دوكتور كارل سيرەك تاعدىرلى ادامداردى ىزدەيدى
ءقازىر ول دوكتور كارل كوكوشكو.
بۇل ادامدى مەن بىلگەلى ءبىراز جىل. العاشقى تانىستىق بىلاي باستالىپ ەدى...
1963 جىلدىڭ جاز ايى. گازەتتىڭ قاربالاس جۇمىسىمەن وتىرعانمىن. رەسپۋبليكا جۋرناليستەر وداعى باسقارماسىنان تەلەفون سوقتى.
— ءسىز بىزگە كەلىپ كەتە الاسىز با؟ گدر- دەن كەلگەن ءبىر جۋرناليست وتە جولىققىسى كەلەدى.
— جايشىلىق پا؟
— كەلەسىز عوي. بىلەسىز.
تۇسكى ءۇزىلىس كەزى. كۇن ىستىق. تەرلەپ-تەپشىپ جۋرناليستەر وداعىنا كەلسەم ەتجەندى قىزىل-سارى جىگىت وتىر ەكەن. مەنى دەگبىرسىزدەنە كۇتكەن ادامعا ۇقسايدى. ورنىنان اتىپ تۇردى.
— قوشقاربايەۆ جونىندە جازىپ جۇرگەن جۋرناليست ءسىز بە؟
— ءيا، مەن ەدىم. ونى قايدان بىلەسىز؟
— ءسىزدى ماعان سىرتىڭىزدان وسى ارادا تانىستىردى. مەن قوشقاربايەۆتى ىزدەپ ءجۇرمىن. ونىڭ الماتىدان تابىلعانى قانداي عاجاپ بولدى. ءقازىر ۇيىندە مە ەكەن؟
نەمىس مىقتى مەنەن ورىسشا اجەپتاۋىر سويلەيدى. ەكەۋمىز ءتىلماشسىز - اق ءتۇسىنىسىپ جاتىرمىز.
— قوشقاربايەۆتى نەگە ىزدەپ ءجۇرسىز؟
— ول ۇزاق تاريح. تاپقانىمدى ايتساڭىزشى.
گدر ازاماتى ءارى قاراي تاعى سويلەپ كەتتى.
— مەنىڭ اتىم — كارل. فاميليام — كوكوشكو. اكەمنىڭ اتى ۆيلگەلم.
گەرمان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولعان. فاشيستەر سوعىس كەزىندە ازاپتاپ ءولتىردى. 1945 جىلى فاشيزم قۇرىعاندا مەن 16 جاستاعى عانا بالا ەدىم. ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز، ءبىز سەكىلدى تالاي نەمىستىڭ كوزى شىن اشىلدى عوي. گەرمان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى دۇنيەگە كەلدى. مۇلدە جاڭا ءومىر باستالدى. نەمىس حالقىنىڭ سۇيەگىنە فاشيزم سالعان قارا تاڭبانى تازارتۋ، ەرنەست تەلمان نۇسقاعان جولمەن جۇرگىسى كەلگەن نەمىستەردىڭ كەپ بولعانىن دالەلدەۋ، سونى تاريحقا تانىتۋ — مىنە، باستى مىندەت وسى بولدى.
بالا بولسا دا وسى مىندەتكە ۇلەس قوسۋدى ارمان ەتتىم. اكەمنىڭ وسيەتى دە سولاي بولاتىن. جۋرناليستىك ماماندىقتى تاڭداۋىم دا بەكەر ەمەس-تى. اقيقاتتى دا، اسىل پارىزدى دا جازۋدى ماقسات تۇتتىم. قاسىمىزدا تاعى ءبىر گەرمانيا — فرگ تۇرعىندا ول مىندەتتى ورىنداۋدىڭ وتە كۇردەلى ەكەنىن تۇسىنەتىن بولارسىز. يدەيالىق كوزقاراس، سەنىم عانا ەمەس، جۇرتتى يلاندىرا ءبىلۋ شەبەرلىگى دە تارازىعا تۇسەدى.
سونداي تىنىمسىز كۇندەردىڭ بىرىندە، ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياق كەزىندە، 1945 جىلى ماي ايىندا انتيفاشيستتەردىڭ شىعارعان ءبىر ليستوۆكاسى قولىما ءتۇستى. ونى وقىپ وتىرىپ قايران قالدىم. ليستوۆكادا رەيحستاگتى العاش كىمدەردىڭ العانى جازىلىپتى. «بۇل ولارعا نە ءۇشىن كەرەك بولعان ەكەن، ءفاشيزمنىڭ قارعىس اتقان ورداسىنا ءبىرىنشى جەتكەندەردى نەمىستەر دە ءبىلسىن دەگەن عوي».
وسىنداي وي كەلىپ سول ليستوۆكانى بويتۇمارداي ساقتاپ ءجۇردىم. وندا ءسىزدىڭ قوشقاربايەۆتىڭ اتى بار.
— ءقازىر ول ليستوۆكا بار ما، — دەدىم مەن دە دەگبىرسىزدەنىپ.
— بولعاندا قانداي!
كارل پورتفەلىنىڭ تۇبىنەن جاماۋ-جاماۋ سارعىش قاعازدى الدى. اسا ءبىر اياۋلى دۇنيەدەي وراپ سالىپ قويىپتى. نەمىس ارپىمەن باسىلعان.
— وقىڭىزشى!
ول نەمىسشەدەن ورىس تىلىنە بىردەن اۋداردى. «ۇمىتىلماس فاكتىلەر. رەيحستاگقا ءبىرىنشى بولىپ لەيتەنانت قوشقاربايەۆ جانە قىزىل اسكەر بۋلاتوۆ جەتتى، ولار جەڭىس جالاۋىن تىكتى. ال رەيحستاگتىڭ ۇستىنە جەڭىس تۋىن تىككەن ەگوروۆ پەن كانتاريا. رەيحستاگتىڭ ىشىنە بىرىنشىلەردىڭ قاتارىندا باسىپ كىرگەن سيانوۆتىڭ، گريششەنكونىڭ، نەۋسترويەۆتىڭ، داۆىدوۆتىڭ، لوگۆينەنكونىڭ اسكەرلەرى»
بۇل تەكستى مەن تاني كەتتىم. العاش ول «ۆوين رودينى» اتتى ديۆيزيا گازەتىنىڭ 1945 جىلعى 3 مايداعى نومەرىندە جاريالانعان. وسىنى ايتقانىمدا:
— ەندەشە سول گازەت انتيفاشيستتەردىڭ ءبىرىنىڭ قولىنا تۇسكەن، ولار نەمىس تىلىنە اۋدارىپ جەكە ليستوۆكا ەتىپ شىعارعان، - دەدى كارل. — ويتكەنى، كەيىن زەرتتەۋ كەزىندە اڭعارعانىمداي، انتيفاشيستتەر سوۆەت ارمياسىنىڭ جەڭىسى اتاۋلىنىڭ ءبارىن تەزىرەك حالىققا جەتكىزۋگە تىرىسقان. اسىرەسە بەرليندە بۇل جۇمىس مەيلىنشە قاتتى جۇرگىزىلگەن. حالىقتى بەكەر قىرىلۋدان ساقتاندىرعان ولار.
باسقالار سەكىلدى قوشقاربايەۆ ماعان تاريحي ادام سەكىلدى كورىندى، ونى قايدان تاپسام ەكەن دەپ ارماندادىم! فاميلياسىنا قاراعاندا ورىس ەمەس، ايتەۋىر شىعىس ۇلتتارىنىڭ ءبىرى بولۋ كەرەك دەپ ءتۇيدىم. كورىپ وتىرسىز، ليستوۆكادا ەشكىمنىڭ ادرەسى، قايدان ەكەنى جازىلماعان عوي. تەك فاميليا، سول فاميليانى سارىلا ىزدەگەنىمە، مىنە بەسىنشى جىل. سوۆەت وداعىنا وسىمەن بەسىنشى رەت كەلدىم. تاجىكستاندا، تۇركىمەنستاندا، وزبەكستاندا، قىرعىزستاندا بولدىم. باراتىن جەرىم ولكەتانۋ مۋزەيلەرى، جۋرناليستەر وداعى. ماندىتىپ ەش دەرەك تابا المادىم. «مۇنداي جان قالايشا بەلگىسىز؟». مەنىڭ ويىمشا جۇرت ونى جاقسى ءبىلۋى كەرەك سياقتى. جوق، بارعان جەرىمنەن ەش دەرەك تابىلمادى.
سودان اۋەلى تورىعايىن دەدىم. شىنىمدى ايتسام، قازاقستانعا تاعى دا ەش نارسە شىقپاس دەپ كوڭىلسىزدەۋ اتتانعام.
بۇگىن، قوناق ۇيدەن شىعىپ، تاعى دا ولكەتانۋ مۋزەيىن سۇرادىم. مەنى پاركتىڭ ىشىندەگى شىركەۋگە جىبەردى. راس، وندا اسا باي ورتالىق مۋزەي بار ەكەن. گدر- دەن كەلدىم دەگەن سوڭ ماعان مۋزەي قىزمەتكەرلەرى زور ءىلتيپات كورسەتىپ، تۇگەل ارالاتتى.
وتان سوعىسى جايلى ەكسپوناتتارعا كەلگەندە ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم.
كوكتەن ىزدەگەنىم جەردەن تابىلعانداي. ءىلۋلى تۇرعان پورترەتتىڭ استىنداعى جازۋدى قايتا-قايتا وقىدىم. راقىمجان قوشقاربايەۆ. تىم دەگبىرسىزدەنىپ كەتكەنىمدى بايقاعان مۋزەي قىزمەتكەرى:
— ول كىسىمەن جاقسى تانىس پا ەدىڭىز؟ ءبىزدىڭ ەرجۇرەك جەرلەسىمىز، — دەدى.
— ءيا، ءيا! — دەپپىن قۋانعانىمنان.
— ول كىسى قايدا تۇرادى؟
مۋزەي قىزمەتكەرى ادرەسىن بىلمەگەنىنە قىسىلدى دا، جۋرناليستەر وداعىنا تەلەفون سوقتى. مىنە، سودان وسىندا كەلدىم. مۇندا راقىمجاندى بىلمەيتىن جان جوق ەكەن. اقىرى، مىنە، ءوزىڭىزدى شاقىرتىپ وتىرمىز. مۇنداي قۋانباسپىن. بەس جىلعى ەڭبەگىمنىڭ جانعانىن كوردىڭىز بە؟ — «ىستەگەن — تىندىرادى، ىزدەگەن — تابادى» دەگەن راس ەكەن. قانداي عاجاپ بولدى.
تانىستىق وسىلاي باستالعان بولاتىن. حات جازىسىپ، حابار الىسىپ تۇرعانىمىز بولماسا، سودان بەرى ءجۇز كورىسپەگەنىمىزگە 16 جىل بولىپتى. ول دا موسقال تارتقان. ءوزى، ايەلى — مارتا دوكتورلىق ديسسەرتاسيالارىن قورعاعان. كارل دۇنيە ءجۇزىنىڭ 40 ەلىن ارالاپ ۇلگەرىپتى. ءبىزدىڭ بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكالارىندا بولىپتى.
مىنە، مەنىڭ الدىما تەك سوۆەت وداعىن ارالاعان ساپارىنان جازعان بەس كىتابىن اكەپ قويدى. «قوجاناسىردىڭ نەمەرەلەرى» — 1967 جىلى، «ورىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتى» — 1970 جىلى، «پولك پەرزەنتتەرى» — 1974 جىلى، «سوعىستان كەيىن مەنىڭ قالاي ءومىر سۇرگىم كەلەدى» — 1975 جىلى، «تيانشانعا سوعار جولدا» — 1979 جىلى شىعارىلعان. ءار كىتاپتىڭ ءىشى تولى ءتۇرلى-تۇستى فوتو، بۇل دا كارلدىڭ ءوز جۇمىسى.
سوڭعى «تيانشانعا سوعار جولدا» اتتى كىتابىن ماعان ماقتانا كورسەتتى. تۇگەل قازاقستانعا ارنالعان. ءبىرىنشى تاراۋى تىڭ، ونداعى ەرلىك جايلى. قوستاناي وبلىسىنىڭ «يسكرا» سوۆحوزىنداعى اگرونوم الەكساندر پوپوۆتىڭ ءومىرى ارقىلى نەمىس وقىرماندارىنا تىڭنىڭ ءدۇبىرلى تىنىسىن جەتكىزگەن. ەكىنشى تاراۋ بۇتىندەي ماڭعىشلاققا ارنالىپتى. ونىڭ اپتاعان ىستىعىنا قاراماستان مۇناي بايلىعىن يگەرۋشىلەردىڭ ەرلىگى ءوز بەينەسىن تاپقان. الماتىداعى اسەم جەرلەرىنىڭ سۋرەتى — ۆ.ي.لەنين اتىنداعى ساراي، داڭق مەموريالى، «گۇلدەر» ءانسامبلى، ءان شىرقاپ تۇرعان روزا رىمبايەۆا، الاتاۋدىڭ مۇز جارتاستارى ءوز الدىنا ءبىر توبە.
«پولك پەرزەنتتەرى» اتتى كىتابىنىڭ تاعدىرى ءتىپتى قىزىق ەكەن. ءبىر ساپارىندا ۇلى وتان سوعىسىندا قانشا پولك پەرزەنتتەرى بولعانىن بىلگىسى كەلەدى. وسى وي اقىرى سولاردىڭ سيرەك تاعدىرلارى جايلى كىتاپ تۋدىرادى.
— سىزدەردىڭ مانشۇك مامەتوۆا، ءاليا مولداعۇلوۆا، راقىمجان قوشقاربايەۆتارىڭىز دا سيرەك تاعدىرلى ادامدار، — دەدى كارل كۇلىمدەپ. — مىنە، ولار تۋرالى جازعاندارىم. نەمىس گازەتتەرىندە، جۋرنالدارىندا باسىلعان ماقالالاردىڭ قيىندىلارىن كورسەتتى. — مەنى اسا قىزىقتىرعان ءومىر ساتىمبەك تولەشيەۆتىڭ ءومىرى — دەدى كارل ودان ءارى. — ونىڭ مايدانداعى، اسىرەسە پولشا جەرىندەگى ەرلىگى — بولەك ەرلىك. ساتىمبەكتىڭ قايتىس بولعانىن حابارلاعانىمدا ول قاتتى قينالدى. كىتاپ فابريكاسىنداعى كابينەتىندە تۇسىرىلگەن سۋرەتتى كورسەتىپ، «مۇنداي ادامداردىڭ قىسقا جاسايتىنى وكىنىشتى» دەدى كارل. كوكوشكونىڭ الماتىعا كەلگەن سوڭعى ەكى ساپارىندا مەن دەمالىستا بولىپ، كەزدەسە الماعان ەدىم. جاڭاعى دەرەكتەردىڭ بارلىعى سول ساپارلاردىڭ جەمىسى ەكەن. «سوعىستان كەيىن مەنىڭ قالاي ءومىر سۇرگىم كەلەدى» اتتى كىتابىنىڭ باستى كەيىپكەرى بەلورۋسسيادا تۋىپ وسكەن الەكساندر الەكساندروۆيچ ۋليانوۆ. ءقازىر موسكۆادا تۇرادى. سوعىس باستالعاندا 11 جاسار بالا ول. تاعدىر ونى پارتيزاندار قوزعالىسىنان ءبىر-اق شىعارعان. سوندا بايلانىسشى بولعان. — كارل ۆيلگەلموۆيچ، ءسىزدىڭ ىلعي سيرەك تاعدىرلى ادامداردى ىزدەيتىنىڭىز نەلىكتەن؟
— مىنا دۋالدىڭ نەگە تۇرعانىن بىلەتىن شىعارسىز. بۇل دۋال - شەكارا. ءبىر قالا ەكى دۇنيەگە بولىنگەن. ار جاعى باتىس بەرلين، بەر جاعى شىعىس بەرلين، باتىس بەرليننەن، فرگ- دەن ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى داتتاپ، راديودان، تەلەديداردان نەبىر سۇمدىقتى تاراتىپ جاتادى. وسىعان بىزدەر، نەمىس كوممۋنيستەرى، ەڭ الدىمەن نەنى قارسى قويۋىمىز كەرەك. اقيقاتتى، يدەيالىق سەنىمدىلىكتى. ال جاڭاعى سيرەك تاعدىرلى ادامداردىڭ بويىنداعى ەڭ ۇلكەن قاسيەت — وسى سەنىمدىلىك. ەندى تۇسىنىكتى بولار ولارعا مەنىڭ نەگە قىزىعاتىنىم. ال سونداي سەنىمدىلىكتى ءار ادامعا دارىتۋ، اسىرەسە، ءبىزدىڭ جاعدايدا، وڭاي شارۋا ما؟ جوق، تىپتەن دە وڭاي ەمەس. وسىنى سەپگ- ءنىڭ ءاربىر مۇشەسى تەرەڭ ۇعىنعاندىقتان دا، سول جولدا ايانباي ەڭبەك ەتەتىندىكتەن دە حالىقتى سوڭىنا ەرتە الىپ وتىر. مەنىڭ ءتۇرلى ەلدەردى، ونىڭ ىشىندە ءسىزدىڭ ەلدى ءجيى ارالاۋىم ساياحاتتى سۇيەتىندىگىمنەن ەمەس، ساياسي كۇرەسكەر رەتىندە، يدەولوگيا مايدانىنىڭ جاۋىنگەرى رەتىندە ءوزىمدى-وزىم شىنداي تۇسكىم كەلەتىندىكتەن.
كارل كوكوشكونىڭ «گدر-سسسر» دوستىق قوعامىنداعى ەڭبەگى جەكە اڭگىمە ەتۋگە تۇرارلىق. ول ءوزى تۇسىرگەن سلايدتاردان سلايد فيلم جاسايدى، سەنارييىن جازادى، گدر-دىڭ جيىرما ازاماتى 30 جىلدىققا بايلانىستى كوعامنىڭ «قۇرمەتتى التىن بەلگىسىمەن» ناگرادتالعان. سولاردىڭ ءبىرى — پروفەسسور كارل كوكوشكو.
كارلدىڭ تۇرعان ءۇيى مۋزەي ىسپەتتى. جۇرگەن جەرىنەن اكەلىنگەن دۇنيەلەر رەت-رەتىمەن قويىلعان. ءارقايسىسىنىڭ وزىندىك تاريحى بار. 1969 جىلى لاتين امەريكاسى ەلدەرىن ارالاعان ساپارىن ول بولەكشە ەسكە الادى. ەڭبەكشىلەردىڭ اۋىر تۇرمىسىن، كاپيتالدىڭ ەزگىسىن.
You Might Also Like
-
بۇل جولداردىڭ مىناداي كىرىسپەسى بار. الماتىدا كەشەدەن بەرى كۇن قاتتى ىسىپ كەتتى. تولاسسىز ءبىر اي بويى جاۋعان جاۋىننان سالقىنعا ۇيرەنىپ كەتكەنبىز بە، شىلدەدەگىدەي - اق شىدامسىزدانىپ بارامىز. ونىڭ ءۇس...
-
كراكوۆتا. 1961 جىلدىڭ كۇزى. پولشا حالىق رەسپۋبليكاسىن ارالاپ ءجۇرمىز. بۇل دوستىق ساپاردا ۆارشاۆا، پوزنان، ۆروسلاۆ قالالارىندا بولدىق. قازاقستاننان ارنايى تۋريستىك توپ بوپ شىققان ادامدار بەسەۋمىز. ...
