تەاتر سىنى ءجايلى
قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ III سەزىندە قازاق سوۆەت دراماتۋرگياسى، دراماتۋرگياداعى سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىن مەڭگەرۋدەگى جەتىستىكتەر مەن ولقىلىقتار، درامالىق تارتىس، ۇنامدى گەرويلار سوۆەتتىك ساتيرا ماسەلەلەرىن كەڭىنەن ءسوز ەتىپ، جازۋشى-دراماتۋرگتەرىمىز ءوز شىعارمالارىن قاتال سىنعا سالىپ، ايتىسقا ءتۇستى، پىكىر الىستى، درامالىق شىعارمالاردىڭ كەزەك كۇتتىرمەس تاقىرىپتىق ماسەلەسىنە دە شەشەندەر كوپ كوڭىل ءبولدى.
دراماتۋرگيا ماسەلەسىن قانشاما ءسوز ەتكەنمەن جازۋشى-دراماتۋرگتەرىمىزدىڭ ونىڭ پراكتيكالىق جاعىنا، دەمەك، درامالىق شىعارمالاردىڭ ساحناداعى كورىنىسى، جالپى تەاتر مەن دراماتۋرگتەر اراسىنداعى تۆورچەستۆولىق بىرلەستىك جايىن، ادەبيەتتىڭ بولىنبەس ءبىر سالاسى تەاتر ونەرىن ەشبىر ءسوز ەتپەي ءوتۋىن سەزدە بولعان ولقىلىقتىڭ ءبىرى دەپ ۇعامىز. جازۋشى-دراماتۋرگتەردى بىلاي قويعاندا، رەسپۋبليكامىزدىڭ كورنەكتى ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ، اكادەميالىق تەاترىمىزدىڭ باستى رەجيسسەرلارى مەن اكتەرلارىنىڭ وزدەرىنە تىكەلەي بايلانىستى، تۆورچەستۆوسىنا كەرەك بولعان درامالىق شىعارمالار تۋرالى، دراماتۋرگيالىق شىعارمالاردىڭ ءومىر شىندىعىنان بارىپ تۋاتىن ساحناداعى سەزىم شىندىعى مەن سەنىم كۇيلەرىن، فيزيكو-پسيحولوگيالىق ارەكەتتەردىڭ نانىمدىلىعى، اقىرى، ۇنامدى گەرويلار جاساۋداعى ءوز پىكىرلەرىن ايتپاۋى، وزدەرىنىڭ ۇزاق جىلدىق مول تاجىريبەلەرى تۋرالى دراماتۋرگتەر سىنشىلارمەن پىكىر الىسپاۋلارى دا قىنجىلارلىق كۇي.
سسسر جازۋشىلار وداعى II سەزىنىڭ قارساڭىندا تەاتر، دراماتۋرگيا ماسەلەسى ادەبيەتتىڭ پروبلەمالىق ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە ورتالىق باسپا ورىندارىندا ءسوز بولۋدا.
ارينە، «ەشتەن دە كەش جاقسى» دەگەن، سەزدە بولماسا دا، سەزد دابىلىنان كەيىن بۇل ماسەلە جايىندا دراماتۋرگتەرىمىز ويلاسۋ رەتىندە ءوز پىكىرلەرىن ايتار، تەاتر ونەرىندەگى كەمشىلىكتەردى جويۋعا كومەكتەسەر دەگەن زور ۇمىتپەن وسى ماسەلە توڭىرەگىندەگى ءوزىمىزدىڭ كەيبىر تۇسىنىكتەرىمىز بوپ پىكىرلەرىمىزدى ورتاعا سالماقپىز.
1
ساحناداعى سەزىم شىندىعى مەن سەنىم دراماتۋرگيالىق شىعارمانىڭ ءومىر شىندىعىنان تۋادى، سونىمەن كوركەيىپ، سونىمەن ءوزىنىڭ جاندى بەينەسىن تابادى. دراماتۋرگياداعى جاساندى وبرازدار، اكتەر قانشاما بەرىلە، تابيعي ويناعانمەن ءوزىنىڭ جاساندىلىق قالپىن ءبىلدىرىپ تۇرماق.
تەاتر ونەرىنىڭ وركەندەۋى — ونىڭ رەپەرتۋارىمەن بايلانىستى. رەپەرتۋارداعى درامالىق شىعارمالاردىڭ ساپاسى مەن تەاتردىڭ بەينەسى ايقىندالماق.
سوڭعى جىلدارى، باسپا ورىندارى مەن جازۋشىلار وداعى دا، سونىمەن قاتار كەيبىر جازۋشى-دراماتۋرگتەر استانامىزدىڭ كەيبىر عىلىمي قىزمەتكەرلەرى، ءتىپتى ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ وزدەرى دە قازاق تەاتر ونەرىنىڭ ۇلكەن ءۇيى، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندى دراما تەاترى تۋرالى كوڭىل تولماس، رەنىش پىكىرلەر ايتادى. تەاتر بۇگىنگى ءومىرىمىزدىڭ تالاپتارىنا ساي پوستانوۆكالار بەرە الماي كەلەدى دەگەن، ورىندى تالاپتار ەستىلەدى. ال وسى ءبىر ورىندى پىكىرلەردىڭ تۋۋ نەگىزدەرى تۋرالى نەگە اشىق ايتپاسقا؟ تەاتردىڭ ارتتا قالۋى جالعىز تەاتر كوللەكتيۆىنىڭ كىناسى مە؟ بولماسا سول كەمشىلىك تەاترمەن قاتار دراماتۋرگيادا ما؟
قازاق تەاتر ونەرىنىڭ رەاليستىك باعىتى ورىس دراماتۋرگتەرىنىڭ شىعارمالارىمەن قالىپتاستى. بۇعان گوگولدىڭ «ۇيلەنۋى» مەن «ريەۆيزورى»، ترەنيەۆتىڭ «ليۋبوۆ ياروۆاياسى»، پوگوديننىڭ «اقسۇيەكتەرى» مەن «مىلتىقتى ادامى»، فۋرمانوۆتىڭ «بۇلىنشىلىگى» بولسا، سوڭعى جىلدارداعى ورىس جانە سوۆەت دراماتۋرگياسىنىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىن اتاۋعا بولادى. وسى ءبىر رەاليستىك باعىتتى ءوزىنىڭ ۇلتتىق بوياۋىندا بەكىتە، ايقىنداي تۇسكەن قازاق سوۆەت دراماتۋرگتەرىنىڭ شىعارمالارى. بۇل ۇلەستىڭ ىشىندە جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ەڭبەگى وزگەشە، وقشاۋ كوزگە تۇسەدى. مۇحتار اۋەزوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «ەڭلىك — كەبەك»، «تۇنگى سارىن»، «اباي»، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ»، «اقان سەرى — اقتوقتى» پەسالارى قازاق تەاتر تاريحىنىڭ سالتاناتتى شاعى، كەزەڭدى داۋىرلەرى.
اكادەميالىق دراما تەاترىندا جالعىز بۇل شىعارمالار عانا ەمەس، كلاسسيكالىق دراماتۋرگتەردىڭ ءبارى بىردەي بولماعانمەن ۆ. شەكسپيردىڭ «اساۋعا تۇساۋ» كومەدياسىنىڭ ون جىلدان بەرى قازاق ساحناسىندا ءجۇرۋى، كىنانىڭ كوبىن اكتەرلاردان ىزدەيتىن دراماتۋرگتەر مەن رەجيسسەرلارعا وزدەرىڭىزگە دە ءبىر ءۇڭىلىپ قاراساڭدارشى دەگىزگەندەي.
اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىنگى ءداۋىرىن، اسىرەسە ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ «دراما تەاترىنىڭ رەپەرتۋارى جانە ولاردى جاقسارتۋ شارالارى تۋرالى» بولعان تاريحي قاۋلىسىنان كەيىنگى وسى ءبىر ون جىلعا جۋىق ءداۋىرىن الاتىن بولساق، ق. قۋانىشبايەۆ، ە. ءومىرزاقوۆ، س. قوجامقۇلوۆ، ق. بادىروۆ، ش. ايمانوۆ، ج. وگىزبايەۆ، ق. قارمىسوۆ، س. مايقانوۆا، ر. قويشىبايەۆا، X. بوكەيەۆا سياقتى تاماشا تالانت يەلەرىنىڭ وسى ون جىل ىشىندە ەستە قالارلىقتاي، ودان وزىنە رۋحاني كۇش الارلىقتاي كەسەك بەينەلەر جاساي الماي كەلە جاتقانىن كورەمىز. بۇعان كىنالى كىم؟ بۇعان كىنالى جازۋشى-دراماتۋرگتەر! سىزدەر تالانت يەلەرىنىڭ دياپازونىنا لايىق، ولاردىڭ بارلىق اقىل-وي تالانتىن تالاپ ەتەتىن وبرازدار جاسادىڭىزدار ما؟ جوق. ال كوممۋنيزم ورناتۋشى سوۆەت ادامدارى دۇنيە جۇزىندەگى ناعىز كەسەك جاندى ادامدار ەمەس پە؟ ونىڭ رۋحاني جان دۇنيەسىندە ەسكىلىك قالدىقتارىنان ارىلىپ، سەرپىلۋدە ۇلى وزگەرىستەر بولىپ جاتقان جوق پا! ءبىزدىڭ دراماتۋرگتەر سوۆەت ادامدارىنىڭ حاراكتەرىنىڭ قالىپتاسۋ پروسەسىن كورسەتۋدىڭ ورنىنا نەگە سحەماتيزمگە تۇسەدى. ۇنامدى گەروي ەشبىر ءمىنسىز كورسەتىلەتىنى نەسى. ۇنامدى دەيتىن ادامدارىمىزدىڭ باسىندا دا كەمشىلىكتەر بولماي ما؟ ال، ءبىز «دوستىق پەن ماحابباتتاعى» ابزال، «ءبىر سەمياداعى» كرەمليەۆ پەن ايدوس، «ميلليونەردەگى» جومارت، جانات، المالار، «اسىل تاستارداعى» ەربول، جيەنبايەۆ، تاعى باسقا تولىپ جاتقان ىرىلى-كىشىلى ۇنامدى كەيىپكەرلەردىڭ بويىنان ءمىن تابا المايمىز. ولاردىڭ ومىردە قاتەلەسۋى ءبىزدىڭ دراماتۋرگتەر ءۇشىن اقىلىنا سىيمايتىن جاي. بۇل ۇنامدى گەرويلار ەگىز بالاداي بىر-بىرىنە ۇقساس كەلەدى.ارينە، بۇل سياقتى ءرولدى اكتەر «ءبىرسىدىرعى ءتاۋىر» ويناماق.
درامالىق شىعارماداعى ۋاقيعا تارتىسى ءومىر شىندىعىنا نەگىزدەلسە، سوندا عانا كۇشتى حاراكتەرلەر تۋادى. ونىڭ ايتاتىن ءسوزى، ىستەيتىن ءىسى دە ناقتىلى بولادى، گەرويلارى دا وزىنە لايىق تىلمەن سويلەيدى. ءبىز تيپتىك جاعدايدا تيپتىك وبراز جاساۋ كەرەك دەيمىز. بۇل قاعيدانى دراماتۋرگتەردىڭ ءبارى دە بىلەدى. ءبىراق، وزدەرىنىڭ پراكتيكالىق جۇمىسىندا وسى قاعيدانى ۇمىتىپ، تاڭقالارلىقتاي دارمەنسىز جاعدايعا تۇسەدى. وسى ءبىر جايعا، تالابى مەن تالاپتى ءار دارەجەدەگى دراماتۋرگتەردىڭ پەسالارىنان بىر-ەكى مىسال كەلتىرەيىك:
جاس دراماتۋرگ ش. بايجانوۆ «دەلەگات دانيار» اتتى پەساسىندا دانياردىڭ اۋزىنا مىناداي ءسوز سالادى: «كوپ جەرلەردە كوتەرىلىس باسقارىپ جۇرگەن ادامداردىڭ ءوزى پانتۋركيزم مەن ءپانيسلاميزمنىڭ ۋىتىنا جىعىلعان. ولار شىن پروگرەسشىلدىك سامالدى سەزسە، سۋدى سەبە قويىپ، وتتى وشىرە سالادى. بۇل قانداي جاعدايدى، قانداي ورتانى، قانداي ادامدار حاراكتەرىن بەينەلەپ وتىرعانىن بىلمەۋشىلىك. دانياردىڭ ساۋاتسىز كوتەرىلىسشىلەرگە ايتاتىن ءتىلى ەمەس، پروفەسسوردىڭ ستۋدەنتتەرگە وقيتىن لەكسياسى. ال وسىنداي جاعدايدا وسى پەسا گەرويلارىن وينايتىن اكتەرلار قانداي كۇيدە بولماق. سايداحۋن، ەرمەك رولدەرىن وينايتىن اكتەرلەر دانيارعا «پانتۇرىك، «پانيسلام» دەگەن نە دەپ قايشى، شاتاق سۇراۋ قويۋى زاڭدى ەمەس پە؟ ال «شىن پروگرەستىك سامالدى سەزسە، سۋدى سەبە قويىپ، وتتى وشىرە سالادى» دەگەن سوزدە قانداي ساحنالىق كۇش، قاسيەت بار؟ مىنە، وسى سياقتى جايلاردى بۇل پەسادا ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. امال قانشا، بۇل پەسا دا اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ساحناسىنا شىقتى. بۇل سياقتى كەمشىلىك، قالامى توسەلگەن، درامالىق جاقسى شىعارما بەرگەن دراماتۋرگ ءا. ابىشيەۆتىڭ «اكە ۇكىمى» اتتى سوڭعى پەساسىندا دا بار. بۇل پەسانىڭ باستى كەمشىلىگى وقيعا تارتىسىنىڭ جاساندىلىعىندا. بۇندا ءشول دالانى مەڭگەرۋ، وسى تۇرعىدا عىلىمداعى ەسكى مەن جاڭا كوزقاراستىڭ تارتىسى، جاڭانىڭ ەسكىنى جەڭۋى ءسوز بولادى. نە پايدا، وقيعا ۇستىندە عالىم ادامداردىڭ ساياسي ماڭىزى زور اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ پروبلەمالارى تۋرالى عالىمدارشا وسى پروبلەمالار تۋرالى ايتىسقا ءتۇسۋىن كورمەيمىز، ولاردى قايداعى ءبىر وڭباعان ۇرىلاردىڭ قىلمىسىن تەكسەرىپ جۇرگەن تەرگەۋشى-كريميناليستەر رەتىندە كورەمىز. ارينە، بۇل سياقتى نەگىزدە حاراكتەرلەر تىلەۋ ورىنسىز. ويتكەنى، بۇنداعى كەزدەسەتىن ادامدار وزدەرىنىڭ تيپتىك جاعدايىندا ەمەس، سوندىقتاندا قويشى ەسقازى مەن تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى داۋرەنوۆتىڭ ءتىلىن بىر-بىرىنەن ايىرۋ قيىن. ارينە، بۇل سياقتى رولدەرگە دە اكتەرلار ناقتىلى حاراكتەر بەرىپ ويناي المايدى.
تاريحي تاقىرىپقا جازىلعان درامالىق سوڭعى شىعارما «شوقان ءۋاليحانوۆ». جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بۇل تراگەدياسى ءسوزسىز قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ تابىسى بولىپ سانالماق. اۆتور عالىم شوقاندى، ادىلەتتى كوكسەگەن حالىقتىڭ باقىتتى بولۋىن ويلانعان بىربەتكەي، ءور مىنەزدى دانا شوقان بەينەسىن بەرگەن. اسىرەسە، ءوز وتانىنا دەگەن پاتريوتتىق سەزىمى تراگەديادا ايقىن سەزىلەدى. ال وسى شوقان وبرازىنداعى ءبىر كەمشىلىك شوقاننىڭ وتكىر تىلدىگى، ونىڭ يۋمورى، ونىڭ ءازىلشىل مىسقىلى از. ءتىپتى جوق دەسە دە بولادى. ال شوقان وبرازىندا بۇل قاسيەتتەر تولىق پايدالانىلعانى ءجون. دەمەك، شوقان ومىردە وسىنداي بولعان جانە شوقان ءومىر سۇرگەن ورتا، سول ءداۋىر سالتى سونى تالاپ ەتتى. شوقان ءومىر سۇرگەن زاماننىڭ جاس ادامدارى، اسىرەسە، اسكەري ادامدار زيالى قاۋىم ايەلدەرىمەن سويلەسكەندە سۇلۋ ءارى وتكىر، تاپقىر سويلەۋگە تىرىسقان. ول كەزدە وسى ءبىر جاي سالت ەدى. ورىس دراماتۋرگتەرى وزدەرىنىڭ شىعارمالارىندا بۇل جايدى قاتتى ەسكەرىپ وتىرادى. ويتكەنى، كەلتىرىلىپ وتىرعان زامان تىنىسىن بەرسە، گەرويلار سوندا عانا كەۋدە كەرە قىسىلماي دەم الدىق. بۇعان بوريس لاۆرەنيەۆتىڭ «لەرمونتوۆ» تراگەدياسى تولىق دالەل. ب. لاۆرەنيەۆ لەرمونتوۆتىڭ وتانشىلدىق سەزىمىن، ەرجۇرەكتىگىن، تۋراشىل باتىلدىعى، ونىڭ اقىندىق دانىشپاندىعىن بەرۋمەن قاتار، ونىڭ ءازىلشىل، بىرەۋدى مىسقىلداپ ءاجۋا ەتۋگە كەلگەندە ورنىنان تۇرماستاي ەتىپ كەتەتىن شەشەندىك تاپقىرلىعىن دا بەرگەن. بۇدان لەرمونتوۆ وبرازى وسە، ىرىلەنە تۇسپەسە كىشىرەيمەيدى. تاعى ءبىر مىسال: ابايدىڭ گوگول كىتاپحاناسىنا كىرگەن كەزىندە «قاشاننان بەرى گوگول كىتاپحاناسىنا تۇيەلەر كەلەتىن بولعان» دەپ ويسىز وفيسەردىڭ كۇلۋىنە، اقىننىڭ «ونىڭ نەسى كۇلكى، بۇندا ەسەكتەر دە وتىرىپتى عوي» دەۋى قانداي تاماشا ايتىلعان. اقىن قىرانداي سورعالاپ كەپ قاناتىمەن جاناپ وتكەننىڭ وزىندە قارسىلاسىن توپشىسىنان ءبىر-اق ءۇزىپ تۇسىرگەن جوق پا؟ مىنە، مۇنداي مىنەزدەمەلەر وبرازدى بايىتىپ وتىرادى. اكتەر دا، ادام جانىنىڭ سان الۋان سىرلارىن وسى سياقتى شتريحتار ارقىلى جاسايدى، تولىقتاندىرادى. دراماتۋرگياداعى ۇنامدى كەيىپكەرلەر تۋرالى وسى سياقتى تولىپ جاتقان فاكتىلەردى كەلتىرۋگە بولادى.
تيپتىك جاعدايدا تيپتىك وبرازدار نانىمدى بولىپ شىقپاعان دەپ ولاردىڭ ىستەپ جۇرگەن ارەكەتتەرى ناقتىلى ىستەرگە نەگىزدەلمەي، قۇر ءسوز جۇزىندەگى ىسكە نەگىزدەلىپ، تارتىسسىزدىققا قۇرىلعان پەسا دەپ ن. بايمۇحامەدوۆتىڭ «اسىل تاستار» پەسەسىن ايتۋعا بولادى. بۇعان ءا. ابىشيەۆتىڭ «اكە ۇكىمى» دە جاتادى. مىنە، بۇل ەكى پەسانىڭ ساحنادا سولعىن قويىلۋى رەجيسسەرلىك جۇمىستىڭ ولقىلىعىمەن قاتار دراماتۋرگيالىق كەمشىلىكتەرمەن دە بايلانىستى ەدى.
بۇل سياقتى جاعدايلاردى كلاسسيكالىق شىعارمالاردى قويۋدا قاتتى ەسكەرگەن ءجون. ساحنا ونەرىندە اسىرەسە كلاسسيكالىق شىعارمالاردى قويۋدا رەجيسسەر دراماتۋرگ شىعارمالارىنىڭ ءتىلىن تەرەڭ زەرتتەگەنى ءجون. ويتكەنى ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتكەن قوعامدىق تاريحى، عاسىردىڭ يدەياسى، ءداۋىردىڭ سالتى مەن ادەت-عۇرپى، ادامدار حاراكتەرى، پسيحولوگياسى پەسالاردا ديالوگتار ارقىلى بىلىنەتىنى بىزگە ءمالىم. دراما ءتىلىنىڭ يدەيالىق ماڭىزىمەن قاتار، ونىڭ ەموسيالىق قاسيەتى بار. وينايتىن اكتەر ونىڭ يدەيالىق قاسيەتىمەن قاتار، ەموسيالىق كۇشىن دە ايقىن سەزىنۋى ءتيىس. سونى ءوزىنىڭ بار تىنىسىمەن ايتۋى قاجەت. بۇنى ءتۇسىندىرۋ دە رەجيسسەردىڭ مىندەتى. ساحناداعى ءسوز ارەكەتىن ورىستىڭ ۇلى جازۋشى-دراماتۋرگتەرى وتە جوعارى باعالاعان. گريبوەدوۆتىڭ «اقىلدان ازاپ» اتتى كومەدياسى تۋرالى جازعان ءوزىنىڭ ايگىلى سىن ماقالاسىندا جازۋشى گونچاروۆ ساحناداعى ءسوز ارەكەتىنىڭ ماڭىزىن ايتا كەلىپ «اقىلدان ازاپ»، پۋشكيننىڭ «بوريس گودۋنوۆى» تاعى وسىلار سياقتى مۇنارالى ادەبي شىعارمالاردىڭ ورىندالۋى تەك ساحنالىق بولماي، نەعۇرلىم ادەبيەتكە جاقىن، كەيدە ءتىپتى مۋزىكالىق شىعارمالاردىڭ كلاسسيكالىق ءتۇرىن تاماشا وركەسترمەن ورىنداعاندا، ءاربىر مۋزىكالىق فرازا مەن ونداعى نوتانىڭ مۇلتىكسىز وينالاتىنىنداي بولىپ شىعۋى ءتيىس. اكتەر دا مۋزىكانت سياقتى سارقا ويناۋعا مىندەتتى. دەمەك، ءاربىر ولەڭ جولىن داۋىستىڭ قانداي تولقۋىمەن، قانداي ينتوناسياسىمەن ايتۋ كەرەك ەكەندىگىن ويلاپ تابۋ، پۋشكين مەن گريبوەدوۆ پوەزياسىن تۇگەلدەي نازىك شىنشىلدىقپەن ءتۇسىنۋ، ۇعۋ دەگەن ءسوز؛ وي شىرىنى تىلدە، ميميكالىق ولاقتىققا توزۋگە بولادى، ال ينتوناسياسى دۇرىس شىقپاعان ءاربىر ءسوز جالعان الىنعان نوتاداي قۇلاققا جاعىمسىز ەستىلەدى، بۇعان ءتوزۋ قيىن دەپ ءسوز ارەكەتىن اسا جوعارى باعالاعان ەدى. ءسوز ارەكەتىنىڭ كەرەمەت كۇشىن تەرەڭ ۇعىنىپ، سەزىنۋ ءۇشىن، ۇلتتىق ءتىلدىڭ بوياۋىن ۇعۋ ءۇشىن سول ءتىلدى جەتە ءبىلۋ كەرەك. بۇل رەتتە رەجيسسەر دە ءتىل ەرەكشەلىكتەرىن تەكسەرەتىن عالىم بولعانى ءجون. ال ءبىزدىڭ وتىز جىلدىق تاريحى بار اكادەميالىق دراما تەاترىمىزدا ءوزىنىڭ ۇلت رەجيسسەرى بولماۋى قىنجىلارلىق تا، ۇيالارلىق تا جانە وسى تەاتردىڭ كەلەشەك تاعدىرىنا قاۋىپتەنە قارايتىن جاعداي. ۇلتتىق تەاتردىڭ ءوزىنىڭ ۇلت رەجيسسەرى بولمايىنشا ونىڭ مادەنيەتى جوعارى ساتىعا كوتەرىلمەيدى. اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ قازىرگى كەزەڭىنە بۇل جاي وتە كەرەك. تەاتردىڭ قارت شەبەرلەرى قازاق ءتىلىن قالاي ايتۋدى وسىنداعى رەجيسسەرلارعا وزدەرى-اق ۇيرەتەدى. ال تەاترعا جاڭا كەلگەن جاس بۋىننىڭ كەلەشەگى نە بولماق. تەاترداعى رەجيسسەرلىق جۇمىسپەن قاتار جەكە اكتەرلار باسىنداعى كەمشىلىك تە از ەمەس. بۇل تۋرالى باسپا بەتتەرىندە سان رەت ايتىلعان.
2
تەاترعا سىن جازۋ ونىڭ تاريحىن زەرتتەۋ، ال تەاتر تاريحىن زەرتتەۋ دراماتۋرگيانىڭ تاريحىن زەرتتەۋ دەگەن ءسوز. شىن مانىندەگى سوسياليستىك ونەر جاساۋ مىندەتىن قازاق تەاترى ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ وتىز جىلعا تاياۋ ومىرىندە اكتەرلارعا، رەجيسسەرلارعا كەزدەسكەن ءارقيلى ساتسىزدىكتەر مەن تابىستارعا ماركسيزم-لەنينيزم تۇرعىسىنان تالداۋ جاساعاندا عانا ورىنداي الادى.
ەكى عاسىردان اسا تاريحى بار ورىس دراماتۋرگياسىنىڭ موسكۆانىڭ گوركيي اتىنداعى اكادەميالىق كوركەم تەاترىنىڭ باي تاجىريبەسىن ونىڭ اكتەر تاربيەلەۋدەگى سيستەماسىن — «ستانيسلاۆسكيي سيستەماسىن» پايدالانبايىنشا ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ قايسىسىندا بولسا دا دراماتۋرگيانى جانە تەاتر ونەرىن سوسياليستىك رەاليزم جولىمەن دامىتۋعا بولمايدى.
ال، رەسپۋبليكامىزدىڭ ورتالىق گازەت — جۋرنالدارىنىڭ بەتىندە ونەردىڭ كەلەلى ماسەلەلەرى كوتەرىلمەيدى. جاڭا شىعارمالارعا جازىلعان سىندار تەوريالىق جاعىنان دارمەنسىز، شابىتسىز، ساۋاتسىز جازىلادى. ولاردا ەش ۋاقىتتا رەجيسسەرلىك ويدى دراماتۋرگيالىق ماتەريالعا سۇيەنە وتىرىپ، ساحناداعى اكتەر ويىنىن تالداۋ دەگەن جوق.
مۋزىكا، بالەت، بەينەلەۋ، ساحنا ونەرلەرى تۋرالى سىن جازۋ، وعان تەرەڭ تالداۋ جاساۋ ءۇشىن تەك ونەر تەورەتيگى، ادەبيەت سىنشىسى بولىپ قويۋ عانا از. ول كوركەمونەر شىعارمالارىنىڭ ەموسيالىق كۇيىن ۇعاتىن، شىعارمانى، وبرازدى، كارتينالى قالپىندا كورە، اسەمدىك تۇتاستىعىن سەزىنە بىلەتىن اقىن دا بولۋى كەرەك. سىنشىنىڭ باستى مىندەتى تەك سىناۋ عانا ەمەس، شىعارمانىڭ كەمشىلىكتەرىن جويۋدىڭ دۇرىس جولىن كورسەتۋىندە. كوپشىلىك كوزىنە بىردەن سەزىلمەي جاتقان قاسيەتتەرىن اشۋىندا. سىنشى ءوزىنىڭ وزات وي-پىكىرىمەن وقۋشى مەن كورۋشىنىڭ ەستەتيكالىق كوزقاراسىن تاربيەلەۋى دە قاجەت. ال، ءبىزدىڭ كوركەمونەر شىعارمالارى تۋرالى پىكىر ايتاتىن سىنشىلارىمىزدىڭ ونەرگە دەگەن كوزقاراسى وقۋشىلارىنان الدەقايدا تومەن جاتادى. بۇعان مىسال ەتىپ «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» كوركەم سۋرەتتى ءفيلمى تۋرالى جازىلعان تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، دراماتۋرگ م اقىنجانوۆتىڭ ماقالاسىن الايىق.
ورىس ادەبيەتىنىڭ سىنشىلارى ءوز حالقىنا ايگىلى شىعارمالارىن ءسوز ەتكەندە ونىڭ مازمۇنىن ەشۋاقىتتا ءسوز ەتكەن ەمەس-تى. اقىنجانوۆ قازاق حالقىنا ابدەن قانىق بولعان، ەكىنىڭ ءبىرى بىلەتىن «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» حيكاياسىن ماقالاسىنىڭ تەڭ جارتىسىنا دەيىن سوزادى-اۋ!
وسىنىڭ ءوزى-اق وراشولاقتىقتى كورسەتپەي مە؟ م. اقىنجانوۆ: «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» ءفيلمىنىڭ شىعۋى «زور وقيعا، ءىرى تابىس»، — دەيدى. ونىڭ وسى ماقالاسىنان ءادىل سىن ايتىپ وتىرعانىن سەزبەيسىڭ. رەسەنزەنت سەناريي تۋرالى «ارينە مۇنى كينو-درامالىق تولىق سەناريي دەپ قاراۋعا بولمايدى»، — دەپ ءبىر كەتسە، «الايدا تەاترلىق ۆاريانتىن ەكرانعا ءتۇسىرۋ دارەجەسىنەن كوتەرىڭكى كوركەم مازمۇندى سەناريي جاسالعانى داۋسىز» دەپ تۇيەدى. شىنىندا، بۇل كوركەم مازمۇنداعى سەناريي ما؟ ارينە، جوق. تراگەديانىڭ تەاترداعى ۆاريانتى وزگەرمەگەن. سوندىقتان دا كينوسەنارييلىق كۇشى ءالسىز. تەاتر ساحناسىنا ايتىلاتىن ۇزاق مونولوگتەردى كينو ەكراندا بەرۋ ءۇشىن رەجيسسەرلىق شەبەرلىك، اكتەرلىق ورەن-تالانت كەرەك. ال، تراگەدياداعى قاراباي، بايان، قوزى كورپەش مونولوگتەرىنىڭ ساحنالىق كۇشى ەكراندا ساقتالعان با؟ جوق. كينودا سوزدەن ارەكەت كوپ بولۋ كەرەك. ادامنىڭ ىشكى-تىسقى ارەكەت كۇيىنە تابيعات كۇيى قوسىلىپ، ونى كۇشەيتىپ اسەرلەندىرە ءتۇسۋى كەرەك. وسى جاعداي بار ما؟ جوق. باياننىڭ ولەتىن جەرى ادام زەرىگەرلىكتەي، قانداي شۇبالاڭقى شىققان.
م. اقىنجانوۆ «رەجيسسەرلاردىڭ شەبەرلىگى، قازاق حالقىنىڭ ءومىر شىندىعىنا تەرەڭ بويلاپ، وعان، عىلىمي-ساياسي وتكىر ءوڭ بەرە بىلۋىنە، ولار سەنارييدىڭ كوركەمدىك مازمۇنىنا ساي الەۋمەتتىك استارىن دۇرىس اشقان، ليريكالىق، پوەتيكالىق نازىكتىگىن تاپقان»، — دەيدى. بۇل سوزدەر تەك سۇلۋ سويلەۋ ءۇشىن ايتىلعان. وسى فيلمدە قازاق ءومىرىنىڭ شىندىعى قايسى؟ بىرىنشىدەن، مۇندا حالىق ساحناسى بار ما؟ ەكىنشىدەن، وسى فيلمنەن قازاق جانە ورتا ازيا حالىقتارىنان باسقا ەۆروپا حالىقتارىنا قارابايدىڭ قوزىعا دەگەن وشپەندىلىگىنىڭ تۋۋ نەگىزدەرى فەودالدار اراسىنداعى تارتىستار، قاسقىرداي ءوز كۇشىگىن ءوزى جەگەن زامان بەينەسى، حالىقتى قاناعان بايلار وزبىرلىعى ايقىن تۇسىنىكتى مە؟ جانە وسى كۇيلەر فيلمدە بار ما؟ فيلمدە قاراباي كىم؟ باجىلداپ جۇرگەن دارمەنسىز بىرەۋ. ونىڭ جەتپىس جىل بويى جەتى جاپىراق ەتىنە ءتىسى تيمەي جيناعان جىلقىسىن ون شاقتى جولداسىمەن كەلىپ قودار شاۋىپ كەتەدى. وندا قارسىلاسار دارمەن دە جوق. ال قارابايدىڭ سانسىز مالىن جازعى ىستىقتا كۇنگە كۇيىپ، توتىعىپ، قىسقى ايازدا قار جامىلىپ، مۇز جاستانىپ، مال يگىلىگىن باي كورىپ، اششى بەينەتىن تارتقان ۇرتى سۋالىپ، جاعىنان توزاڭى شىعىپ جۇرگەن جۇزدەگەن كەدەي سورلى قايدا؟ وسى سياقتى جەكە باس تراگەدياسىمەن قاتار حالىق باسىنداعى تراگەديانى اشپاعان ونەر شىعارماسىنا ءبىر حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن تەرەڭ اشقان» دەۋ ءتىپتى كەلىسپەيتىن، ەشبىر ەتيكالىق نورماعا سىيمايتىن دارىپتەۋشىلىك. ونەر شىعارماسىندا ءبىر ادام باسىنداعى تراگەديا حالىق تراگەدياسىمەن ۇشتاسىپ جاتقان كۇندە عانا جالعىز تراگەديالىق سازعا كوتەرىلەدى. ال «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» اراسىنداعى تراگەديالىق ءحالدىڭ تۋۋ نەگىزدەرى حالىق باسىنداعى تراگەديالىق كۇيلەردەن تۋىپ وتىر. وسى ءبىر جاي تەك كينودا ەمەس، تەاتردا قويىلۋىندا دا ەسكەرىلمەي كەلەدى.
ەندى ءفيلمنىڭ م. اقىنجانوۆ ايتقان ليريكالىق-پوەتيكالىق نازىكتىگىنە كەلەيىك.
كينودا ليريكالىق-پوەتيكالىق نازىكتىك الدىمەن اكتەر ويىنىمەن، اسىرەسە، ماحاببات داستاندارىندا گەرويلاردىڭ ءبىر — بىرىنە ىشكى-سىرتقى سۇلۋلىق سىمباتتارىنىڭ ساي كەلۋىمەن بەرىلەدى. ال، وسىندا سول ءبىر اسەمدىك تۇتاستىعى ساقتالعان با؟ جوق. قوزىنى وينايتىن ي. ارعىمبايەۆتىڭ، باياندى وينايتىن شولپان جانداربەكوۆادان الدەقايدا جاستىعى بىردەن بايقالماي ما؟ كورۋشىنىڭ ەستەتيكالىق سەزىمىن بۇزۋعا وسى-اق جەتكىلىكتى. ەكىنشىدەن، ليريكالىق — پوەتيكالىق نازىكتىكتى بەرەتىن ادامنىڭ پسيحولوگيالىق كۇيلەرىن بايىتا تۇسەتىن ءان مەن كۇي، تابيعات كوركىنىڭ وزگەرىس ەرەكشەلىكتەرى وسى فيلمدە بار ما؟ جوق. رەجيسسەرلار مەن وپەراتور ساحنا بەينەلەۋ ونەرلەرىندە ساۋلە مەن كولەڭكەنىڭ عاجاپ ەففەكتىسىن پايدالانا الدى ما؟ ءفيلمنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن، شاعىل مەن قۇمنىڭ ۇستىندە تامشى سۋى، تەبەندەي ءشوبى جوق شولدە قاقتىعىسىپ جۇرگەن قاراباي جىلقىلارىن كورەمىز. ءبىز بىلەتىن جىلقى مالى ساباتتى جايىلىم كول جاعالارىندا ءجۇرۋشى ەدى. ال قارابايدىڭ باققان جىلقىلارى قۇلازىعان شولدە قۇم جالاۋمەن ءجۇر. قۇممەن قورەكتەنەتىن جىلقى تۇقىمى قازاقتا جوق ەدى عوي. بۇل دا شىندىق پا؟ رەجيسسەر، وپەراتورلار مۇنىمەن قارابايدىڭ قاتىگەزدىگىن، ءشول دالادا قاڭعىرىپ قالاتىندىعىن كورسەتۋگە تىرىسقان شىعار. ءبىراق ونى كورسەتۋگە بۇدان دا وڭاي، ءىس — ارەكەت ارقىلى كورسەتەتىن مۇمكىنشىلىكتەر بار ەدى عوي. فيلمدە ادامدار اجارى دا، جالپى تابيعات كوركى دە كۇڭگىرت، تۇماندى. ەۆروپالىق جولداستار ايتاتىن شۇعىلالى قازاقستان قايدا؟ ناعىز ليريكالىق-پوەتيكالىق نازىكتىك بولعان جەردە، رومانتيكالىق سەرپىن دە بولماق. مۇندا ول دا جوق. اكتەرلاردىڭ ويىنىنا كەلەيىك.
ورىس ادەبيەتىنىڭ سىنشىلارى ءوز حالقىنا ايگىلى شىعارمالارىن ءسوز ەتكەندە ونىڭ مازمۇنىن ەشۋاقىتتا ءسوز ەتكەن ەمەس-تى. اقىنجانوۆ قازاق حالقىنا ابدەن قانىق بولعان، ەكىنىڭ ءبىرى بىلەتىن «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» حيكاياسىن ماقالاسىنىڭ تەڭ جارتىسىنا دەيىن سوزادى-اۋ!
وسىنىڭ ءوزى-اق وراشولاقتىقتى كورسەتپەي مە؟ م. اقىنجانوۆ: «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» ءفيلمىنىڭ شىعۋى «زور وقيعا، ءىرى تابىس»، — دەيدى. ونىڭ وسى ماقالاسىنان ءادىل سىن ايتىپ وتىرعانىن سەزبەيسىڭ. رەسەنزەنت سەناريي تۋرالى «ارينە مۇنى كينو-درامالىق تولىق سەناريي دەپ قاراۋعا بولمايدى»، — دەپ ءبىر كەتسە، «الايدا تەاترلىق ۆاريانتىن ەكرانعا ءتۇسىرۋ دارەجەسىنەن كوتەرىڭكى كوركەم مازمۇندى سەناريي جاسالعانى داۋسىز» دەپ تۇيەدى. شىنىندا، بۇل كوركەم مازمۇنداعى سەناريي ما؟ ارينە، جوق. تراگەديانىڭ تەاترداعى ۆاريانتى وزگەرمەگەن. سوندىقتان دا كينوسەنارييلىق كۇشى ءالسىز. تەاتر ساحناسىنا ايتىلاتىن ۇزاق مونولوگتەردى كينو ەكراندا بەرۋ ءۇشىن رەجيسسەرلىق شەبەرلىك، اكتەرلىق ورەن-تالانت كەرەك. ال، تراگەدياداعى قاراباي، بايان، قوزى كورپەش مونولوگتەرىنىڭ ساحنالىق كۇشى ەكراندا ساقتالعان با؟ جوق. كينودا سوزدەن ارەكەت كوپ بولۋ كەرەك. ادامنىڭ ىشكى-تىسقى ارەكەت كۇيىنە تابيعات كۇيى قوسىلىپ، ونى كۇشەيتىپ اسەرلەندىرە ءتۇسۋى كەرەك. وسى جاعداي بار ما؟ جوق. باياننىڭ ولەتىن جەرى ادام زەرىگەرلىكتەي، قانداي شۇبالاڭقى شىققان.
م. اقىنجانوۆ «رەجيسسەرلاردىڭ شەبەرلىگى، قازاق حالقىنىڭ ءومىر شىندىعىنا تەرەڭ بويلاپ، وعان عىلىمي-ساياسي وتكىر ءوڭ بەرە بىلۋىنە، ولار سەنارييدىڭ كوركەمدىك مازمۇنىنا ساي الەۋمەتتىك استارىن دۇرىس اشقان، ليريكالىق، پوەتيكالىق نازىكتىگىن تاپقان»، — دەيدى. بۇل سوزدەر تەك سۇلۋ سويلەۋ ءۇشىن ايتىلعان. وسى فيلمدە قازاق ءومىرىنىڭ شىندىعى قايسى؟ بىرىنشىدەن، مۇندا حالىق ساحناسى بار ما؟ ەكىنشىدەن، وسى فيلمنەن قازاق جانە ورتا ازيا حالىقتارىنان باسقا ەۆروپا حالىقتارىنا قارابايدىڭ قوزىعا دەگەن وشپەندىلىگىنىڭ تۋۋ نەگىزدەرى فەودالدار اراسىنداعى تارتىستار، قاسقىرداي ءوز كۇشىگىن ءوزى جەگەن زامان بەينەسى، حالىقتى قاناعان بايلار وزبىرلىعى ايقىن تۇسىنىكتى مە؟ جانە وسى كۇيلەر فيلمدە بار ما؟ فيلمدە قاراباي كىم؟ باجىلداپ جۇرگەن دارمەنسىز بىرەۋ. ونىڭ جەتپىس جىل بويى جەتى جاپىراق ەتىنە ءتىسى تيمەي جيناعان جىلقىسىن ون شاقتى جولداسىمەن كەلىپ قودار شاۋىپ كەتەدى. وندا قارسىلاسار دارمەن دە جوق. ال قارابايدىڭ سانسىز مالىن جازعى ىستىقتا كۇنگە كۇيىپ، توتىعىپ، قىسقى ايازدا قار جامىلىپ، مۇز جاستانىپ، مال يگىلىگىن باي كورىپ، اشى بەينەتىن تارتقان ۇرتى سۋالىپ، جارىنان توزاڭى شىعىپ جۇرگەن جۇزدەگەن كەدەي سورلى قايدا؟ وسى سياقتى جەكە باس تراگەدياسىمەن قاتار حالىق باسىنداعى تراگەديانى اشپاعان ونەر شىعارماسىنا ءبىر «حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن تەرەڭ اشقان» دەۋ ءتىپتى كەلىسپەيتىن، ەشبىر ەتيكالىق نورماعا سىيمايتىن دارىپتەۋشىلىك. ونەر شىعارماسىندا ءبىر ادام باسىنداعى تراگەديا حالىق تراگەدياسىمەن ۇشتاسىپ جاتقان كۇندە عانا ناعىز تراگەديالىق سازعا كوتەرىلەدى. ال «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» اراسىنداعى تراگەديالىق ءحالدىڭ تۋۋ نەگىزدەرى حالىق باسىنداعى تراگەديالىق كۇيلەردەن تۋىپ وتىر. وسى ءبىر جاي تەك كينودا ەمەس، تەاتردا قويىلۋىندا دا ەسكەرىلمەي كەلەدى.
م. اقىنجانوۆ «قوجامقۇلوۆ قارابايدى ساراڭ، جۇگەنسىز، تاعى تاپتىق قوعامنىڭ قاناۋشىسى ەتىپ بەينەلەيدى»، — دەيدى، رەسەنزەنت تاعى دا جالعان ءۇستىرت سىلدىر سوزگە ءتۇسىپ وتىر. ومىردەگى ساراڭدىق، تاعىلىق، قاناۋشىلىق تاعى وسى سياقتى مىنەزدەر ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ساحنادا قالاي كورسەتىلمەك. تەك قۇر سوزبەن بە، الدە بولماسا ونىڭ ىس-ارەكەتىنەن بە؟ قارابايدى ءجۇز جەردەن ساراڭ، تاعى دەگەنىمەن ونىڭ ىستەگەن ىستەرىنەن ساراڭدىعى، تاعىلىعى كورىنىپ تۇرماسا، نانىمدى بولىپ شىقپايدى. رەجيسسەرلار بۇنى ۇمىتقان. اۆتور تەكستىڭ شەڭبەرىنەن شىعا الماي، ودان ءوي-ورىسى، قيالى اسپاعان. ءسوزدى ەكرانداعى ناقتىلى ءومىردىڭ كۇندەلىكتى تىرلىگىندە كەزدەسەتىن ءۇي ءىشىنىڭ جۇمىستارىمەن بايلانىستىرا الماعان. ءتىپتى وسى فيلمدە قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-سالتى كورىنبەيدى. ونىڭ تىرشىلىگىندەگى ەڭبەك پروسەسى قايدا. ەگەر ءومىر شىندىعىنا كەلەتىن بولساق، قاراباي مالشىلارىنا اشىعان ىركىت، جاس ىرىمشىك، مالدىڭ وكپە-باۋىرىن بەرگەن، ونى بەرگەندە دە قولى دىرىلدەپ، ۋلى تىلمەن شاعىپ، كوزىمەن اتىن بەرگەن ادام. ال وسى شتريحتاردىڭ ءبىرىن رەجيسسەر پايدالانسا ساراڭدىق دەگەن كورىنبەي مە؟
«مويىنعا تاعىلعان اننا» فيلمىندەگى مودەست الەكسەيەۆيچتىڭ ساراڭدىعى تاماق جەۋىنەن دە، انناعا تاماق ۇسىنۋىنان دا، بۋفەتكە بارعاندا جيىرما بەس تيىندىق الما ءۇشىن ساۋدالاسقاندىعىنان دا، نە بولماسا اننانىڭ بىلەگىنەن اسىل بىلەزىكتى، ساۋساعىنان جۇزىكتەردى الىپ جاتقانىنان دا، تاعى باسقا وسى سياقتى ءارقيلى ۇساق ارەكەتتەرىنەن دە كورىنەدى. بۇل ارادا رەجيسسەر اۆتور تەكستىن ىس-ارەكەتپەن بايىتا تۇسكەن. ساحنا ونەرىندە بۇل امال رەاليستىك ونەر جاساۋدىڭ ەڭ ءبىر دۇرىس جولى. ستانيسلاۆسكيي بۇنى ىشكى مازمۇندى بايىتاتىن ادام حاراكتەرلەرىن بەينەلەيتىن فيزيكالىق ارەكەت دەيدى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا ءفيلمنىڭ رومانتيكالىق، پوەتيكالىق سازى دا گەرويلارىنىڭ ىس-ارەكەتىنەن كورىنۋى كەرەك. قوزىنىڭ ەكى قولىن ەكى جاعىنا جايىپ «جەل بايان» دەپ سىبىرلايدى، نە بولماسا، «قوش بول، باياننىڭ قۇربى-دوستارى» دەپ ديكلوماسياعا سالۋىندا ەمەس. قوزى جالعىز جاتقان جولبارىسپىن دەيدى. ال رەجيسسەر ونىڭ جولبارىستىعىن ولگەن كيىكتىڭ تەرىسىنە سابان تىعىپ اكەلۋمەن كورسەتپەكشى بولدى ما؟ ون سەگىز جاسقا دەيىن، تاعى، تاۋدا وسكەن، ءوز كۇنىن اڭ اۋلاپ كورگەن باتىر ۇلان قايدا؟ ول نەگە تاستان تاسقا سەكىرىپ، وقتاي اتىلعان كيىكتى، ءوزى دە ول كيىكتەي قيمىل جاساپ اتىپ المايدى. وسىنداي وبرازدى، كارتينالى كورىنىستەن رومانتيكالىق سەرپىن تۋماي ما؟ فيلمدە بۇلاردىڭ ءبىرى دە جوق. تەاترداعى قويىلۋىندا دا وسى كەمشىلىكتەر بار. رەجيسسەرلەر مەن وپەراتورلاردىڭ فانتازياسى شولاق تا ولاق. كينوتەحنيكاسىنىڭ بەرەتىن عاجاپ مۇمكىنشىلىكتەرىن پايدالانا الماۋى كينوتەحنيكاسىن ناشار بىلەتىندىگىن ايقىن دالەلدەيدى. موسكۆا جۇرتشىلىعى قازاق حالقىنىڭ ەپوسى شىعىستىڭ رومەو، دجۋلەتتاسىن، ءبىر كەزدە ءوز تەاترلارىنىڭ ساحناسىندا كورگەن ماحاببات داستانىنىڭ مۇنداي بولۋىنا قاتتى قىنجىلدى. ورتالىق گازەتتەردىڭ كوبى ءۇنسىز قالدى. «سوۆەتسكايا كۋلتۋرا»، «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتتەر بەتتەرىنەن وتىز جولداي-اق ورىن بەرىپ، اباي مەن جامبىلدى تۋدىرعان ەلدىڭ ءانى مەن كۇيى قايدا دەگەن ورىندى سۇراۋ قويدى، كەيىس ءبىلدىردى. ال بىزدە جاس كينوستۋديامىزدىڭ زور تابىسى، ipi جەڭىسى دەپ شۋلاسادى. قايداعى جاستىق؟ تەاترىمىزدىڭ وتىز جىلدىق ءومىرى بار. كينوستۋديانىڭ اشىلعانىنىڭ وزىنە ءبىراز ۋاقىت بولدى. ال كينوعا ءتۇسىپ ونى قويىپ جۇرگەن شەبەرلەرىمىزدىڭ الدىنىڭ جاسى الپىستان اسىپ، كوبىسى ەلۋدى ەڭسەرىپ، سوڭعىلارى وتىز بەن قىرىقتى جەلكەلەپ ءجۇر. مۇنىڭ نەسى جاستىق!
مىنە، بىزدە وسىنداي سىن بولعاندا ونەرىمىز ءقايتىپ ءوسىپ، قالاي وركەندەمەك. ءبىزدىڭ وي شەڭبەرىمىز تىم تار. قيمىلىمىز ءورىسسىز. بۇكىلوداق ماسشتابىنا بوي سەرپىپ تالپىنبايمىز. ءبىز «موسفيلمنەن»، ۋكراينا كينوكارتينالارىنان، ءتىپتى كورشىلەس ەل وزبەك كينوستۋدياسىنان نەگە ۇلگى المايمىز. وزبەك كينوستۋدياسى شىعارعان «الىشەر ناۋاي»، «تاحير — زۋحرا»، كەشەگى شىققان «باي — باتىراق» قاي جاعىنان بولماسىن ءبىزدىڭ كينوفيلمدەردەن وق بويى وزىق تۇر.
ونەرىمىزدەگى كوپتەگەن كەمشىلىكتەر كادرلاردىڭ وزدەرىن ءتيىستى ورىندارىنا ىرىكتەپ قويىپ پايدالانباۋشىلىعىنان بولىپ وتىر. وسى ءبىر جاعدايدى پايدالانىپ، كەيبىر جولداستار وزدەرىنىڭ شىن ميسسياسىن ۇقپاي ونەردەگى ءوز ورنىن تاپپايدى، ءارى كەتسەك كاسىپشىلىككە ءتۇسىپ ءجۇر. وسى جايدى دا ويلايتىن ۋاقىت جەتتى.
3
اكتەرلار مەن رەجيسسەرلارىمىزدىڭ باسىنداعى كەمشىلىكتەرى دە تەاتر مەن دراماتۋرگتەردىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىستىڭ بولماعاندىعىنان تۋىپ وتىر. ورىس تەاتر تاريحىنىڭ تاماشا ۇلگىلەرىنە كوز سالاتىن بولساق، دراماتۋرگتەر مەن اكتەرلار اراسىنداعى تاماشا دوستىقتى كورەمىز. ورىس تەاتر ونەرىنىڭ ماقتانىشى بولىپ وتىرعان كىشى تەاتر گوگول، وستروۆسكيي سياقتى دراماتۋرگتەردىڭ دوستىق كومەگى ارقاسىندا ءوز دارەجەسىنە كوتەرىلدى. گوگول مەن ۇلى ششەپكين اراسىنداعى دوستىق قانداي ەدى! ولاردىڭ بىر-بىرىنە تيگىزگەن اسەرى سوڭعى بۋىندارعا ونەگە-ۇلگى بولىپ قالعان — دى. كوركەم تەاتر ءوزىنىڭ كوركەم تەاتر قالپىنا گوركيي، چەحوۆ دوستىعى ارقاسىندا جەتتى. ءبىزدىڭ تەاترىمىز بەن دراماتۋرگتەرىمىزدىڭ اراسىندا وسىنداي ۇلگى بولارلىقتاي دوستىق قاتىناس تۋۋى كەرەك. بۇل سياقتى دوستىق، تۆورچەستۆولىق كومەك كەزىندە بىزدە دە بولعان. ول تەاتردىڭ العاشقى داۋىرىندە ەدى. جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تەاتر ماسەلەلەرى جايىندا ەرتە ۋاقىتتا جازعان ماقالالارى وسى دوستىقتىڭ ايعاعى. ال سوڭعى جىلدارى كوپ وقىعان ونەردەن تەرەڭ تۇسىنىگى بار بۇل جازۋشىلارىمىز تەاتر ماسەلەلەرى تۋرالى ەشبىر ەڭبەك ەتپەي كەلەدى. ال، بۇلاردىڭ تەاتر جۇمىسىنداعى كەمشىلىكتەردى قاتال سىنعا الىپ وتىرۋعا حاقىسى تولىق بار جانە مىندەتتى دە. سونىمەن قاتار، بۇل قۇرمەتتى جازۋشىلارىمىزدىڭ ايتقان ءسوزى تۇندە شىققان جاڭعىرىقتاي بەلگىسىز قالماس ەدى.
4
قورىتىندى سوزىمىزدە تەاتر مەن دراماتۋرگياداعى كەمشىلىكتەردى جويۋ ءۇشىن، ونىڭ كەلەشەك باعىتىن ايقىنداۋ ءۇشىن تەاتر، دراماتۋرگيا ماسەلەسىندە وتكىر سىننىڭ، تەاتر، دراماتۋرگيا جايىندا عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ كەرەك ەكەنىن ايتپاقپىز. اكتەرلار ويىنىنا اناليز جاساۋ، دراماتۋرگتەردىڭ گەرويلارىنا اناليز جاساۋ دەگەن ءسوز. قازىردە تەاتردىڭ وسى وتكەن تاريحي تابىستارى مەن كەمشىلىكتەرىن ونىڭ تۆورچەستۆولىق بەينەسىن ايقىندايتىن اكتەرلاردىڭ وبراز جاساۋداعى مەتودتارى مەن سيستەماسىن، جالپى تەاتردىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىك قاسيەتتەرىن، جەكە ارتيستەردىڭ ويناۋ ءستيلىن زەرتتەيتىن عىلىمي ەڭبەكتەر، مونوگرافيالار، وچەركتەر، جاقسى ماقالالار كەرەك. وسى ءبىر جايدى شۇعىل قولعا الاتىن مەزگىل جەتتى. تەاترداعى كەيبىر كەمشىلىكتەردى ءتۇبىرلى وزگەرىستەرگە تۇسىرەتىن جاعدايدىڭ دا مەزگىلى كەلدى.
گازەت، جۋرنالدار ساحنا شەبەرلەرىن سويلەتىپ، ولاردىڭ تاجىريبەسىن تۆورچەستۆولىق تۇرعىدان تالداپ، جۇرتشىلىق يگىلىگىنە اينالدىرۋعا اتسالىسۋى كەرەك. ورىستىڭ ۇلى جازۋشىلارى ءبىر جاعىنان تەاتر تەورەتيگى، سىنشىسى بولعان. ءبىزدىڭ كورنەكتى جازۋشىلارىمىز م. اۋەزوۆ، س. مۇقانوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ جولداستاردىڭ تەاتردىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىن جازۋ قولىنان كەلەدى. ءبىراق كەيىنگى — جەتى-سەگىز جىلدىڭ ىشىندە بۇل سالاعا قالام تارتپاي ءجۇر. قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ادەبيەت باسپاسى تىم بولماسا ستانيسلاۆسكييدىڭ باستى ەڭبەكتەرىنەن قازاق تىلىندە ەكى-ۇشەۋىن شىعارا الماي كەلەدى.
ستانيسلاۆسكيي ەڭبەكتەرىنىڭ قازاق تىلىندە شىعۋى تەك ساحنا قايراتكەرلەرى ءۇشىن عانا ەمەس، دراماتۋرگ جازۋشىلارىمىزعا دا بىردەن-بىر قاجەت دۇنيە. تەاتر سىنىن دامىتۋ، تەاتر تاريحىن جازۋ، ونىڭ تابىسىن تارازىعا سالىپ، بۇدان بىلاي دامۋىنا جول سىلتەۋ، كەزەك كۇتتىرمەي بۇگىنگى كۇن تارتىبىندە تۇرعان كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى. وسى يگىلى ءىستىڭ ۇيتقىسى بولارلىق قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوركەمونەر زەرتتەۋ سەكتورى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىردە-بىر ەڭبەك بەرگەن جوق. ول سەكتور تەاترمەن تىعىز تۆورچەستۆولىق ىنتىماقتا بولۋعا، ءجون-جوبا كورسەتىپ وتىرۋعا مىندەتتى ەمەس پە؟
قازاق تەاترىنىڭ تاريحىن زەرتتەيتىن ادامداردىڭ جوق ەكەنىن ايتپاي كەتۋ دۇرىس بولماس ەدى. سولاي بولا تۇرسا دا، قازاق سسر مادەنيەت مينيسترلىگى، قازاق سسر كوركەمونەر زەرتتەۋ سەكتورى تەاتر تاريحىن زەرتتەۋ كادرلارىن دايارلاۋ، ءوسىرۋ ءىسىن ەسكەرۋسىز قالدىرىپ كەلەدى. بۇدان بىلايعى جەردە بۇل سياقتى كەمشىلىكتەرگە ءتوزىپ وتىرۋعا بولمايدى. قازاق ونەرىنىڭ الدىندا جاۋاپتى مىندەتتەر تۇر. وسى مىندەتتەردىڭ دۇرىس شەشىلۋى عىلىمي تەوريالىق ەڭبەكتەر جازۋمەن بايلانىستى. بۇل جونىندە جازۋشىلارىمىز تەاتر ونەرى ادەبيەتتىڭ بولىنبەس ءبىر سالاسى ەكەنىن ۇمىتپاعانى ءجون.
1951
You Might Also Like
-
قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتى ورناعانىنا 40 جىل تولۋى — ۇلكەن تاريحي ماڭىزى بار، زور مەرەكە. وسى كۇندى رەسپۋبليكانىڭ ەڭبەكشىلەرى عانا ەمەس، ۇلى لەنيننىڭ پرولەتارلىق ينتەرناسيوناليزم رۋحىندا ءتاربي...
