ءسوز رەتى كەلگەندە...
سوڭعى ون-ون بەس جىل تۇرعىسىندا قازاق ادەبيەتى مەن ونەرى ءبىر كەزدە بۇكىل ەلىمىزدى قۋانتقان بيىك دەڭگەيىنەن تومەندەپ كەتكەن جوق پا دەگەن كۇدىك ايتىلىپ ءجۇردى. ول كۇدىك، كەي رەتتە، ورىندى دا ەدى. ءبىر كەزدە م. اۋەزوۆتىڭ اتى شۋلى «اباي جولى» ەپوپەياسى دۇنيەجۇزىنە تارادى. سول تۇستا س. مۇقانوۆتىڭ، ع. مۇسىرەپوۆتىڭ، ع. مۇستافيننىڭ شىعارمالارى دا شەت جۇرت وقۋشىلارىنا كەڭىنەن تانىمال بولا باستادى. كەيىنگى جىلدارى قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇل سەرپىنى السىرەپ كەتتى. دۇنيەجۇزىلىك ارەنانى، شەتەل وقۋشىلارىن بىلاي قويعاندا، بۇكىلوداقتىق ارەنادا دا سيرەك كورىنىپ ءجۇردى. سوڭعى بىر-ەكى جىلدا قازاق ادەبيەتىنىڭ تۋىندىلارى بۇنداي ۇنسىزدىكتىڭ تەمىر قۇرساۋىن ءۇزىپ شىعىپ وداقتىق وقۋشىنىڭ، شەتەلدىك وقۋشىنىڭ نازارىنا قايتادان ىلىگە باستادى.
ادەبيەتتىڭ باسىنداعى بۇل حال قازاق ونەرىنىڭ دە باسىندا بار. ول دا ءبىراز ۋاقىت «تومەندەپ كەتتى» دەگەن سىن ەستىپ ءجۇردى. سوڭعى جىلدارى قازاق ونەرى دە ول قىڭقىل-سىڭقىلدان قۇتىلا باستادى. قازاق ونەرىنىڭ قۇلدىراۋ ۇستىندە ەمەس، ورلەۋ ۇستىندە ەكەنىنە ونىڭ «ەكسپو-67» كورمەسىندەگى، ەلىمىزدىڭ ەلۋ جىلدىعى الدىنداعى موسكۆاداعى كونسەرتتەرىنىڭ زور تابىسپەن ءوتۋى-اق دالەل بولا الادى. قازاق ونەرى كەيىنگى جىلدارى كۇللى وداقتىق ارەنادا كەڭىنەن تانىمال ونەر يەلەرىنىڭ جاڭا توبىن ءوسىرىپ شىعاردى. قازاق ارتيستەرى وداق كولەمىندە دە، شەت ەلدەگى گاسترولدەرىندە دە ۇلكەن تابىستارعا يە بولۋدا. الايدا، قازاق ونەرىنىڭ بارلىق سىرقاۋى بىردەن جازىلىپ كەتە قويدى دەسەك، ول ءبىر انشەيىن جەلبۋاز اڭگىمە بولار ەدى. قازاق ونەرىنىڭ ويلانتاتىن، تولعانتاتىن سان-سالا پروبلەمالارى ءالى دە تولىپ جاتىر.
قانداي دا ۇلتتىڭ ومىرىندە بولماسىن ونىڭ ونەرىنىڭ وركەندەۋىنە ادەبيەتتىڭ قانشالىقتى وراسان زور ىقپال ەتەتىنىن ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. ادەبيەت پەن كوركەمونەر ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ەكى قۇبىلىس؛ ولار سونىمەن قاتار بىرىنە-بىرى ۇلكەن مۇرىندىق. قازاقتىڭ پروفەسسيونالدىق كوركەمونەرىنە قازاق ادەبي تۆورچەستۆوسىنىڭ ىقپالى وراسان زور بولدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق دراما تەاترىنىڭ تۋۋىن بىلاي قويعاندا، ۇلتتىق وپەرا جانە بالەت ونەرىنىڭ وركەندەۋىنە قازاق ادەبيەتىنىڭ م. اۋەزوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ، ب. مايلين سياقتى كورنەكتى وكىلدەرى قانشاما زور ەڭبەك ءسىڭىردى.
كەيىنگى جىلدارى ادەبيەت اۋىلى مەن ونەر اۋىلىنىڭ ات قۇيرىعىن ۇزىسەردەي ىرگەسى الىستاپ كەتپەگەنمەن، ءبىر كەزدەگى ەندى تۋۋ، قالىپتاسۋ كەزىندەگى ارادان قىل وتپەستەي تاتۋلىق باسەڭدەپ كەتكەن ءتارىزدى.
بىزدىڭشە پروفەسسيونالدىق ونەرىمىز بەن ادەبيەتىمىز قانشالىقتى شارىقتاپ وسكەن سايىن ولاردىڭ اراسىنداعى تۆورچەستۆولىق دوستىق، ىنتىماق تا سونشالىقتى قارىشتاپ وسۋگە ءتيىستى ەدى. ول ونەر ءۇشىن دە، ادەبيەت ءۇشىن دە كەرەك.
ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ادەبيەت پەن ونەردىڭ اراسىنداعى ءار الۋان بايلانىستاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، ادەبيەت پەن ونەردىڭ ورتاسىنداعى تەلى جانر بولۋعا ءتيىستى دراماتۋرگيانىڭ ءوزى جازۋشى ۇيىمىن دا، مادەنيەت مينيسترلىگىن ويلانتاتىنداي جاعدايدا.
كەيىنگى جىلداردىڭ دراماتۋرگياسىنا كوز سالساق، سىرت قاراعاندا ءبارى ورنىندا، ءبارى جايىندا سياقتى. جازىلىپ بىتكەن، تەاترلارعا قويىلىپ جاتقان پەسالار سانى كوپ بولماسا از ەمەس؛ ادەتتە ادەبيەتتىڭ وزگە جانرلارىندا جىلىنا ءبىر اۆتوردىڭ ەكى شىعارماسى قاتار تۋىپ، قاتار جارىق كورە بەرمەيدى، ال ءبىزدىڭ دراماتۋرگتەرىمىز جىلىنا الدى ەكى پەسا، ارتى ءبىر پەسا ۇسىنادى. ول شىعارمالارى ءوندىرىس بابىندا ازىن-اۋلاق داۋ-دامايعا ۇشىراعانمەن، كوپ ۇزاماي تەاتر ساحناسىنا شىعىپ جاتادى. قازىرگى دراماتۋرگيا شىعارمالاردىڭ سانى جاعىنان ونىكتى. بۇرىن جانردىڭ زاڭدارىنان سەسكەنىپ كوپ اۆتور قوسىلا بەرمەيتىن دراماتۋرگيانىڭ سوڭعى جىلدارى اۆتورلار قاتارى دا ەداۋىر ءوستى. راس، مينيسترلىكتىڭ رەپەرتۋار-رەداكسيالىق القاسى جاڭا اۆتورلار تارتۋ ماقساتىندا ادەبيەتتىڭ پروزا، پوەزيا جانرلارىندا جاقسى كوزگە تۇسكەن ادەبيەتشىلەردى دراماتۋرگيا سالاسىندا دا سىناپ كورمەك ءۇشىن جاڭا اۆتورلارمەن تۆورچەستۆولىق بايلانىستى يگى داستۇرگە اينالدىردى.
قىسقاسى، قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ قازىرگى كورسەتكىشتەرى سان جاعىنان كوڭىل بولەردەي-اق. ال ەندى ساپا جاعىنان كەلگەندە، اۋىز تولتىرا سويلەپ كەتۋگە ۇياتتى ەكەنىمىز ادەبي قاۋىمعا دا، كورەرمەندەرگە دە قۇپيا بولماسا كەرەك.
قازاق دراماتۋرگياسى سوڭعى جىلدارى پروزامىز بەن پوەزيامىز سياقتى وداقتىق ارەنادا ءىقىلاس-ىلتيفاتقا بولەنەردەي ەلەۋلى شىعارما بەرە المادى.
بۇنىڭ ءبارى دە قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ وزگە جانرلارىنان الدەقايدا شابان وركەندەپ جاتقانىنا داۋسىز دالەل بولعانداي. دراماتۋرگيامىز تەك جالپى قازاق ادەبيەتىنىڭ اياق الىسىنا عانا ەمەس، ۇلتتىق تەاتر ونەرىمىزدىڭ دە دامۋ قارقىنىنا ىلەسە الماي كەلە جاتىر دەسەك، ونشا اقيقاتقا وبال جاساعان بولىپ شىقپاس ەدىك.
قازاقتىڭ ۇلتتىق تەاتر ونەرىنىڭ ەكى ۇلكەن كوللەكتيۆى — م. اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترى مەن رەسپۋبليكالىق جاسوسپىرىمدەر جانە بالالار تەاترىنىڭ كەيىنگى جىلدارداعى ۇلكەن تۆورچەستۆولىق تابىستارى بارشاڭىزعا ءمالىم. اكادەميالىق تەاتر بۇكىل سوۆەتتىك دراما تەاترلارىنىڭ ىشىندە ەشبىر ەلەۋلى كوللەكتيۆتەردىڭ قاتارىنان سانالادى. جاقىندا موسكۆادا گاسترولدە بولىپ قايتقان رەسپۋبليكالىق جاسوسپىرىمدەر تەاترى وداق بويىنشا ءوز سالاسىنداعى ەڭ وزىق بەس تەاتردىڭ قاتارىنا ىلىكتى. راسىن ايتساق، ەكى تەاتر دا استانا كورەرمەندەرىن ۇلتتىق رەپەرتۋارىمەن باۋراي العان جوق؛ تەاتردىڭ دا تۆورچەستۆولىق كەلبەتىن مىقتاپ تانىتقان ش. ايتماتوۆ شىعارمالارى بويىنشا جاسالعان ينسەنيروۆكالار بولدى. ءبىزدىڭ تەاترلارىمىزدىڭ «انا — جەر انا» مەن «ارمانىم — اسەلىم» سپەكتاكلدەرى كۇللى سوۆەت تەاترىنىڭ ومىرىندەگى ەلەۋلى قۇبىلىستار رەتىندە اتالىپ ءوتتى.
مۇنىڭ ءوزى ۇلتتىق دراماتۋرگيامىز ۇلتتىق تەاتر ونەرىنەن كەنجە قالىپ قويدى ما دەگەن كۇمانىمىزدىڭ جانى بار ەكەنىن راستايدى. ءقازىر قازاقستاندا تەك جوعارىدا اتالعان ەكى كوللەكتيۆ قانا ەمەس، الدەنەشە تالانتتى ۇلتتىق ترۋپپالار ءوسىپ شىقتى. جاقسى شىعارما تۋىپ جاتسا، ءنارى مەن ءارىن ەش سولعىنداتپاي ساحناعا شىعارا الاتىن رەجيسسۋرامىز دا بار.
ەندىگى مىندەت — سول جەمىستى وركەندەپ كەلە جاتقان ۇلتتىق تەاتر ونەرىمىزگە لايىق وسكەلەڭ دراماتۋرگيا جاساۋدا بولىپ تۇر. بۇل ماسەلە بۇدان بۇرىن دا ارا-تۇرا اڭگىمە بولىپ كەلدى. ءبىراق، ءبىر وكىنىشتىسى، ول اڭگىمەلەردە ءىستىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق تەحنيكالىق جاعىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولىنىپ، تۆورچەستۆولىق جاعىنا نازاردى از اۋدارىپپىز.
ءبىر كەزدە ورىن العان جالتىلداقتىق، تارتىسسىزدىق ادەبيەت پەن ونەردىڭ قاي سالاسىن دا ماندىتپايدى؛ ونداي كەسەلدەن ەڭ الدىمەن تەاتردىڭ تىنىسى تارىلادى. ويتكەنى تەاتردا كوركەم شىعارما، كوركەم وبراز قاۋىممەن كوزبە-كوز، جۇزبە-جۇز تىلدەسەدى.
مۇنداي جاعدايدا تەاتر عاسىرلار بويعى وزىق ويدىڭ مىنبەسى اتانعان اسىل قادىرىنان ايىرىلىپ قالادى.
ءقازىر سوۆەت تەاترى شىن مانىندەگى وزىق وي مەن وزىق يدەالداردىڭ مارتەبەلى مىنبەسى بولا الاتىنداي جاقسى جاعدايلار مەن مول مۇمكىندىكتىڭ بارىنە يە.
مۇنىڭ ءوزى جالپى العاندا سوۆەت دراماتۋرگياسىنىڭ دا قاۋىرت وسۋىنە جاعداي جاسادى.
ءقازىر سوۆەت دراماتۋرگياسى ساحناعا ءوز كەزىمىزدىڭ ەڭ كوكەيكەستى مۇددەسىن ايتاتىن كۇرەسكەر گەرويلاردى شىعارا باستادى. سوۆەت دراماتۋرگياسى زامانداس بەينەسىن جاساۋدى تال بويىندا ءبىر ءمىنى جوق يدەال گەروي جاساۋمەن شاتىستىرۋدان اتىمەن ارىلدى.
ول ونەر مەن ادەبيەت قوعامدى ادام ارقىلى تانىپ، ادام ارقىلى بەينەلەيتىن بولعاندىقتان، ادام جانىنداعى رۋحاني پروسەستەردى دە ۋاقىتپەن تىعىز بايلانىستا كورسەتۋگە كوشتى، زامانداس بەينەسىن جاساۋدا ومىرلىك فاكتىگە تاريحي دامۋ تۇرعىسىنان قارايتىن بولدىق.
ونەر مەن ادەبيەتتەگى بۇل بەت الىس يدەال گەروي تەورياسىن اتىمەن مانسۇقتاپ شىقتى. يدەال گەروي ومىردە باردى كوڭىلدە بارمەن، شىندىقتى ارمانمەن شاتىستىرۋعا ۇرىندىردى.
زامانداس بەينەسىن جاساۋ — قوعامىمىزدىڭ دامۋ پروسەسىن، مىندەتتى تۇردە ەسكى مەن جاڭانىڭ اراسىنداعى كۇرەستى كورسەتۋ بولىپ تابىلادى.
بىزدە ۇزاق ۋاقىت ەسكى مەن جاڭانىڭ كۇرەسىن تىم قارابايىر ءتۇسىنۋ، ونى كوبىنە — كوپ ادامدار اراسىنداعى سىرت تارتىستاردان، وندىرىستىك، سەميالىق كەلىسپەستىكتەردەن ىزدەۋ ورىن الىپ كەلدى. كورۋشىلەر ساحنادان دراما كورۋدىڭ ورنىنا انشەيىن داۋ — داماي، ۇرىس — جانجال كورىپ شىعىپ ءجۇردى.
ەسكى مەن جاڭانىڭ كۇرەسى — قانشا دا دوگمانى سۇيمەيدى، ول ومىرگە ىلعي جاڭاشا قاراۋدى، ءومىر اعىسىنىڭ بارشا دىرىلىنە سەرگەك ۇڭىلگەندى تالاپ ەتەدى.
قازاق دراماتۋرگتەرى دە سوڭعى شىعارمالارىندا جالتىلداقتىقتان، ۇيرەنشىكتى شتامپ، ترافارەت تارتىستاردان ارىلا باستادى، ءومىردىڭ سونى قىرلارىنا، بولمىستىڭ تەرەڭ قاباتتارىنا كوز جۇگىرتۋ بوي كورسەتە باستادى.
قوعامدىق بولمىستاعى بارىنشا اكتۋالدى پروبلەماعا ءجيى بوي ۇرعانمەن كورۋشى قاۋىمنىڭ كوڭىلىن تەبىرەنتەتىندەي ساحنالىق شىعارماعا قولىمىز ءجيى جەتىپ جۇرگەن جوق. كوپ رەتتە ساحنادا كوكەيكەستى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە اڭگىمە بولعانمەن، سول ويلاردى ايتىپ وتىرعان كەيىپكەرلەردىڭ كورۋشى كوڭىلىن، اقىل-ساناسىن، سەزىمىن اتىمەن ءبىر وزىنە باۋراپ الاتىن قاپىسىز مۇسىندەلگەن سوم تۇلعالارىن كورە المايمىز. ساحناداعى قۇبىلىس ادامدار جانىنداعى تولعاقتى پروسەستەن گورى لوگيكالىق جاعىنان ءجىبى ءتۇزۋ ويلار مەن يدەيالاردىڭ جالاڭ يلليۋستراسياسى سياقتانىپ كەتەدى. مۇنىڭ ءوزى تۇپتەپ كەلگەندە دراماتۋرگتەرىمىزدىڭ ومىردەگى ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ نە ەكەنىن جەتە بىلگەنمەن، سول رۋحاني پروسەس ۇستىندەگى زامانداس بەينەسىن، ونىڭ جان دۇنيەسىندەگى رۋحاني وزگەرىستەردى ءالى جەرىنە جەتە سۋرەتكەرلىكپەن تەرەڭدەپ كورە الماي جۇرگەنىندە بولسا كەرەك. وسى سەبەپتەن دە ءبىزدىڭ گەرويلارىمىز كوپ رەتتە ۇساق قۇرعاق، جالاڭ بىرەۋلەر بولىپ شىعادى.
دراماتۋرگيانىڭ ادەبيەتتىڭ وزگە سالالارىنان ەڭ باستى ايىرماشىلىعى — ونىڭ ادامداردىڭ جان دۇنيەسىندەگى لاپىلداعان قۇشتارلىققا، وزەگىن ورتەگەن كۇيزەلىسىنە بارىنشا بوي ۇراتىندىعىندا. شەكسپير شىعارمالارىنىڭ قاي-قايسىسىن الساق تا ۇلكەن الەۋمەتتىك ماسەلە انشەيىن ءسوز تالاسى ارقىلى ەمەس، ءار قيا كوزقاراستاعى ادامداردىڭ وت جالىن قۇشتارلىعى ارباسقان ۇلكەن رۋحاني تارتىس ۇستىندە اشىلادى. «رومەو مەن دجۋلەتتانى» الىڭىز مەيلى، «وتەللونى» الىڭىز مەيلى، «گاملەتتى» الىڭىز مەيلى، شىعارماعا ەڭ باستى ەموسيالىق قۋات ءبىتىرىپ تۇرعان — قاھارماندارىنىڭ وت جالىن قۇشتارلىعى، ۇلكەن رۋحاني ارپالىسى. مۇندا انشەيىن ءسوز تالاسى، بۇزىق ويلىلار مەن تۇزىك ويلىلاردىڭ اراسىنداعى باقاي قاقپا اڭگىمەسى ەمەس، سىلكىنگەن ادام رۋحىنىڭ ارپالىسى، سودان ءوربيتىن دراما مەن تراگەديا بار.
شىن ۇلكەن يدەالدار اراسىنداعى تارتىس ەڭ الدىمەن وسىنداي وت جالىن قۇشتارلىققا تولى بولۋعا ءتيىستى. ماكسيم گوركييدىڭ توعىشارلار تاقىرىبىنداعى درامالارىنا-اق كوز سالالىقشى. «شىڭىراۋ» مەن «مەششاندار» انشەيىن كەرىلدەسكەن كەۋ-كەۋ اڭگىمە ەمەس، پاسىق، توعىشارلىق يدەالدارمەن جۇلقىلاسقان كۇرەسكەر رۋحتىڭ وت جالىن قۇشتارلىعى بەت شارپىماي ما؟
ءبىز كۇرەسىپ جاتقان يدەالداردىڭ قاي-قايسىسى دا انشەيىن تۇزىك ويلاۋى عانا ەمەس، جان-تانىمەن كۇرەسۋدى قاجەت ەتەدى. ەندەشە ءبىزدىڭ كەيىپكەرلەرىمىزدە ازاماتتىق قۇشتارلىق نەگە باسەڭ؟
ءوز باسىم قازىرگى قازاق سپەكتاكلدەرىندەگى كەيىپكەرلەردىڭ كومەسكى، جالاڭ، قوراش كورىنۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى — ولاردىڭ بويىندا ازاماتتىق قۇشتارلىق، كۇرەسكەر رۋحتىڭ، جىگەرلى ويدىڭ باسەڭ كورىنۋىندە دەپ بىلەم.
سوناۋ انتيكالىق داۋىردەگى دراما قانشالىقتى ۇلى، قانشالىقتى اسەم بولعانمەن، ادامزات مادەنيەتىنىڭ ەندى وعان قايتادان ورالا المايتىنىن بەلينسكيي ايتىپ ەدى. ءبىراق ول انتيكالىق داۋىردەگى تراگەديالارعا ەڭ باستى وزەك بولعان ازاماتتىق قۇشتارلىق دراماتۋرگيانىڭ ماڭگىلىك مىنەزى ەكەنىن، ونى ادەبيەتتىڭ وزگە تۇرلەرىنەن ەرەكشە قىپ تۇرعانى دا، سول ادامداردىڭ ءدۇر سىلكىنگەن رۋحاني قۇشتارلىعىنا عانا قۇرىلاتىندىعى ەكەنىن ايىرىقشا اتاپ كورسەتىپ ەدى.
كەيىنگى جىلدارى درامالىق شىعارمانىڭ وسى ءبىر ايشىقتى سيپاتىن اتىمەن اۋىزعا المايتىن بولىپ بارامىز. وسى زامانعى دراماتۋرگياداعى، وسى زامانعى تەاتردىڭ ەڭ باستى قاسيەتى دەپ الگى سيپاتتان الىستاي ءتۇسۋىن سانايتىن ءتارىزدىمىز.
ال شىن مانىندە سولاي ما؟
وسى زامانعى تەاتردىڭ ءىرىلى — ۇساقتى قۇبىلىستارىن بىلاي قويعاندا، پروگرەسسيۆتى تەاتردى وركەندەتىپ وتىرعان ەكى باعىت، ەكى مەكتەپكە كوز سالالىقشى.
ەندەشە، ادام رۋحىنىڭ كۇيزەلىسى، ازاماتتىق وت جالىن قۇشتارلىق وسى زامان تەاترى ءۇشىن ەسكىرگەن قاعيدا دەپ تۇسىنەتىن قيسىن انشەيىن اڭگىمە بولىپ شىعادى.
مەن ءوز باسىم فولكلورلىق تاقىرىپتا، تاريحي تاقىرىپتا درامانىڭ وسى زاڭدىلىعىن، وسى تابيعاتىن مەڭگەرە العان قازاق دراماتۋرگياسى بۇگىنگى كۇن تاقىرىبىندا ءالى دە بولسا، قارا دۇرسىندىكتەن ارىلا الماي كەلە جاتىر-اۋ دەپ قاۋىپتەنەم دە تۇرام.
قازاق پروزاسى مەن قازاق پوەزياسى بۇكىلوداقتىق وقۋشىعا ەڭ الدىمەن، ءوز تاقىرىبى، ءوز ۇنىمەن تانىلدى. ال، قازاق دراماتۋرگياسى، ءالى كۇنگە، وسى زامان تاقىرىبىندا، ءوز ءۇن، ءوز تاقىرىبىنا يە بولا الماي جاتقان سياقتى. ءبىزدىڭ دراماتۋرگيامىز تاقىرىپ تاڭداۋدا ءالى دە بولسا جىتىلىك كورسەتە الماي كەلە جاتقان ءتارىزدى. كوپ شىعارمالارىمىزدىڭ تاقىرىبى وزگە ادەبيەتتە الدەقاشان كوتەرىلگەن تاقىرىپ بولىپ شىعادى، نە كوتەرگەن پروبلەمامىز ومىردە الدەقاشان شەشىمىن تاپقان پروبلەما بولىپ شىعادى. قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ ءوز ءۇن، ءوز بەتىمەن تانىلا الماۋىنىڭ باستى سەبەبى دە — وندا تاقىرىپ سونىلىعىنىڭ كەمىستىگى.
ال، شىن مانىندە، بۇگىنگى قازاق دراماتۋرگىنە بۇگىنگى قازاق ومىرىنەن تابىلاتىن سونى تاقىرىپ جوق پا؟ ونداي تاقىرىپتىڭ كوپ ەكەنى، سونى شەتىنەن ساناپ شىعۋدىڭ ەش مۇمكىن ەمەستىگى داۋ تۋعىزبايتىن شىعار. مەن تەك ءبىزدىڭ مورالدىق ومىرىمىزدە ءالى كۇنگە دەيىن شەشىمىن تابا الماي كەلە جاتقان مىنا ءبىر قايشىلىقتى-اق ايتايىن. قازاقتاردىڭ مورالدىق ينستيتۋتىن بۇگىنگى ومىرىمىزدە ءدال سول قالپىندا قابىلدايتىن بولساق، ورىندى بوپ شىعار ما ەدى. بۇگىنگى ومىردە ساۋاتسىز اكە، ساۋاتتى، وقىعان ۇلعا كوپ رەتتە كوسەمدىك ايتۋعا جاراماي قالدى عوي. ءومىردىڭ وسى وزگەرىسىن مويىنداماۋ، باياعى ينستيتۋتتى تالاپ ەتۋ، كەرتارتپالىققا ۇرىندىرىپ جۇرگەن جاعداي از با؟ بۇل تەك جالان مورال كولەمىندە قالمايتىن، ۇلكەن الەۋمەتتىك پروبلەما ەمەس پە؟
سۋرەتكەر قازىرگى قازاق ومىرىنەن مۇنداي اتىمەن سونى پروبلەمانىڭ تالايىن تابادى. ومىردەگى وسىناۋ تاقىرىپ مولدىعى ءالى دراماتۋرگيامىزدىڭ بويىنا داري الماي وتىر. ءبىزدىڭ دراماتۋرگيامىز قازىرگى پروزامىز بەن پوەزيامىز سياقتى ءوز تاقىرىبىمىزعا، ءوز شىندىعىمىز بەن ءوز تابيعاتىمىزعا بارىنشا باتىل، بارىنشا تەرەڭ بوي ۇرماي تۇرىپ، وزگەلەر تۇگىلى ءوزىمىزدى دە ريزا ەتە المايدى.
وسى رەتتە قازىرگى قازاق دراماتۋرگياسى مەن قازاق تەاترىنىڭ ءتىلى تۋرالى دا ءبىر بولەك وي تۋادى. مەنىڭشە، بۇل تاراپتا دا جاعامىز جايلاۋ، ومىراۋىمىز توسكەي مۇڭسىز-قامسىز وتىرا بەرۋگە ءالى ەرتەرەك سياقتى.
وزدەرىڭىزگە ءمالىم، قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتى باستالعانىنا توڭىرەگى جارتى عاسىرداي ۋاقىت بولدى. جارتى عاسىر ىشىندە ادەبي ءتىلدىڭ ءبىر ارناعا تۇسكەنمەن، تۇگەل قالىپتاسىپ ۇلگەرە قويمايتىنى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە بۇرىن نە مەملەكەتتىك، نە ۇلتتىق بۇتىندىگى بولماعان قازاق سياقتى حالىقتىڭ ادەبي ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋى ءبىرشاما ۋاقىت قاجەت ەتەتىنى ابدەن زاڭدى. ەندەشە، قازاقتىڭ ادەبي ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋى، ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ءالى ءبىتىپ بولماعان پروسەسس. مۇنداي جاعدايدا قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعىن ساقتاۋ ۇلكەن الەۋمەتتىك ءمانى بار پروبلەما. تىلدەگى قۇبىلىستار مەن وزگەرىستەرگە بارىنشا سەرگەك، بارىنشا سەزىمتال بولاتىن دا ەڭ الدىمەن تەاتر.
ءبىزدىڭ تەاترىمىزدىڭ بار-بار سپەكتاكلى دە بۇل رەتتە دە ءمىنسىز بولىپ شىعا بەرمەيدى. ءتىل شۇبارلىعى، ءتىل جۇتاڭدىعى ءجيى-جيى بايقالىپ قالادى.
ءتىل شۇبارلىعى دەگەندە وزگە تىلدەردەن ءسوز ارالاستىرۋدى ايتىپ وتىرعان جوقپىز؛انا ءتىلىمىزدىڭ بارشا اۋەزىن، ءارىن، نازىك مىنەزدەرىن، جەتە بىلمەي سالدىر-سالاق سويلەۋدى ايتىپ وتىرمىن. كوپتەگەن سپەكتاكلدەرىمىزدە حالىقتىڭ اۋىزەكى اڭگىمەسىندە اتىمەن ۇشىراسپايتىن قولدان جاساعان كونسترۋكسيالار ورىندى-ورىنسىز كوپ ۇشىراسادى. ساحنادا سويلەپ تۇرعان اكتەردىڭ ەڭ اۋەلى سوزىنە ءشۇبا كەلتىرىپ وتىرىپ، ويىنا، كۇيزەلىس-كۇڭىرەنىسىنە، قۋانىش — سەرپىلىسىنە، قىسقاسى، ول جاساعان وبرازعا يلانا قويۋىڭىز تىپتەن قيىن.
سوندىقتان دا تەاتر ءۇشىن ءتىل باسى ارتىق ماسەلە ەمەس.
قازىرگى دراماتۋرگيامىزدىڭ باسىنداعى ءبىر مىندەت — وسى زامانعى ادامداردىڭ ءتىلىن جاسايمىز دەپ انا ءتىلىمىزدىڭ نازىكتىگىن، مازمۇندىلىعىن، ماندىلىگىن بۇزاتىن تىلدىك قۇبىلىستارعا بەيقام قاراۋ، جۇدەۋ سويلەۋ، جۇتاڭ سويلەۋ.
قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ م. اۋەزوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ سياقتى شەبەرلەرىنىڭ شىعارماسىنداعى ءتىل سونشالىقتى ءنارلى، سونشالىقتى كۇشتى، سازدى ەدى. ول شىعارمالاردا ەكى ءسوزدىڭ ءبىرى افوريزم بولىپ كەلەتىن. مۇنىڭ ءوزى حالقىمىزدىڭ تابيعاتىندا ەجەلدەن بار قۇبىلىس ەدى. سوڭعى شىعارمالاردا ول سيپات اتىمەن كورىنبەي كەتتى. ويتكەنى اۆتورلار وزدەرىنىڭ كورشى-قولاڭنان، كۇندە كەزدەسىپ جۇرگەن ساناۋلى ءجۇز تانىستارىن كورەدى دە، قازىرگى قازاقتار ولاي سويلەمەيدى دەپ ۇعادى. ال، حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىنا بارساڭىز، ءالى سولاي سويلەيدى. ەندەشە، قازاق دراماتۋرگتەرىنىڭ انا ءتىلىمىزدىڭ سان سيپاتتى، الۋان بوياۋلى كوركەمدىگىنەن بەزىپ، قالانىڭ قارابايىر تىلىنە ءبىرجولا كوشىپ العانى ءجون بولا قويار ما ەكەن؟ بۇل — ءبىر ماسەلە. ەكىنشىدەن، ادامداردىڭ قاي زامان بولماسىن، جۇتاڭ سويلەۋى، جۇدەۋ سويلەۋى اقىلعا سىيمايتىن قۇبىلىس قوي. وسى عاسىر قازاقتارى وتكەن عاسىر قازاقتارىنان گورى وزگەشەرەك سويلەيتىن بولسا، ول وزگەشەلىكتى — ءبىزدىڭ تۇسىمىزداعى قازاقتاردىڭ بايىرعى انا ءتىلىن قالاي جۇدەتكەنىنەن ەمەس، قالاي بايىتقانىنان، ونىڭ كۇيى مەن سانىنا، بوياۋ الەمىنە، وتكىرلىگىنە قوسقان سونى سيپاتتارىنان ىزدەۋىمىز قاجەت قوي.
ءبىزدىڭ درامالىق شىعارمالارىمىزدىڭ تىلىنەن ونداي تەرەڭ ىزدەنىستى ەمەس، كوشە ءسوزىنىڭ كوزسىز كەشىرمەسىن كوپ كورەمىز.
ىزدەنىس دەگەننەن شىعادى، قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ بۇل سالادا ويلاناتىنى جالعىز ءتىل عانا ەمەس.
ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى تەاتردىڭ وسكەندىگى، كوركەمدىك قۇرالدارىنىڭ مولايعانى، مۇمكىندىگىنىڭ كەڭەيگەنى ادام ەستىمەگەن جاڭالىق ەمەس. الايدا، قازىرگى قازاق دراماتۋرگياسى وسى زامانعى تەاتردىڭ كوركەمدىك ءتىلىن تىم باياۋ ۇيرەنىپ، باياۋ مەڭگەرۋدە.
ءبىزدىڭ كوپ دراماتۋرگتەرىمىز جالعىز ءبىر عانا تەاتر، ءبىر عانا ترۋپپا ءۇشىن — اكادەميالىق تەاتردىڭ ترۋپپاسى ءۇشىن جازىلاتىن سياقتى، كوبىنە پەسانى وقىپ شىققاندا، قاي ءرولدى قاي ارتيست وينايتىنىن تەاترعا بارماي تۇرىپ-اق ءبىلىپ قوياسىڭ. ءقازىر رەسپۋبليكادا سەگىز قازاق تەاترى بار. ولاردىڭ مۇمكىندىگىن جەرىنە جەتە زەرتتەپ، شىعارمالارىندا ەسكەرىپ جاتقان دراماتۋرگتەردى سيرەك ۇشىراستىرامىز. مەن مۇنى انشەيىن، دراماتۋرگيامىزدا وسىنداي ءالىپبي ماسەلەنىڭ وزىندە سامارقاۋلىق، سالعىرتتىق بار ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن ايتىپ تۇرمىن. ايتپەسە، دراماتۋرگيا تەك تەاتردىڭ ىڭعايىنا كوشۋمەن كوڭىل كونشىتەتىن بولسا، دراماتۋرگيا دا، تەاتر دا وسپەيدى، ول ۇلتتىق تەاتردىڭ مۇمكىندىگىنەن دە اسىپ جاتسا عانا، ءوز ۇلتىنىڭ تەاتر ونەرىنىڭ جەمىستى وركەندەۋىنە ىقپال ەتە الادى.
ءبىز قازاق دراماتۋرگياسىنان ۇلتتىق تەاتر ونەرىمىزدىڭ وركەندەۋىنە دە مۇرىندىق بولاتىن جەتەكشى ىقپال تالاپ ەتۋگە ابدەن قاقىمىز بار.
دراماتۋرگيا تەك اكتەردى، رەجيسسەردى، تەاتردى عانا ءوسىرىپ قويماي، كورۋشىلەردى، سول ارقىلى بۇكىل قاۋىمىمىزدى باۋلىپ وتىرۋعا ءتيىستى.
ءبىزدىڭ الماتىدا الۋان سالالى، ءار قيلى قازاق كورۋشى قاۋىمى جوق. كوپ سپەكتاكلدەرىمىزگە تەك ءبىرىڭعاي ستۋدەنتتەر عانا بارادى. ستۋدەنتتەر تەك ءبىر قىرلى، ءبىر ءتۇرلى، وزىندىك سپەسيفيكاسى بار، ءبىر الۋان عانا قاۋىم. ونىڭ ءوزى ءالى تۇگەل قالىپتاسىپ بولماعان قاۋىم. ول بۇكىل ءبىر ۇلتتىق قوعامنىڭ جيىنتىق كورىنىسى بولا المايدى. ءبىزدىڭ كوپ سپەكتاكلدەرىمىز ستۋدەنت قاۋىمنىڭ ىڭعايىن ءبىلىپ الىپ، وڭاي ەففەكتىگە ءۇيىر بولىڭقىراپ ءجۇر. جان قيناماي سوعىلعان قول شاپالاقتاۋدى مالدانۋ تەاترعا دا، دراماتۋرگكە دە ابىروي اپەرمەيدى.
بۇنىڭ ءبارى بارشامىزدى ويلانتاتىن ماسەلە. ءبىراق سول تولعاقتى وي ەڭ الدىمەن دراماتۋرگتىڭ ستولىنان باستالۋعا ءتيىستى.
كورۋشى كوڭىلىنەن تەك سوندا عانا شىعامىز. كورۋشى قاۋىمنىڭ ريزالىعىن كورگەندە عانا، اكتەر دا، رەجيسسەر دە، دراماتۋرگ تە ءوز ەڭبەگىنەن تۆورچەستۆولىق ءلاززات الا الادى. تەك سوندا عانا قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ قال — جايى تۋراسىندا كوڭىل بىرلەپ سويلەيتىن بولامىز.
1967
You Might Also Like
-
قازاق دراماتۋرگياسىن جانرعا ءبولىپ ءسوز ەتكەندە ريەۆوليۋسياعا دەيىن پوەزيادان اۋىزشا دا، جازباشا دا مول مۇراعا يە بولسا، پروزانىڭ توركىنى ىبىراي التىنسارين، اباي، سپانديار كوبەيەۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىر...
-
قازاق حالقىنىڭ باسىنا زاماندار تۇسىرگەن قالىڭ تۇماندى ۇلى وكتيابردىڭ داۋىلى سەرپىلتىپ، راۋانداپ باقىت تاڭى اتتى. قۇلازىعان ءوڭىرى مەن جاداۋ ءومىر وزگەردى. ءوڭىرى شەشەك اتتى، قۇلپىردى. ءومىرى قايتا تۇلە...
