ءسوزدىڭ تۇرلەرى. اتاۋىش، كومەكشى جانە وداعاي سوزدەر (قازاق تىلىنەن كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى)
قازاق ءتىلى ءپانى بويىنشا جىلدىق كۇنتىزبەلىك جوسپار. 6 سىنىپ
II توقسان.
اپتاسىنا: 3 ساعات
بارلىعى: 21 ساعات.
كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى، قازاق ءتىلى 6 سىنىپ.
تاقىرىپتار:
1. ءسوزدىڭ تۇرلەرى. اتاۋىش، كومەكشى جانە وداعاي سوزدەر.
2. سوزدەردى توپتاستىرۋ. زات ەسىم.
3. زات ەسىمنىڭ جاسالۋ جولى. دەرەكتى جانە دەرەكسىز زات ەسىمدەر
4. ەسىمدەردەن، ەتىستىكتەردەن زات ەسىم تۋدىراتىن جۇرناقتار.
5. سىن ەسىم تۋرالى تۇسىنىك. سىن ەسىمنىڭ شىرايلارى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءسوزدىڭ تۇرلەرى. اتاۋىش، كومەكشى جانە وداعاي سوزدەر.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ءسوزدىڭ تۇرلەرى، اتاۋىش، كومەكشى جانە وداعاي سوزدەر جايلى تولىق مالىمەت بەرە وتىرىپ ولاردىڭ وي - پىكىرىن قالىپتاستىرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وي - ءورىسىن، ويلاۋ بەلسەندىلىگىن، سويلەۋ شەبەرلىگىن، ءتىل مادەنيەتىن دامىتۋ، سوزدىك قورىن مولايتۋ، ساۋاتتىلىققا باۋلۋ.
ب) تاربيەلىك؛ ەلىن، جەرىن، وتانىن قادىرلەۋگە، ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: قالىپتى ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۋرەتتەۋ، سالىستىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، سوزدىكپەن جۇمىس، باعالاۋ، بەكىتۋ، قورىتىندىلاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ديد. ماتەريالدار، كەستەلەر، كەسپە قاعازدارى، تىرەك سىزبالار.
ساباقتىڭ فورمالارى: جەكە بالامەن، توپپەن، سىنىپ ۇجىمىمەن جۇمىس جۇرگىزۋ.
ساباقتىڭ تيپتەرى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى، جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ، قورىتىندىلاۋ، باعالاۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ا) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1. سالەمدەسۋ.
2. كەزەكشى مالىمدەمەسى.
ز. جۋرنال بويىنشا تۇگەلدەۋ.
4. جاڭا ساباققا دايىندىق.
ب) جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
بۇگىنگى جاڭا ساباقتا وقۋشىلارعا «ءسوزدىڭ تۇرلەرى. اتاۋىش، كومەكشى جانە وداعاي سوزدەر» تاقىرىبى جايلى تۇسىندىرەمىن.
سويلەمدە قولدانىلعان سوزدەردىڭ ماعىنالارى بىردەي بولا بەرمەيدى. سوزدەردىڭ كوپشىلىگى بەلگىلى ءبىر ۇعىمنىڭ اتاۋى بولادى دا، جەكە تۇرعاندا بەلگىلى ءبىر لەكسيكالىق ماعىنانى بىلدىرەدى. ال كەيبىر سوزدەر جەكە تۇرعاندا ەشبىر ماعىنا بىلدىرە المايدى، سويلەمدە باسقا ءبىر ءسوزدىڭ جەتەگىندە قولدانىلىپ، سول ءسوزدىڭ ماعىناسىن تولىقتىرىپ، كۇشەيتىپ تۇرادى نەمەسە سوزدەردى ءبىر - بىرىمەن بايلانىستىرۋ قىزمەتىن اتقارادى. مىسالى، مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن (اباي). بۇل سويلەمدەگى بەس ءسوزدىڭ تورتەۋى جەكە تۇرىپ بەلگىلى ءبىر ماعىنانى بىلدىرەدى:
مەن — ايتۋشى ادام،
جازبايمىن — قاعاز بەتىنە ءسوزدى ءتۇسىرۋ (تۇسىرمەۋ)،
ولەڭدى — بەلگىلى ءبىر ۇيقاسپەن ايتىلاتىن ءسوز؛
ەرمەك — ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن جاسالاتىن ارەكەت.
ال ءۇشىن دەگەننىڭ مۇنداي ماعىناسى جوق. بۇل سويلەمدە ءۇشىن دەگەن ءسوز ەرمەك دەگەن ءسوزدىڭ جەتەگىندە تۇرىپ، سول سوزگە ماقساتتىق ءمان ۇستەيدى دە، ەرمەك ءسوزىن جازبايمىن دەگەنمەن بايلانىستىرادى.
سويلەمدە بەلگىلى ءبىر ماعىنانى بىلدىرەتىن، بەلگىلى ءبىر ۇعىمنىڭ اتاۋى بولىپ تابىلاتىن سوزدەردى اتاۋىش سوزدەر دەپ اتايدى. ال ونداي ماعىنا بىلدىرە المايتىن، تەك باسقا سوزدەردىڭ جەتەگىندە جۇمسالاتىن سوزدەردى كومەكشى سوزدەر دەيدى. اتاۋىش سوزدەر ءوز بەتىمەن بەلگىلى ءبىر ماعىنانى بىلدىرەتىندىكتەن، بەلگىلى ءبىر سۇراققا جاۋاپ بەرە الادى. ال كومەكشى سوزدەر جەكە تۇرىپ بەلگىلى ءبىر ماعىنانى بىلدىرە المايتىندىقتان، بەلگىلى ءبىر سۇراققا دا جاۋاپ بەرە المايدى. دەمەك، سويلەم ىشىندە ونىڭ بەلگىلى ءبىر مۇشەسى بولا المايدى.
ادەتتە كومەكشى سوزدەر ءوزى جەتەگىندە جۇمسالعان سوزبەن قاباتتاسىپ قولدانىلادى، سول سوزگە قوسىمشا ءمان ۇستەيدى نە ول ءسوزدى باسقا سوزبەن بايلانىستىرىپ تۇرادى. جوعارىداعى سوزدەردى تالداساق، بىلاي بولار ەدى:
كىم جازبايمىن دەيدى؟— مەن — باستاۋىش،
مەن نە ىستەيمىن؟— جازبايمىن — بايانداۋىش،
نەنى جازبايمىن؟ ولەڭدى — تولىقتاۋىش،
نە ءۇشىن (ماقساتپەن) جازبايمىن؟— ەرمەك ءۇشىن — پىسىقتاۋىش.
ءۇشىن دەگەن سوزگە جەكە سۇراق قويۋعا بولمايدى، سوندىقتان ول جەكە تۇرىپ سويلەم مۇشەسى دە بولا المايدى.
وداعاي سوزدەر ادامنىڭ ءار ءتۇرلى كوڭىل - كۇيىن بىلدىرەدى نەمەسە جان - جانۋارلاردى شاقىرۋ مانىندە قولدانىلادى. ولار دا سويلەم مۇشەسى بولا المايدى. تولىق ماعىناسى بولماعاندىقتان، بەلگىلى ءبىر سۇراققا دا جاۋاپ بەرمەيدى. مىسالى: پا، شىركىن! ءسوزىڭ ءسوز - اق ەكەن!
مىنە، وسىلايشا جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرىپ بولعان سوڭ جاتتىعۋ جۇمىستارىن ورىنداتامىن. العاشقى ورىندالاتىن تاپسىرمانى اۋىزشا تۇردە ورىنداتامىن: 114 - جاتتىعۋ جۇمىسىنىڭ ورىندالۋ شارتىن تۇسىندىرەمىن: سويلەمدەردى وقىپ شىعىپ، قۇرامىنداعى اتاۋىش سوزدەر مەن كومەكشى سوزدەردى اجىراتىڭدار. ماتىندەگى انتونيم سوزدەردى تابىڭدار. ونىڭ اۆتور ويىن بىلدىرۋدەگى ءمانى قانداي ەكەنىنە نازار اۋدارىڭدار.
كەلەسى تاپسىرما: 115 - جاتتىعۋ جۇمىسىنىڭ ورىندالۋ شارتى تومەندەگىدەي: ءماتىندى وقىپ، وعان ات قويىڭدار. قارامەن جازىلعان سوزدەردىڭ اتاۋىش ەكەنىنە نازار اۋدارىڭدار.
كەلەسى تاپسىرما: 77 - جاتتىعۋ جۇمىسىنىڭ ورىندالۋ شارتى مىناداي: كوشىرىپ جازىپ، كومەكشى سوزدەردىڭ استىن سىزىڭدار، ولاردىڭ نەلىكتەن كومەكشى ءسوز دەلىنەتىنىن دالەلدەڭدەر. I جانە II ماتىندەردەگى اۆتورلاردىڭ ويىن ورتاق تاقىرىپقا توعىستىرىپ، ءبىلىم، عىلىم تۋرالى اڭگىمەلەڭدەر.
ساباقتىڭ قورىتىندىسى:
1. سۇراق قويۋ ارقىلى جاڭا ساباقتى قورىتىندىلايمىن.
2. وقۋشىلاردىڭ بەرگەن جاۋاپتارىنا قاراي بىلىمدەرىن باعالايمىن.
3. ۇيگە تاپسىرما: 117 - جاتتىعۋ جۇمىسىنىڭ ورىندالۋ شارتىن تۇسىندىرەمىن:
ماتىننەن وداعاي سوزدەردى تاۋىپ، قانداي ماقساتتا قولدانىلىپ تۇرعانىن دالەلدەڭدەر.
تەكسەردىم:
تولىق نۇسقاسىن قاراۋ
II توقسان.
اپتاسىنا: 3 ساعات
بارلىعى: 21 ساعات.
كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى، قازاق ءتىلى 6 سىنىپ.
تاقىرىپتار:
1. ءسوزدىڭ تۇرلەرى. اتاۋىش، كومەكشى جانە وداعاي سوزدەر.
2. سوزدەردى توپتاستىرۋ. زات ەسىم.
3. زات ەسىمنىڭ جاسالۋ جولى. دەرەكتى جانە دەرەكسىز زات ەسىمدەر
4. ەسىمدەردەن، ەتىستىكتەردەن زات ەسىم تۋدىراتىن جۇرناقتار.
5. سىن ەسىم تۋرالى تۇسىنىك. سىن ەسىمنىڭ شىرايلارى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءسوزدىڭ تۇرلەرى. اتاۋىش، كومەكشى جانە وداعاي سوزدەر.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ءسوزدىڭ تۇرلەرى، اتاۋىش، كومەكشى جانە وداعاي سوزدەر جايلى تولىق مالىمەت بەرە وتىرىپ ولاردىڭ وي - پىكىرىن قالىپتاستىرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وي - ءورىسىن، ويلاۋ بەلسەندىلىگىن، سويلەۋ شەبەرلىگىن، ءتىل مادەنيەتىن دامىتۋ، سوزدىك قورىن مولايتۋ، ساۋاتتىلىققا باۋلۋ.
ب) تاربيەلىك؛ ەلىن، جەرىن، وتانىن قادىرلەۋگە، ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: قالىپتى ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۋرەتتەۋ، سالىستىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، سوزدىكپەن جۇمىس، باعالاۋ، بەكىتۋ، قورىتىندىلاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ديد. ماتەريالدار، كەستەلەر، كەسپە قاعازدارى، تىرەك سىزبالار.
ساباقتىڭ فورمالارى: جەكە بالامەن، توپپەن، سىنىپ ۇجىمىمەن جۇمىس جۇرگىزۋ.
ساباقتىڭ تيپتەرى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى، جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ، قورىتىندىلاۋ، باعالاۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ا) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1. سالەمدەسۋ.
2. كەزەكشى مالىمدەمەسى.
ز. جۋرنال بويىنشا تۇگەلدەۋ.
4. جاڭا ساباققا دايىندىق.
ب) جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
بۇگىنگى جاڭا ساباقتا وقۋشىلارعا «ءسوزدىڭ تۇرلەرى. اتاۋىش، كومەكشى جانە وداعاي سوزدەر» تاقىرىبى جايلى تۇسىندىرەمىن.
سويلەمدە قولدانىلعان سوزدەردىڭ ماعىنالارى بىردەي بولا بەرمەيدى. سوزدەردىڭ كوپشىلىگى بەلگىلى ءبىر ۇعىمنىڭ اتاۋى بولادى دا، جەكە تۇرعاندا بەلگىلى ءبىر لەكسيكالىق ماعىنانى بىلدىرەدى. ال كەيبىر سوزدەر جەكە تۇرعاندا ەشبىر ماعىنا بىلدىرە المايدى، سويلەمدە باسقا ءبىر ءسوزدىڭ جەتەگىندە قولدانىلىپ، سول ءسوزدىڭ ماعىناسىن تولىقتىرىپ، كۇشەيتىپ تۇرادى نەمەسە سوزدەردى ءبىر - بىرىمەن بايلانىستىرۋ قىزمەتىن اتقارادى. مىسالى، مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن (اباي). بۇل سويلەمدەگى بەس ءسوزدىڭ تورتەۋى جەكە تۇرىپ بەلگىلى ءبىر ماعىنانى بىلدىرەدى:
مەن — ايتۋشى ادام،
جازبايمىن — قاعاز بەتىنە ءسوزدى ءتۇسىرۋ (تۇسىرمەۋ)،
ولەڭدى — بەلگىلى ءبىر ۇيقاسپەن ايتىلاتىن ءسوز؛
ەرمەك — ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن جاسالاتىن ارەكەت.
ال ءۇشىن دەگەننىڭ مۇنداي ماعىناسى جوق. بۇل سويلەمدە ءۇشىن دەگەن ءسوز ەرمەك دەگەن ءسوزدىڭ جەتەگىندە تۇرىپ، سول سوزگە ماقساتتىق ءمان ۇستەيدى دە، ەرمەك ءسوزىن جازبايمىن دەگەنمەن بايلانىستىرادى.
سويلەمدە بەلگىلى ءبىر ماعىنانى بىلدىرەتىن، بەلگىلى ءبىر ۇعىمنىڭ اتاۋى بولىپ تابىلاتىن سوزدەردى اتاۋىش سوزدەر دەپ اتايدى. ال ونداي ماعىنا بىلدىرە المايتىن، تەك باسقا سوزدەردىڭ جەتەگىندە جۇمسالاتىن سوزدەردى كومەكشى سوزدەر دەيدى. اتاۋىش سوزدەر ءوز بەتىمەن بەلگىلى ءبىر ماعىنانى بىلدىرەتىندىكتەن، بەلگىلى ءبىر سۇراققا جاۋاپ بەرە الادى. ال كومەكشى سوزدەر جەكە تۇرىپ بەلگىلى ءبىر ماعىنانى بىلدىرە المايتىندىقتان، بەلگىلى ءبىر سۇراققا دا جاۋاپ بەرە المايدى. دەمەك، سويلەم ىشىندە ونىڭ بەلگىلى ءبىر مۇشەسى بولا المايدى.
ادەتتە كومەكشى سوزدەر ءوزى جەتەگىندە جۇمسالعان سوزبەن قاباتتاسىپ قولدانىلادى، سول سوزگە قوسىمشا ءمان ۇستەيدى نە ول ءسوزدى باسقا سوزبەن بايلانىستىرىپ تۇرادى. جوعارىداعى سوزدەردى تالداساق، بىلاي بولار ەدى:
كىم جازبايمىن دەيدى؟— مەن — باستاۋىش،
مەن نە ىستەيمىن؟— جازبايمىن — بايانداۋىش،
نەنى جازبايمىن؟ ولەڭدى — تولىقتاۋىش،
نە ءۇشىن (ماقساتپەن) جازبايمىن؟— ەرمەك ءۇشىن — پىسىقتاۋىش.
ءۇشىن دەگەن سوزگە جەكە سۇراق قويۋعا بولمايدى، سوندىقتان ول جەكە تۇرىپ سويلەم مۇشەسى دە بولا المايدى.
وداعاي سوزدەر ادامنىڭ ءار ءتۇرلى كوڭىل - كۇيىن بىلدىرەدى نەمەسە جان - جانۋارلاردى شاقىرۋ مانىندە قولدانىلادى. ولار دا سويلەم مۇشەسى بولا المايدى. تولىق ماعىناسى بولماعاندىقتان، بەلگىلى ءبىر سۇراققا دا جاۋاپ بەرمەيدى. مىسالى: پا، شىركىن! ءسوزىڭ ءسوز - اق ەكەن!
مىنە، وسىلايشا جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرىپ بولعان سوڭ جاتتىعۋ جۇمىستارىن ورىنداتامىن. العاشقى ورىندالاتىن تاپسىرمانى اۋىزشا تۇردە ورىنداتامىن: 114 - جاتتىعۋ جۇمىسىنىڭ ورىندالۋ شارتىن تۇسىندىرەمىن: سويلەمدەردى وقىپ شىعىپ، قۇرامىنداعى اتاۋىش سوزدەر مەن كومەكشى سوزدەردى اجىراتىڭدار. ماتىندەگى انتونيم سوزدەردى تابىڭدار. ونىڭ اۆتور ويىن بىلدىرۋدەگى ءمانى قانداي ەكەنىنە نازار اۋدارىڭدار.
كەلەسى تاپسىرما: 115 - جاتتىعۋ جۇمىسىنىڭ ورىندالۋ شارتى تومەندەگىدەي: ءماتىندى وقىپ، وعان ات قويىڭدار. قارامەن جازىلعان سوزدەردىڭ اتاۋىش ەكەنىنە نازار اۋدارىڭدار.
كەلەسى تاپسىرما: 77 - جاتتىعۋ جۇمىسىنىڭ ورىندالۋ شارتى مىناداي: كوشىرىپ جازىپ، كومەكشى سوزدەردىڭ استىن سىزىڭدار، ولاردىڭ نەلىكتەن كومەكشى ءسوز دەلىنەتىنىن دالەلدەڭدەر. I جانە II ماتىندەردەگى اۆتورلاردىڭ ويىن ورتاق تاقىرىپقا توعىستىرىپ، ءبىلىم، عىلىم تۋرالى اڭگىمەلەڭدەر.
ساباقتىڭ قورىتىندىسى:
1. سۇراق قويۋ ارقىلى جاڭا ساباقتى قورىتىندىلايمىن.
2. وقۋشىلاردىڭ بەرگەن جاۋاپتارىنا قاراي بىلىمدەرىن باعالايمىن.
3. ۇيگە تاپسىرما: 117 - جاتتىعۋ جۇمىسىنىڭ ورىندالۋ شارتىن تۇسىندىرەمىن:
ماتىننەن وداعاي سوزدەردى تاۋىپ، قانداي ماقساتتا قولدانىلىپ تۇرعانىن دالەلدەڭدەر.
تەكسەردىم:
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
تولىق نۇسقاسىن قاراۋ
You Might Also Like
