلى ماسەلەلەردى قالىڭ بۇقاراعا تۇسىنىكتى تىلمەن ايقىن دا ءدال اشىپ بەرىپ وتىردى. سول كەزدە روسسيادا كەڭىنەن ەتەك العان ستاچكالىق كۇرەس تاجىريبەسى نەگىزىندە لەنين جۇمىسشى تابىن ريەۆوليۋسيالىق تاكتيكاعا ۇيرەتتى، بولاشاق ريەۆوليۋسياعا دايىندادى.
1913 جىلعى 16-يۋندە «پراۆدادا» باسىلعان ماقالاسىندا لەنين بىلاي دەپ جازدى: «بىزدەر ءوزىمىزدىڭ اكەلەرىمىزدەن جاقسى كۇرەسىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ بالالارىمىز بۇدان دا جاقسى كۇرەسەدى، ءسويتىپ ولار جەڭەدى.
جۇمىسشى تابى قۇرىمايدى، قايتا ول كۇرەستە وسەدى، نىعايادى، ەسەيەدى، ۇيىمداسادى، اعارادى جانە شىنىعادى. بىزدەر كرەپوستنيكتىك ءتارتىپ، كاپيتاليزم جانە ۇساق ءوندىرىس جونىندە پەسسيميستەرمىز، ءبىراق بىزدەر جۇمىسشى قوزعالىسى مەن ونىڭ ماقساتتارى جونىندە قىزۋ وپتيميستەرمىز. بىزدەر ءقازىر جاڭا ءۇيدىڭ ىرگەتاسىن قالاپ جاتىرمىز، ال ءبىزدىڭ بالالارىمىز ونى سالىپ بىتىرەدى».
پارتيا بۇل جىلدارى ءوز تۋى استىندا ريەۆوليۋسياعا بەرىلگەن جۇزدەگەن مىڭ جۇمىسشىلاردى بەرىك توپتاستىرعان ەدى. بۇعان ريەۆوليۋسيالىق باعىتتى دايەكتى ۇستاعاندىعىنىڭ، ءوز قاتارىن توپتاستىرىپ نىعايتا ءتۇسۋدىڭ ارقاسىندا جەتتى. پارتيا قاتارىن نىعايتۋعا بۇل جىلدارى ۇلى كوسەم ايرىقشا نازار اۋدارىپ، ونىڭ تاپتىق سانالى، الدىڭعى قاتارلى اۆانگاردى ەكەنىن كورسەتتى. بۇل اۆانگاردتىڭ كۇشى ونىڭ سانىنان ون ەسە، ءجۇز ەسە كوپ جانە ودان دا كوپ ەسە زور دەپ دالەلدەدى.
ريەۆوليۋسيالىق ورلەۋگە بايلانىستى پارتيا جۇمىسىنىڭ تاجىريبەسىن قورىتىپ، ريەۆوليۋسيانى ازىرلەۋ ىسىندەگى كەزەكتى مىندەتتەردى بەلگىلەۋدە ورتالىق كوميتەتتىڭ وسى كراكوۆتا پارتيا قىزمەتكەرلەرىمەن وتكىزگەن كەڭەسى ايرىقشا رول اتقاردى. بۇل كەڭەس 1912 جىلدىڭ اياعىندا، 1913 جىلدىڭ باسىندا بولدى. وعان 14 ادام قاتىناستى. كەڭەسكە لەنين باسشىلىق ەتتى. ونىڭ قارارىن دا، كەڭەس جونىندەگى حاباردى دا ۇلى كوسەمنىڭ ءوزى جازىپتى.
وسى كەڭەستە سويلەگەن سوزدەرىندە لەنين ريەۆوليۋسيالىق ورلەۋ كەزىندەگى پارتيانىڭ تاكتيكاسىن بەلگىلەپ، نەگىزگى ريەۆوليۋسيالىق ۇراندارعا — دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا، پومەششيكتەردىڭ بارلىق جەرىن كامپەسكەلەۋ، 8 ساعاتتىق جۇمىس كۇنىن تالاپ ەتۋ جونىندەگى ۇراندارعا بەرىك بولۋعا شاقىردى. پارتيا بۇقارالىق باس كوتەرۋدىڭ بارلىق ءتۇرىن جان-جاقتى قولداپ وتىرۋى قاجەت، سونىمەن بىرگە ريەۆوليۋسيالىق كۇرەسكە شارۋالاردى دا تارتۋ كەرەك دەدى.
بۇل كەڭەس بولشيەۆيكتىك پارتيانىڭ رەاكسيا جىلدارىندا جويىمپازدارعا، شاقىرىمدارعا قارسى كۇرەستە قالاي ءوسىپ جەتىلگەنىن، ول جولبيكەلەردى ءجۇمىسشى قوزعالىسىنان تاباندىلىقپەن ىعىستىرىپ شىققاندىعىن كورسەتتى.
كراكوۆتاعى ۆلاديمير يليچ پەن نادەجدا كونستانتينوۆنانىڭ تۇرعان قاراپايىم پاتەرى شىن مانىندەگى ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىستىڭ شتابى بولعان. يليچ پەن نادەجدا كونستانتينوۆنا پارتيا ۇيىمدارىمەن ۇدايى بايلانىس جاساپ، حات جازىسىپ تۇرعان. قۇپيا حاتتاردى جىبەرۋدە جانە جازۋدا نادەجدا كونستانتينوۆنانىڭ شەبەرلىگى، ساقتىعى ايىرىقشا تاڭداندىرادى. بۇل پاتەرگە روسسيادان پارتيا قىزمەتكەرلەرى كەلىپ ۆلاديمير يليچتەن اقىل-كەڭەس نۇسقاۋ الاتىن بولعان.
لەنيننىڭ كراكوۆتا بولعان جىلدارى روسسيادا جۇمىسشى قوزعالىسىنىڭ كەڭ قانات جايىپ، بولشيەۆيكتەر پارتياسىنىڭ ەسەيىپ، ونىڭ ءجۇمىسشىلار اراسىنداعى ىقپالى مەن بەدەلى بۇرىن بولىپ كورمەگەن دارەجەدە وسكەن كەزەڭ ەدى. تاپ وسى جىلدارى بولشيەۆيكتىك پارتيا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قانداي قۋعىنى بولسا دا مويىندايتىنداي توپتاسىپ، تامىرىن تەرەڭ تاستادى.
كراكوۆ قالاسىندا ۇلى لەنيننىڭ ءومىرى مەن ريەۆوليۋسيالىق قىزمەتىن، اسىرەسە 1912-1914 جىلدارداعى ءومىرىن جان-جاقتى كورسەتەتىن دوكۋمەنتتەر ساقتالعان مۋزەي بار.
بۇل كۇندەرى — ۇلى كوسەمنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولعان تاريحي جىلدا وسى مۋزەيگە سان مىڭ پولياك ەڭبەكشىلەرىنىڭ كەلىپ، ۇلى ادامعا، ونىڭ بۇكىل ادامزاتتىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن سىڭىرگەن ەڭبەگىنە، وسى جولداعى اسقان دانالىعىنا تاعزىم ەتەتىندىگى ءسوزسىز. ولاردىڭ جۇزىندە ويناعان نۇر دا مانا ءسوز باسىندا اڭگىمە بولعان ءناللانىڭ جۇزىندەگى نۇرداي الاۋلايتىنى ءسوزسىز. بۇل — لەنين نۇرى، بۇل — ءار جۇرەكتە، ءار ادامنىڭ بويىندا ەرەكشە قۋانىش سەزىمىن تاسىتاتىن ماڭگى سونبەس شۇعىلالى نۇر.
پورونينودا. دۇنيە جۇزىندە سان مىڭ دەريەۆنيا بار. ولاردىڭ تاريحى دا تۇرلىشە. ءبىراق دەريەۆنيا اتاۋلىنى بىلە بەرەمىز بە. ارينە، جوق. ال، شۋشەنسكوە، رازليۆ، پورونينو دەريەۆنيالارىنا شە؟ ءبارىمىز دە بىلەمىز، تاريح بىلەدى بۇل جەرلەردى. ءار ەلدە جاتقانىمەن وسى دەريەۆنيالاردى تۋىستىرىپ، تۇتاستىرىپ تۇرعان ءبىر ەسىم بار. ول — ۇلى لەنيننىڭ ەسىمى. يليچ بولعان، ول ءدامىن تاتىپ، سۋىن ىشكەن جەرلەر بۇل. ريەۆوليۋسيا داۋىلپازىنىڭ، ادامزات شامشىراعىنىڭ ۇلكەن كۇرەسىنىڭ ءىزى قالعان جەرلەر بۇل.
بۇرىن ەستىگەنىڭ بولماسا، كورمەسەڭ، ەندى سول جەردى كورۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ تۇرسا، قالاي اسىقپاسسىڭ. كراكوۆتان شىققانىمىزعا ەداۋىر ۋاقىت بولدى. اۆتوبۋس ساعاتىنا 50-60 كيلومەترلىك شاپشاڭدىقپەن كەلەدى، زۋلاپ-اق كەلەدى. ءبارىبىر شابان ءجۇرىپ كەلە جاتقان سەكىلدى. الدەبىر سەزىم الىپ قاشىپ، اسىقتىرادى. ول سەزىمنىڭ قانداي سەزىم ەكەنىن وقۋشى ءوزى دە باعدارلاپ وتىرعان شىعار.
زاكوپانە قالاسى. پولشاعا كەلگەن تۋريستەر بۇل قالاعا سوقپاي كەتپەيدى. تۇرعان جەرى ادەمى، ايگىلى تاترا تاۋىنىڭ باۋرايى. كۇزدىڭ كۇنى بولسا دا، اينالا كوكپەڭبەك توگىلىپ تۇرعان اعاشتار. مۇندا دا پاڭ قاراعايلار تاۋدى ورلەپ وسەدى ەكەن. سامال جەل، جانعا جايلى تاۋ سامالى. ناعىز كۋرورت سالاتىن جەر. ءيا، زاكوپانەنىڭ ءوزى دە كۋرورت قالاسى. بۇل قالادا دا كورەتىن جەرلەر كوپ. 1936 جىلدىڭ وزىندە سالىنعان بيىك شىندارعا جەتكىزەر اسپالى جول بار. ول جولمەن 1988 مەتر بيىكتىككە دەيىن كوتەرىلە الاسىڭ. تاۋدا «تەڭىز كوزى» دەپ اتالاتىن كول دە بار. ول — 1392 مەتر بيىكتىكتە. شاڭعىدان حالىقارالىق جارىستار وتكىزىلىپ جۇرگەن شاتقالدار دا ادام قىزىعاتىن جەرلەر - اق.
جوق، بارىنەن بۇرىن اڭسارىمىز اۋعان ءبىر جەر بار. باسقانىڭ ءبارىن قويا تۇرىپ سوندا بارعىمىز كەلەدى. ول — پورونينو.
— الدىمەن پورونينونى كورسەتىڭىزدەر!
جول باستاپ جۇرگەن پولياك جىميىپ كۇلەدى. بۇل تىلەگىمىزدىڭ توركىنىن ءتۇسىنىپ تۇر.
...مىنە، پورونينو. پولىناداعى كادىمگى دەريەۆنيالاردىڭ ءبىرى. ۇيلەرى دە كورىپ جۇرگەن ۇيلەرىمىزدە، دەريەۆنيالىق ستيلدە سالىنعان. سونداي ءبىر ءۇيدىڭ جانىنا كەلىپ اۆتوبۋس تۇرا قالدى. اسىرا جاپىرىلىپ ءتۇسىپ جاتىرمىز.
— تۋرا ۆلاديمير ءيليچتىڭ ءوز ۇيىنە كەلدىڭدەر.
بۇل ءسوزدىڭ اۆتورى دا ءناللا.
— ال وسى ءبىز كەلگەن كوشە، تۋرا ايتساق، وسى ءۇي تۇرعان كوشە لەنيننىڭ ەسىمىمەن اتالادى.
ۇزىننان سالىنعان شاعىن اعاش ءۇي. بۇل جاقتاعى ۇيلەردىڭ بارىندە كەزدەسەتىندەي تۇستىك جاقتاعى تەرەزەلەرىنىڭ الدى تۇتاس بالكون. قارسى ماڭدايىمىزداعى قابىرعادان مىناداي جازۋدى وقىدىق. «بۇل ۇيدە 1913-1914 جىلدارى ۆلاديمير يليچ لەنين تۇرعان»... بۇل جازۋ ەكى تىلدە — ورىس، پولياك تىلەرىندە جازىلىپتى.
وسى جەرگە ۆلاديمير ءيليچتىڭ كەلۋ تاريحى بىلاي: كراكوۆتا تۇرعاندا 1913 جىلدىڭ باسىندا نادەجدا كونستانتينوۆنا كرۋپسكايا بازەدوۆ اۋرۋىمەن قاتتى اۋىرادى. دارىگەرلەر كرۋپسكاياعا تاۋلى جەردىڭ اۋاسى قاجەت ەكەنىن ايتادى. سودان ەكى جىل جاز بويى، ياعني 1913 جىلدىڭ ماي ايىنان وكتيابرىنە، 1914 جىلدىڭ ماي ايىنان اۆگۋستىنا دەيىن ۆلاديمير يليچ، نادەجدا كونستانتينوۆنا جانە نادەجدانىڭ شەشەسى ەليزاۆەتا ۆاسيليەۆنا وسى ۇيدە تۇرادى.
نادەجدا كونستانتينوۆنا اكە-شەشەسىنىڭ جالعىز قىزى. اكەسىنەن 14 جاسىندا قالادى. سودان بەرى اناسى ءوز قولدارىندا. ەليزاۆەتا ۆاسيليەۆنا شۋشەنسكوە سەلوسىندا دا بالالارىنىڭ قولىندا بولدى. لەنين مەن كرۋپسكايا ەميگراسيادا بولعان كەزدەرىندە دە ەليزاۆەتا ۆاسيليەۆنانى وزدەرىمەن ۇدايى بىرگە الىپ ءجۇردى.
ۆلاديمير يليچ پەن نادەجدا كونستانتينوۆنانىڭ بىرنەشە شەت ءتىلىن بىلگەنى بىزگە ءمالىم. ونىڭ ىشىندە پولياك ءتىلىن نادەجدا كونستانتينوۆنا تىپتەن جاقسى بىلگەن. وسى پولشادا قىزمەت ىستەگەن. پاتشا ۇكىمەتى كرۋپسكايانىڭ اكەسىن «قىزىڭ پولياك تىلىندە سويلەيدى» دەپ جازعىرعان ەكەن. كراكوۆتا جانە پورونينودا تۇرعان جىلدارى كرۋپسكايا توڭىرەگىندەگى تۇرعىندارمەن جاقسى ارالاسا العاندىعى وز-وزىنەن كورىنىپ تۇر.
بۇل ءۇيدى ۆلاديمير يليچ جالداپ الىپتى. تەرەزا سكۋپەن دەگەن پولياكتىڭ ءۇيى ەكەن. مىنە، ۆلاديمير يليچ پەن نادەجدا كونستانتينوۆنانىن بولمەسى. قاراما-قارسى قويىلعان ەكى ەسكى اعاش توسەك. ۇستىندە كەنەپ جاپقىش. ءبىر-بىر قۇس جاستىق. تەرەزەنىڭ الدىندا ۇلكەنىرەك ستول تۇر. ول دا كەنەپ جاپقىشپەن جابىلعان. ەكى جاي عانا ورىندىق. بار مۇلىك وسى عانا. پرولەتارياتتىڭ ۇلى كوسەمى وسىلاي عانا تۇرىپتى.
قارسى بولمەدە ەليزاۆەتا ۆاسيليەۆنانىڭ توسەگى. ەليزاۆەتا ۆاسيليەۆنا لەنيندى قاتتى جاقسى كورگەن ەكەن. لەنين دە ول كىسىنى مەيلىنشە قۇرمەتتەپ وتكەن. جوعارىدا ءيليچتىڭ جۇمىس بولمەسى. ءبىر ستول، ءبىر ورىندىق. سوسىن كىتاپ سورەسى. ەڭ ۇلكەن بايلىق— وسى. وسى جۇمىس بولمەسىنە اپاراتىن باسپالداق ەليزاۆەتا ۆاسيليەۆنانىڭ بولمەسىنىڭ تاپ جانىندا. ۆلاديمير يليچ ۇزاق جۇمىس ىستەپ، ۇيىقتاۋعا ورالعاندا، ەليزاۆەتا ۆاسيليەۆنانى وياتىپ الامىن با دەپ، اقىرىن باسىپ، ەپتەپ تۇسەدى ەكەن.
لەنين بۇل جەردە دە روسسياداعى پارتيا ۇيىمدارىمەن، «پراۆدامەن» بايلانىستى كۇشەيتە ءتۇسىپ، تالماي جۇمىس ىستەيدى، ورلەۋ ۇستىندەگى ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىسقا باسشىلىق ەتەدى. لەنيننىڭ قايدا جۇرسە دە، ۇلى كۇرەستىڭ كىندىگى بولعانىن مىنا ءبىر جاي فاكتىنىڭ ءوزى دە دالەلدەيدى.
پورونينو سەلوسىندا سول كەزدە پوچتا بولىمشەسىن راتكيەۆيچ دەگەن باسقارادى. ونىڭ ايەلى ماركا كوللەكسياسىن جيناۋدى جاقسى كورەدى ەكەن. ماركا جيناۋ ءۇشىن پوچتاعا كەلىپ، كۇيەۋىنە ۇنەمى جاردەمدەسىپ ءجۇرىپتى. سودان وسى سەلوعا جاڭادان كەلگەن ءبىر ورىس ەميگرانتىنا حاتتىڭ، كورەسپوندەنسيانىڭ ءار جەردەن، ءار ەلدەن ءتۇرلى ماركالارمەن كوپ تۇسەتىنىن بايقايدى. بۇل جاعداي ونى قاتتى قىزىقتىرادى. ءتۇرلى ماركالاردى سۇراپ الۋ ءۇشىن ول اداممەن قالايدا تانىسۋ كەرەك.
اقىرى تانىسۋعا بەل بايلايدى. ءبىراق، سونشاما ەلمەن، جەرمەن بايلانىس جاسايتىن تەگىن ادام ەمەس شىعار، ۇلكەن ءبىر عالىم بولار، پاڭ بولار دەپ كەزدەسۋگە باتىلى بارمايدى. دەگەنمەن تانىسۋعا بەكىنەدى. سويتسە، پاڭ دەپ جۇرگەن ادامى وتە قاراپايىم، اڭگىمەشىل، كىسىنى وزىنە بىردەن باۋراپ اكەتەتىن كىشىپەيىل، اقجارقىن بولىپ شىعادى. بۇعان ول قاتتى قۋانادى. ۇيرەنىسىپ العان سوڭ ءجيى-جيى كەلىپ، يليچكە جولدانعان حاتتاردىڭ ماركاسىن الىپ تۇرىپتى. كەيىننەن الگى ادام: «مەن ونىڭ لەنين ەكەنىن سول كەزدە بىلسەم!» — دەپ وكىنگەن كورىنەدى.
پورونينودا ءيليچتىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى تاعى ءبىر ءۇي بار. ول 1913 جىلعى سەنتيابردە ورتالىق كوميتەتتىڭ پارتيا قىزمەتكەرلەرىمەن كەڭەس ەتكىزگەن ءۇيى. بۇل ءۇي — ءقازىر وسى پورونينوداعى ۆلاديمير يليچ لەنيننىڭ مۋزەيى. مۇندا دا لەنيننىڭ ءومىرى مەن ريەۆوليۋسيالىق قىزمەتىن كورسەتەتىن دوكۋمەنتتەر جينالعان. ولاردىڭ ىشىندە ۇلى ءيليچتىڭ سول تاڭعاجايىپ ىستەرىن دالەلدەيتىن ماتەريالدار مەن فوتوكوشىرمەلەر بار.
وسى دەريەۆنيادا وتكەن ورتالىق كوميتەتتىڭ كەڭەسىنە 22 ادام قاتىسادى. كەڭەس ماجىلىستەرى توعىز كۇنگە سوزىلادى، 11 ماسەلە قارالادى. ولار مىنالار: 1) جەرگىلىكتى جەردەن باياندامالار، پولشا مەن ليتۆا سوسيال-دەموكراتتارىنىڭ جۇمىسى تۋرالى بايانداما، پراگا كونفەرەنسياسىندا سايلانعان ورتالىق كوميتەتتىڭ جۇمىسى تۋرالى ەسەپ؛ 2) قازىرگى كەزدەگى ۇگىتتىڭ مىندەتتەرى تۋرالى؛ 3) ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسى جانە پارتيا سەزى تۋرالى؛ 4) ستاچكالىق قوزعالىس تۋرالى؛ 5) پارتيا ءباسپاسوزى تۋرالى؛ 6) سوسيال-دەموكراتتاردىڭ دۋماداعى جۇمىسى تۋرالى؛ 7) دۋماداعى سوسيال - دەموكراتتىق فراكسيا تۋرالى؛ 8) جاريا قوعامدارداعى جۇمىس تۋرالى؛ 9) ۇلت ماسەلەسى؛ 10) حالىقشىلدار تۋرالى؛ 11) الدا بولاتىن (ۆەنادا) حالىقارالىق سوسياليستىك كونگرەسس تۋرالى.
كۇن تارتىبىنە قويىلعان وسى ءتىزىمنىڭ ءوزى عانا بۇل كەڭەستىڭ اتقارعان ءرولىن ايقىن ايتىپ تۇرعان جوق پا. ۆلاديمير يليچ بۇل كەڭەستە ورتالىق كوميتەتتىڭ ەسەبى جانە ۇلت ماسەلەسى جونىندە باياندامالار جاسايدى.
ول كەزدە لەنين ۇلت ماسەلەسىمەن كوبىرەك شۇعىلدانعان ەدى. ويتكەنى 1905 جىلعى ريەۆوليۋسيا جەڭىلىپ، قارا تۇنەك رەاكسيا داۋىرلەگەن جىلدارى (1908-1911) ۇلى ورىستىق شوۆينيزم ءورشىپ، بارلىق ۇلتتاردىڭ بۋرجۋازياسى اراسىندا ۇلتشىلدىق وزعان بولاتىن. ءجۇمىسشى قوزعالىسىندا ۇلتشىلدىق سارىن دا ۇلتتار اراسىندا وشپەندىلىك ءقاۋپىن، ءسويتىپ پرولەتارياتتىڭ ينتەرناسيونالدىق بىرلىگىن بۇزۋ ءقاۋپىن تۋدىرعان ەدى.
بولشيەۆيكتەردىڭ الدىندا ۇلتشىلدىقتىڭ قانداي ءتۇرىن بولسا دا تالقانداۋ؛ ۇلت ماسەلەسى جونىندە تەوريالىق جاعىنان نەگىزدى ماركستىك پروگرامما جاساۋ مىندەتى تۇردى.
1913 جىلدىڭ ورتا كەزىنەن باستاپ ۆلاديمير يليچ وسى مىندەتتى شەشۋ ءىسىن قولعا الدى. ول تولىپ جاتقان ماقالالار جازدى. ولاردىڭ ىشىندە پارتيانىڭ ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى ماركستىك پروگرامماسىن نەگىزدەپ بەرگەن «ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى سىن پىكىرلەر» (وكتيابر -دەكابر، 1913 جىل)، «ۇلتتاردىڭ ءوزىن-وزى بيلەۋ پراۆوسى» دەگەن (فيەۆرال - ماي، 1914 جىل) ەڭبەكتەرى دە بار.
لەنين ۇلى ورىستىق ءشوۆينيزمدى، پاتشانىڭ باسقا ۇلتتاردى ەزۋ ساياساتىن اياۋسىز سىنادى. ول پاتشا ۇكىمەتىن ەلدى حالىقتاردىڭ تۇرمەسىنە اينالدىرعان، ۇلتتاردىڭ قانىن سورعان قاراقشى رەتىندە ماسقارالادى. سونىمەن بىرگە ۆلاديمير يليچ ۇلتتاردىڭ ءوزىن-وزى بيلەۋ پراۆوسىن جوققا شىعارعىسى كەلگەن پولشا سوسيال-دەموكراتتارىن قاتتى سىنادى، ءجۇمىسشى تابىن ۇلتشىلدىقتىڭ ۋىمەن ۋلاندىرۋعا، ءسويتىپ جۇمىسشى قوزعالىسىنىڭ بىرلىگىنە جىك تۇسىرگىسى كەلگەن بۋنتشىلدارعا، باسقا دا ۇلتشىلدارعا قارسى اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزدى. ۇلى كوسەم ۇلت ماسەلەسى جونىندە ستۋدەنتتەر اراسىندا كراكوۆتە بولعان ءۇش كۇندىك ايتىسقا دا قاتىناسىپ، ءسوز سويلەگەن.
لەنيننىڭ وسىنداي ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا بولشيەۆيكتەر ۇلتتىق سوسيال-دەموكرات ۇيىمدارىندا دا ەلەۋلى تابىستارعا جەتتى. پورونينو كەڭەسىنە پولياك ماركسيستەرى قاتىسىپ، بولشيەۆيكتەردى جاقتادى. لاتىش سوسيال-دەموكراتتارىنىڭ سەزى جويىمپازداردىڭ ءىسىن تەرىس دەپ تاپتى. ەستون، ليتۆان ماركسيستەرى «پراۆدا» باعىتتاس جاريا گازەتتەر شىعاردى.
...مۋزەيدىڭ ءار زالىن ارالاعان سايىن ۇلى كۇرەسكەردىڭ ول جىلدارداعى تاباندىلىعى، قاجىرلىلىعى كوز الدىڭا كەلەدى. بولشيەۆيكتەر پارتياسىن ول سۇرىنبەستەي تاعالاپ، شار بولاتتاي شىنداي تۇسكەن.
مىنە، وزىمىزگە ۇيرەنشىكتى جىلى شىرايلى كەيپىمەن يليچ كۇلىمسىرەپ تۇر. ءبىراق بۇل سۋرەت وسى پولشا جەرىندە تۇسىرىلگەن. تۇسىرگەن ادامنىڭ ءاتى-جونى دە بەلگىلى — ۆ.ۆيگيليەۆ. سۋرەتتى ول 1914 جىلى تۇسىرگەن دە، 1928 جىلى ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن ساقتاپ، ولەردە جولداستارىنا تاپسىرىپ كەتىپتى. جولداستارى ونى وسى مۋزەي اشىلعاندا اكەپ تاپسىرعان. پولياك دوستار ۇلى ادامنىڭ بەينەسىن قانشا ۋاقىت ساقتاعان! اسقان سۇيىسپەنشىلىك، شەكسىز بەرىلگەندىك قانا ىستەتەدى مۇنداي ءىستى.
ءبىرىنشى يمپەرياليستىك سوعىس باستالعاندا وسى پورونينودا 8- اۆگۋست كۇنى لەنيندى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جىبەرگەن شپيونى دەپ ۇستايدى. جاقىن جەردەگى نوۆىي تارگتە ۆلاديمير يليچ 19- اۆگۋستقا دەيىن قاماۋدا جاتادى. ارينە، بۇل ايىپتىڭ ەشبىر نەگىزى جوق ەدى. ونىڭ ۇستىنە پولشانىڭ بەلگىلى پروگرەسشىل ادامدارى لەنيندى بوساتۋدى ۇزىلدى-كەسىلدى تالاپ ەتەدى. ولاردىڭ ىشىندە جازۋشىلار ۆلاديسلاۆ وركان، ستەپان جەرومسكيي، يان كاسپروۆيچ، دوكتور دۆۋسكيي، تاعى باسقالار بار. ءسويتىپ پرولەتاريات كوسەمى قاماۋدان بوسانىپ شىعادى. ەندى بۇل ارادا قالۋعا بولمايتىن ەدى. لەنين شۆەيسارياعا، بەرن قالاسىنا قونىس اۋدارادى...
پورونينو... ۇلى لەنيننىڭ بولعان جەرى. مۇندا - لەنين پاتەرى، مۇندا — لەنين مۋزەيى. مۇندا — ونىڭ ەسكەرتكىشى. وسى ەلگە كەلگەن ساپارىمىزدىڭ لەنين بولعان جەرلەردى كورۋمەن اياقتالۋىنىڭ وزىندە تەرەڭ سىر جاتقانداي. بۇل ەلدىڭ بۇگىنگى جاڭا ءومىرىن كوردىك. ال ومىردەن لەنيندىك نۇر شالقيدى. ۇلى كوسەم ءوزىنىڭ بۇكىل عۇمىرىن ءار ەلدە باقىت نۇرى شالقىسىن دەپ وتكىزگەن جوق پا. بۇل ارمان ونىڭ كوكەيىندە وسى ەلدە جۇرگەن سول ءبىر جىلدارى دا بۋىرقانىپ ءجۇردى عوي. مىنە، ءبىز لەنين ارمانىنىڭ جۇزەگە اسقانىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز.
...تاريحي سەلودان اتتانىپ بارامىز. لەنيننىڭ مۋزەيىنە ءبىر، ونىڭ قاسىنداعى ەسكەرتكىشكە ءبىر قارايمىز. ەسكەرتكىش ءتۇبى تولعان جاس گۇل. انە ءبىز قويعان گۇل دە كورىنەدى. اركىم ءوز جۇرەگىندەگى ەڭ ىستىق سەزىمدى سول گۇلدەرگە وراپ كەتكەندەي. ال گۇلدەر سولمايدى، ول سەزىم ماڭگى سۋىمايدى.
You Might Also Like
