سۇلتان بەيبارىس
كازىنا ابلراحمانوۆا
ساباقتىڭ ماقساتى: سۇلتان بەيبارىس
بىلىمدىلىگى: شىعىس پەن باتىستىڭ كىندىگى بولعان مىسىر ەلىنىڭ گۇلدەنۋىنە، مادەنيەتى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە عالىمداردىڭ قوسقان ۇلەسىن ءتۇسىندىرۋ؛
تاربيەلىگى: بابامىزدىڭ ءوز ەلىندە ەمەس، وزگە ەلدە 17 جىل سۇلتاندىق قۇرۋ، سول ەلدە قۇرمەتتەلۋ كەز كەلگەننىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس. ەرلىگىن، باتىلدىعىن، تاباندىلىعىن، قايسارلىعىن ۇلگى ەتۋ؛
دامىتۋشىلىعى: قالامعا ىلىكپەي، كوزگە تۇسپەي قالعان ءجايتتاردى زەرتتەۋ بولاشاقتىڭ ءىسى. دەگەنمەن گازەت - جۋرنال بەتىنە شىققان ماتەريالدى وقىپ ءوز بويىمىزعا جاقسى جاعىن الۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىرۋ.
ايدارى:
«بۇرىنعى ءداستۇردى، بۇرىنعى جاساعان ەرلىكتەردى بىلمەي، قادىرلەمەي تۇرىپ، جاڭا ەرلىكتەرگە شاقىرۋ بەكەرشىلىك» باۋىرجان مومىش ۇلى
ساباقتىڭ ءتۇرى، ءادىسى: شىعارماشىلىق ىزدەنىس ساباعى.
كورنەكتىلىگى:
1. كارتا (ساياسي)؛
2. كەستە؛
3. بەيبارىستىڭ بەينەسى؛
4. كىتاپ كورمەسى؛
5. بەيبارىس ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋ ءساتىن ۆيدەودان كورسەتۋ.
ساباقتىڭ جوسپارى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ءىى. جاڭا ساباق
1. ماملۇك ءسوزىن تالداۋ.
2. بەيبارىستىڭ بالالىق شاعى.
3. قولباسشىنىڭ قابىلەتى.
4. مىسىر مادەنيەتى.
5. ۇلىققا تاعزىم.
ءىىى. بەكىتۋ جۇمىستارى.
ءىۇ. ۇيگە تاپسىرما.
ءۇ. باعالاۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
1توپ: تاريحشىلار.
2توپ: ادەبيەتشىلەر.
3 توپ: زەرتتەۋشىلەر.
ءۇش توپتىڭ كومەگىمەن جاڭا ساباقتا الاتىن مالىمەتتەردى تالدايمىز.
«ماملۇك» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تالداۋ.
ءى توپ. تاريحشىلار:
باتىس تاريحشىلارى ماملۇكتەردى اسكەري بولىمىنە قاراي «باحري» جانە «بۋردجي» دەپ اتايدى. ماملۇكتەردىڭ ارقاسىندا اراب - يسلام وركەنيەتى مونعول مەن كرەسشىلەر زاۋالىنان امان قالدى. وعان يسلام الەمىندەگى توڭكەرىستە سايما - ساي كەلدى. 1258 جىلعى باعداد حاليفاتىنىڭ قۇلاۋى، مونعول شاپقىنشىلىعى اسەرىنەن كەزىندە يسلام مادەنيەتىنىڭ ورتالىعى بولعان باعدادتىڭ تالقاندالۋى، مىقتى - مىقتى عالىمداردىڭ مىسىرعا مونعول ەزگىسىنەن قاشىپ كەلۋى ونىڭ ورتالىققا اينالۋعا سەبەپ بولدى.
ءىى توپ. ادەبيەتشىلەر:
ءحىىى عاسىردا مىسىردىڭ مەملەكەت باسىنا ماملۇكتەر (اراب تىلىندە «مۇلىك»، «قۇل»، «باس بوستاندىعى جوق ادام» دەگەن ۇعىم بەرەدى) كەلەدى. ماملۇكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى موڭعولدار شاپقىنشىلىعى كەزىندە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، دەشتى - قىپشاق دالاسىنان مىسىرعا ساتىلعان قۇلدار. ءحىىى ع. – ءحىۇ ع. مىسىر مەن شامدا تۇركى (قىپشاق) ءتىلىن ۇيرەنۋگە دەگەن ۇلكەن قۇشتارلىق پايدا بولدى. ويتكەنى مەملەكەت باسىندا قىپشاق سۇلتاندارى وتىردى. سوندىقتان سول تۇستا ارابتارعا قىپشاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ءۇشىن ارابشا - قىپشاقشا سوزدىكتەر مەن گراماتيكالىق ەڭبەكتەر كوپ جازىلعان.
ءىىى توپ. زەرتتەۋشىلەر:
ماملۇك قىپشاقتارى ءحىى - ءحىىى عاسىرلاردا ارابستان (مىسىر، يسلام، مەسوپاتاميا، وڭتۇستىك ارابيا) اسكەرىنىڭ الدىڭعى ساپتاعى جاساقشىلارى بولعان. بۇل قىپشاق قۇلدارى مىسىر مەن شامدى 250 جىل بيلەيدى. ولار ءحىىى عاسىردا ايۋب اۋلەتىنىڭ ەڭ سوڭعى شاح مۇراگەرى سۇلتان تۇران شاحتى ءولتىرىپ، ماملۇك مەملەكەتىنىڭ العاشقى بيلەۋشىسى ايبەك بولدى. ايبەك تاققا وتىرعانىمەن ماملۇك مەملەكەتىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتقان ال - ماليك - از - زاحير رۋح – اد - دين بەيبارىس.
ءىى تاقىرىپشا. «بەيبارىستىڭ بالالىق شاعى»
ءى توپ تاريحشىلار:
«بەيبارىس قىپشاق دالاسىندا تۋعان، كوزى كوگىلدىرلەۋ ەدى»، - دەپ جازادى ماكريزي. شىنىندا دا سولاي، ءبىر كوزىنە سۇيەل شىققان. سول كەمتارلىعىنان داماسكىدە بالا كەزىندە نەبارى 800 دينارعا ساتىپ جىبەرىلگەن. ءوڭى قوڭىرلاۋ، داۋسى اشىق، ىستىق قاندى ادام بولعان.
ءىى توپ. ادەبيەتشىلەر:
مامليۋكتەردىڭ ەگيپەتتى بيلەگەن ءتورتىنشى سۇلتانى (1260 - 1277 جج.). اكەسىنىڭ اتى جاناق، شەشەسىنىڭ اتى ايەك دەگەن مالىمەتتەر بار. داماسكىدە 10 جاسىندا 800 ديرحيمگە ساتىلعان.
ءىىى توپ. زەرتتەۋشىلەر:
بەيبارىس تۋرالى جازبالاردا، ونىڭ قىپشاق ەلىنەن، الشىن تايپاسىنان، بەرىش رۋىنان شىققانى جايلى انىقتاما دەرەكتەر دە بار. شىڭعىسحاننىڭ شابۋىلىنان بۇرىن، سارىارقانىڭ سولتۇستىك باتىسىنان باستاپ، سىر وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىمەن، ماڭعىستاۋ تۇبەگىن، ەدىل – جايىق ارالىعىن قىپشاقتار مەكەندەگەن، ءوزىڭ مەملەكەتتىك بىرلەستىگىن قۇرعاندى. ول مەملەكەت تاريحتا دەشتى قىپشاق اتالادى. وسى مەملەكەت قۇرامىنا تەك قىپشاق رۋىنان باسقا ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇزدىڭ، ياعني الشىن، نوعاي، قاراقالپاق دون وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىمەن، ازوۆ قالاسىنىڭ اينالاسىندا مەكەندەگەن تۇرلىشە تۇرىك تەكتەس رۋلاردىڭ ءبىرشاماسى كىرگەن. بەيبارىس قىپشاق قىزى ءتاج – باقىتقا ۇيلەنگەن. ودان سايد حان مۇحاممەد جانە احمەت اتتى ەگىز ۇلدارى بولعان.
ءىىى تاقىرىپشا. «قولباسشىلىق قابىلەتى»
ءى توپ. تاريحشىلار:
تاريحي مالىمەتتەرگە قاراعاندا، اراب ەلدەرى ىشىندە، مۇسىلمان ەلدەرىندە يسلام ءدىنىنىڭ ەكى باعىتى، ياعني سۋنيتتەر مەن شييتتەر اراسىندا ۇزاققا سوزىلعان كۇرەس بولعانى انىق. تەك ءۋالي ارىستاننىڭ كەزىندە سۋنيتتەر جەڭىسكە جەتتى. ءوز جاساعىنىڭ، ءوز باسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋى ءۇشىن شەتەلدىكتەردەن ارنايى جاساقتار قۇرىلعان. ول جاساقتاردىڭ قاتارى تۇتقىندالعان تۇرىك جانە شىعىس حالىقتارىنىڭ جاستارىنان تولىقتىرىلىپ وتىرىلعان.
ەۋروپالىقتاردىڭ كرەستى جورىعى كەزىندە سول تۇتقىن جاستاردىڭ قاتارىندا اسكەر باسشىسى بولعانى، ونىڭ سۇلتاندىعى كەزىندە ەگيپەت پەن سيريا ۇلكەن مەملەكەتكە اينالىپ، حال - احۋالدارى جاقسارعانى، كرەست جورىعىن تالقانداپ، مونعول باسقىنشىلارىنا دا تويتارىس بەرگەنى، اراب، مۇسىلمان ەلدەرىنە قورعان بولعانىن جازعان.
ءىى توپ. ادەبيەتشىلەر:
داماسكىنىڭ شاھارباسى 800 ديرحەمگە ساتىپ الادى. قارىنداسى اعاسىنان ساتىپ اپ: «مەنىڭ تۋرا ساعان تارتقان ۇلىم قايتىس بولدى. سەنىڭ اتىڭ – بەيبارىس. بار دۇنيە – مۇلىك سەنىكى»، - دەيدى. انالىق مەيىرىمىنىڭ ارقاسىندا ەركىندىك العان بەيبارىستىڭ باقىتى ەندى اشىلا باستايدى. كوشپەلى باداۋيلەردىڭ كومەگىمەن قاراقشىلارمەن بولعان قاقتىعىستا جاس مامليۋك جەڭىسكە جەتىپ سۇلتان دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلەدى.
ءىىى توپ. زەرتتەۋشىلەر:
ون جەتى جىل بويى ەگيپەت پەن سيريانىڭ كرەسشىلەر جورىعىنان، مونعول شاپقىنشىلىعىنان قورعاپ، بولشەكتەنگەن ۇساق مەملەكەتتەردى حاليفات - يمپەريا دارەجەسىنە جەتكىزگەن. كەز كەلگەن تاق يەسى سياقتى كۇدىكشىل، كەكشىل، قاتىگەزدە بولدى. بىردە ۇلكەن ۇلى سايد اكەسىنە دايارلانعان داستارحاننىڭ ۇستىندەگى قىپ – قىزىل قاربىزعا قىزىعىپ، جەي بەرەم دەگەندە سۇلتان كىرىپ كەلەدى. بالاسى ۇيالىپ شىعىپ كەتەدى. بەيبارىس قاربىزدىڭ ءبىر ءتىلىمىنىڭ ءدامىن تارتادى دا، ۋلانعانىن سەزىپ، ونى بالاسىنان كورىپ شاريعات جولىمەن ولتىرۋگە ۇكىم شىعاردى. كەيىن قاربىزعا ۋ سالعان دايارشى ايەل ەكەنىن بىلگەندە قاتتى وكىندى. ەڭ جاقىن دوسى يبراگيم سايدتىڭ ادالدىعىنا سەنىپ تىعىپ تاستاعان ەدى.
1227 جىلى ءۋازىرى قالاۋىندى مەككەگە اپارىپ، اللانىڭ قاسيەتتى ءۇيى بايتاللانىڭ قاسىندا تۇرىپ: «ماعان ادالمىسىڭ، اللانىڭ مەشىتىندە انت بەر»، - دەيدى. قالاۋىن انت سۋ ىشەدى. جولاي داماسكىگە سوعادى. ونى بىلگەن قالاۋىن شاھار بەگىنە جاسىرىن: «سۇلتان ىشەتىن تاماعىنا ۋ تامىز. سيريانىڭ بيلىگىن تۇگەل ساعان بەرەمىن» دەپ حات جازدى.
ءسويتىپ 7 كۇننەن كەيىن بەيبارىس دۇنيەدەن ءوتتى. ول داماسكىدەگى باب – ءال – باريد زيراتىنا جەرلەندى. بەيبارىستىڭ ۇلى سايدتى، باقشادا ۋلى سۋسىن بەرىپ ولتىرسە، ەكىنشى ۇلى احمەتتى جاساندى قابىرعانىڭ استىنا قالدىرىپ ءولتىردى.
بەيبارىستىڭ جاقتاستارىنىڭ ءبىرىن دارعا اسىپ، ءبىرىن ۋ بەرىپ ءولتىرىپ، قالعاندارىن قۋدالادى.
قىپشاقتان شىققان مامليۋكتەر اۋلەتى ەگيپەتتى 1250 – 1517 جىلداردىڭ ارالىعىندا، 267 جىل بيلەپ بارىپ تاريح ساحناسىنان ىعىستى.
ءىۇ تاقىرىپشا. «مىسىر مادەنيەتى»
ءى توپ. تاريحشىلار:
بەيبارىس سۇلتان تاعىنا وتىرىسىمەن ءار شاھاردىڭ قورعانىسىن نىعايتىپ، قامال مۇنارا، جول بويىنا، بەكەت ايلاقتارعا شىراق سالدىردى. ءار قالادا تۇراقتى اسكەر ۇستادى. ءتارتىپتى نىعايتىپ، ۇرى – قارى، قاراقشىنى جويدى. شولەيتكە كانال قازدىرىپ، قۇبىر تارتقىزدى. ساراي ىشىندەگى الاۋىزدىقتى جويدى. الەمنىڭ تۇكپىر – تۇكپىرىنەن اعىلعان كوپەستەرگە ەسىك اشتى. وزەندەرگە كوپىر سالدىرىپ، ءار شاھارعا مەشىت ورناتتى.
ءىى توپ. ادەبيەتشىلەر:
ماملۇكتەر كەزەڭى مىسىر مەن شام ءۇشىن اسا جوعارى داۋىرلەۋ زامانى بولدى. وعان يسلام الەمىندەگى توڭكەرىس تە سايما – ساي كەلدى. 1258 جىلى باعدات حاليفاتىنىڭ قۇلاۋى، مونعول شاپقىنشىلىعى اسەرىنەن كەزىندەگى يسلام مادەنيەتىنىڭ ورتالىعى بولعان باعداتتىڭ تالقاندالۋى، مىسىرعا مىقتى – مىقتى عالىمداردىڭ مونعول ەزگىسىنەن قاشىپ كەلىپ، ورتالىققا اينالدىرۋىنا سەبەپ بولدى.
اراب ءتىل ءبىلىمپازدارى قىپشاق ءتىلىن وقىپ – ۇيرەنۋگە دەگەن ۇلكەن مۇددەلىك تۋىنداعان. سونىڭ ناتيجەسىندە قىپشاق تىلىنە قاتىستى الۋان ءتۇرلى سوزدىكتەر، گرامماتيكالىق وقۋلىقتار، ۇلكەندى – كىشىلى انىقتامالار دۇنيەگە كەلگەن.
ءىىى توپ. زەرتتەۋشىلەر:
17 جىل 2 اي 12 كۇن امىرلىك ەتكەن بەيبارىس ەل بيلەۋ داستۇرىنە ساي ونىڭ كايرداعى سارايى ساۋلەتتى بولعان.
اياق - تاباق تاسۋشىلار دا، تاعام ءدامىن تاتىپ بىلۋشىلەر دە، تۇنگى كۇزەتشىلەر دە ءتيىستى لاۋازىمعا ساي بولعان. ولاردىڭ ءبارى دە قامالدا وتەتىن قابىلداۋلارعا قاتىسىپ وتىرعان. اسكەري بەكىنىستەردى جاساقتاعان بەيبارىس ءدىندار بولعان، قالانى ساۋىقتىرۋ ماقساتىندا كايردا اناشا تارتىپ، شاراپ ىشۋگە تىيىم سالعان، بارلىق ىشىمدىك ورىندارى مەن جەزوكشەلەر ءۇشىن سالىنعان ورىنداردى جاپقان، جورىقتا كاپىرلەرگە ەرىپ كەلگەن ەۋروپالىق جەزوكشە ايەلدەردى قۋىپ شىققان.
كاير ايەلدەرىنىڭ بۇزاقى ارەكەتتەرىنە قارسى قاتاڭ زاڭ قابىلدانعان.
ءمۇعالىمنىڭ قورىتۋى: «ۇلىلىققا تاعزىم»
بەيبارىس 1223 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 10 جاسىندا اتا - اناسىنان ايرىلىپ، قۇلدىق قامىتىن كيىپ، باسقا ەلگە ساتىلىپ كەتتى. ءومىردىڭ ەڭ اششى كەزەڭدەرىن ءوزىنىڭ تاباندىلىعى، قايسارلىعى، قىپشاققا ءتان باتىلدىعى مەن وجەتتىگىنىڭ ارقاسىندا بەيبارىس 1260 جىلى قازان ايىندا 37 جاسىندا تاققا وتىردى. ول مونعول، كرەست جورىقتارىن جەڭىپ، سيريا، ەگيپەت، يران، گرۋزيا، التىن وردا، فرانسيا، انگليا سياقتى ەلدەرمەن قارىم - قاتىناس جاسادى. وزىنەن ءىرى ەلدەرمەن بەيبىت، ايلالى ديپلوماتيالىق قاتىناس جاساسا، ۇساق مەملەكەتتەردى باسىپ الىپ ءىرى حاليفات قۇردى. ونى 17 جىل 2 اي 12 كۇن بيلەدى.
1277 جىلى 54 جاسىندا ءوزىنىڭ ءۋازىرى قالاۋىنىڭ قولىنان كەنەتتەن ءولدى. دەنەسى داماسكىگە جەرلەندى. مامليۋكتەر 1250 - 1517 جىلعا دەيىن بيلىك قۇردى. بەيبارىس تۋرالى 1990 جىلى م. سيماشكونىڭ «جۋسان» پوۆەسى بويىنشا تۇسىرىلگەن «بەيبارىس» كينوسى شىقتى. وندا «بەيبارىس» ءرولىن اتاقتى اكتەرىمىز ن. ءجانتورين ويناپ، ەستە قالارلىقتاي بەينە جاسادى، بەيبارىستىڭ كىم ەكەنىن الەمگە تانىتتى. بەيبارىس جايىنداعى درامانى ر. وتاربايەۆ جازسا، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى ا. ەرشۋوۆ «بەيبارىس» داستانىن جازدى. اتىراۋلىق قىلقالام شەبەرى ءا. جانتاسوۆ ونىڭ بەينەسىن بەينەلەپ، سۋرەتىن سالدى.
الماتىلىق ءمۇسىنشى ق. حاكيموۆ پەن ساۋلەتشى ق. جارىلعاپوۆتىڭ ەڭبەكتەرىمەن جاسالعان بيىكتىگى 6، 5 مەتر بولاتىن ەسكەرتكىشتى اتىراۋ وبلىسىنىڭ «بەيبارىس سۇلتان» اتىنداعى الاڭعا ورناتتى.
2000 جىلى قىركۇيەك ايىندا بەيبارىس سۇلتاننىڭ تۋعانىنا 775 جىل تولۋ مەرەيتويىنا وراي عىلىمي پراكتيكالىق كونفەرەنسيا ءوتتى. رەسپۋبليكا كولەمىندە 775 جىلدىعى تويلاندى.
بەكىتۋ جۇمىستارى.
1. 5 جولدى ولەڭ قۇراۋ.
2. «سينكۆەينن» ستراتەگياسى.
1. زات ەسىم: بەيبارىس.
2. سىن ەسىم: كوك كوزدى، بويى ۇزىن، قايسار، وجەت.
3. ەتىستىك: ەل بيلەدى، ساۋدانى دامىتتى، مۇسىلماندارعا قورعان بولدى.
4. تاقىرىپقا بايلانىستى ءوز ويىن بىلدىرەتىن 4 ۇعىم.
1. ادال.
2. مەيىرىمدى.
3. ايلاكەر.
4. قاتال.
5. سينونيم – سۇلتان.
3. «توپتاستىرۋ» ستراتەگياسى.
بەيبارىس
↓
قۇل
سۇلتان
مامليۋك
ديپلومات
قولباسشى
ساياساتكەر
ءدىندار
عۇلاما ادام
4. كەستەنى تولتىر:
جىلدار ء------------ومىرى ----------قولباسشىلىق قابىلەت ---------- قانداي ەلدەرمەن بايلانىس بولدى
6. ينسەرت ستراتەگياسى.
بىلەمىن
قىپشاق ەكەنىن
ارابتار جاۋلاپ العانعا دەيىن اتىراۋ وڭىرىندە تۋىپ وسكەنىن
بىلگىم كەلەدى
تۋعاندارى بولدى ما؟
قايدا جەرلەندى؟
اكەسى، شەشەسى تۋرالى
ۇيرەندىم
ەرلىك جاسادى، وجەتتىگى، سەزىمتالدىعىن، بىلىمدىلىگىن، مادەنيەتتىلىگىن، يماندىلىعىن
جاڭا ءبىلىم
فيلم بار.
ەسكەرتكىش ورناتىلدى.
مەشىت بار، ت. ب
1. ماملۇك، مامليۋك - باس بوستاندىعى جوق ادام، كەيىن قوعام تالابىنا ساي اسكەري اتاق
لاۋازىمى.
2. حاليفات - بىرنەشە مەملەكەتتىڭ بىرىگۋىنەن پايدا بولعان يمپەريا.
ۇيگە تاپسىرما:
1. بەيبارىس جونىندەگى وتىلگەن ماتەريالداردى پىسىقتاپ كەلۋ.
2. «مەنىڭ قيالىمداعى بەيبارىس» دەگەن تاقىرىپتا اڭگىمە جاز.
3. قىپشاقتار تاقىرىبىن قايتالاۋ، §20
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. «اتىراۋ» ەنسيكلوپەدياسى – «ب» - بەيبارىس.
2. «قازاقستان» ەنسيكلوپەدياسى.
3. «اتىراۋ» گازەتىنىڭ 2000 جىلعى جيناعى.
4. « بەيبارىس» پوەما - ديالوگ، اۆتورى ا. ەرۋشوۆ.
5. «بورتە - شىڭعىسحاننىڭ جۇبايى» كىتاپ.
6. «تاڭعاجايىپ بەيبارىس» اۆتورى وتەگەن ءجۇسىپ.
ساباقتىڭ ماقساتى: سۇلتان بەيبارىس
بىلىمدىلىگى: شىعىس پەن باتىستىڭ كىندىگى بولعان مىسىر ەلىنىڭ گۇلدەنۋىنە، مادەنيەتى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە عالىمداردىڭ قوسقان ۇلەسىن ءتۇسىندىرۋ؛
تاربيەلىگى: بابامىزدىڭ ءوز ەلىندە ەمەس، وزگە ەلدە 17 جىل سۇلتاندىق قۇرۋ، سول ەلدە قۇرمەتتەلۋ كەز كەلگەننىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس. ەرلىگىن، باتىلدىعىن، تاباندىلىعىن، قايسارلىعىن ۇلگى ەتۋ؛
دامىتۋشىلىعى: قالامعا ىلىكپەي، كوزگە تۇسپەي قالعان ءجايتتاردى زەرتتەۋ بولاشاقتىڭ ءىسى. دەگەنمەن گازەت - جۋرنال بەتىنە شىققان ماتەريالدى وقىپ ءوز بويىمىزعا جاقسى جاعىن الۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىرۋ.
ايدارى:
«بۇرىنعى ءداستۇردى، بۇرىنعى جاساعان ەرلىكتەردى بىلمەي، قادىرلەمەي تۇرىپ، جاڭا ەرلىكتەرگە شاقىرۋ بەكەرشىلىك» باۋىرجان مومىش ۇلى
ساباقتىڭ ءتۇرى، ءادىسى: شىعارماشىلىق ىزدەنىس ساباعى.
كورنەكتىلىگى:
1. كارتا (ساياسي)؛
2. كەستە؛
3. بەيبارىستىڭ بەينەسى؛
4. كىتاپ كورمەسى؛
5. بەيبارىس ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋ ءساتىن ۆيدەودان كورسەتۋ.
ساباقتىڭ جوسپارى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ءىى. جاڭا ساباق
1. ماملۇك ءسوزىن تالداۋ.
2. بەيبارىستىڭ بالالىق شاعى.
3. قولباسشىنىڭ قابىلەتى.
4. مىسىر مادەنيەتى.
5. ۇلىققا تاعزىم.
ءىىى. بەكىتۋ جۇمىستارى.
ءىۇ. ۇيگە تاپسىرما.
ءۇ. باعالاۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
1توپ: تاريحشىلار.
2توپ: ادەبيەتشىلەر.
3 توپ: زەرتتەۋشىلەر.
ءۇش توپتىڭ كومەگىمەن جاڭا ساباقتا الاتىن مالىمەتتەردى تالدايمىز.
«ماملۇك» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تالداۋ.
ءى توپ. تاريحشىلار:
باتىس تاريحشىلارى ماملۇكتەردى اسكەري بولىمىنە قاراي «باحري» جانە «بۋردجي» دەپ اتايدى. ماملۇكتەردىڭ ارقاسىندا اراب - يسلام وركەنيەتى مونعول مەن كرەسشىلەر زاۋالىنان امان قالدى. وعان يسلام الەمىندەگى توڭكەرىستە سايما - ساي كەلدى. 1258 جىلعى باعداد حاليفاتىنىڭ قۇلاۋى، مونعول شاپقىنشىلىعى اسەرىنەن كەزىندە يسلام مادەنيەتىنىڭ ورتالىعى بولعان باعدادتىڭ تالقاندالۋى، مىقتى - مىقتى عالىمداردىڭ مىسىرعا مونعول ەزگىسىنەن قاشىپ كەلۋى ونىڭ ورتالىققا اينالۋعا سەبەپ بولدى.
ءىى توپ. ادەبيەتشىلەر:
ءحىىى عاسىردا مىسىردىڭ مەملەكەت باسىنا ماملۇكتەر (اراب تىلىندە «مۇلىك»، «قۇل»، «باس بوستاندىعى جوق ادام» دەگەن ۇعىم بەرەدى) كەلەدى. ماملۇكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى موڭعولدار شاپقىنشىلىعى كەزىندە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، دەشتى - قىپشاق دالاسىنان مىسىرعا ساتىلعان قۇلدار. ءحىىى ع. – ءحىۇ ع. مىسىر مەن شامدا تۇركى (قىپشاق) ءتىلىن ۇيرەنۋگە دەگەن ۇلكەن قۇشتارلىق پايدا بولدى. ويتكەنى مەملەكەت باسىندا قىپشاق سۇلتاندارى وتىردى. سوندىقتان سول تۇستا ارابتارعا قىپشاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ءۇشىن ارابشا - قىپشاقشا سوزدىكتەر مەن گراماتيكالىق ەڭبەكتەر كوپ جازىلعان.
ءىىى توپ. زەرتتەۋشىلەر:
ماملۇك قىپشاقتارى ءحىى - ءحىىى عاسىرلاردا ارابستان (مىسىر، يسلام، مەسوپاتاميا، وڭتۇستىك ارابيا) اسكەرىنىڭ الدىڭعى ساپتاعى جاساقشىلارى بولعان. بۇل قىپشاق قۇلدارى مىسىر مەن شامدى 250 جىل بيلەيدى. ولار ءحىىى عاسىردا ايۋب اۋلەتىنىڭ ەڭ سوڭعى شاح مۇراگەرى سۇلتان تۇران شاحتى ءولتىرىپ، ماملۇك مەملەكەتىنىڭ العاشقى بيلەۋشىسى ايبەك بولدى. ايبەك تاققا وتىرعانىمەن ماملۇك مەملەكەتىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتقان ال - ماليك - از - زاحير رۋح – اد - دين بەيبارىس.
ءىى تاقىرىپشا. «بەيبارىستىڭ بالالىق شاعى»
ءى توپ تاريحشىلار:
«بەيبارىس قىپشاق دالاسىندا تۋعان، كوزى كوگىلدىرلەۋ ەدى»، - دەپ جازادى ماكريزي. شىنىندا دا سولاي، ءبىر كوزىنە سۇيەل شىققان. سول كەمتارلىعىنان داماسكىدە بالا كەزىندە نەبارى 800 دينارعا ساتىپ جىبەرىلگەن. ءوڭى قوڭىرلاۋ، داۋسى اشىق، ىستىق قاندى ادام بولعان.
ءىى توپ. ادەبيەتشىلەر:
مامليۋكتەردىڭ ەگيپەتتى بيلەگەن ءتورتىنشى سۇلتانى (1260 - 1277 جج.). اكەسىنىڭ اتى جاناق، شەشەسىنىڭ اتى ايەك دەگەن مالىمەتتەر بار. داماسكىدە 10 جاسىندا 800 ديرحيمگە ساتىلعان.
ءىىى توپ. زەرتتەۋشىلەر:
بەيبارىس تۋرالى جازبالاردا، ونىڭ قىپشاق ەلىنەن، الشىن تايپاسىنان، بەرىش رۋىنان شىققانى جايلى انىقتاما دەرەكتەر دە بار. شىڭعىسحاننىڭ شابۋىلىنان بۇرىن، سارىارقانىڭ سولتۇستىك باتىسىنان باستاپ، سىر وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىمەن، ماڭعىستاۋ تۇبەگىن، ەدىل – جايىق ارالىعىن قىپشاقتار مەكەندەگەن، ءوزىڭ مەملەكەتتىك بىرلەستىگىن قۇرعاندى. ول مەملەكەت تاريحتا دەشتى قىپشاق اتالادى. وسى مەملەكەت قۇرامىنا تەك قىپشاق رۋىنان باسقا ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇزدىڭ، ياعني الشىن، نوعاي، قاراقالپاق دون وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىمەن، ازوۆ قالاسىنىڭ اينالاسىندا مەكەندەگەن تۇرلىشە تۇرىك تەكتەس رۋلاردىڭ ءبىرشاماسى كىرگەن. بەيبارىس قىپشاق قىزى ءتاج – باقىتقا ۇيلەنگەن. ودان سايد حان مۇحاممەد جانە احمەت اتتى ەگىز ۇلدارى بولعان.
ءىىى تاقىرىپشا. «قولباسشىلىق قابىلەتى»
ءى توپ. تاريحشىلار:
تاريحي مالىمەتتەرگە قاراعاندا، اراب ەلدەرى ىشىندە، مۇسىلمان ەلدەرىندە يسلام ءدىنىنىڭ ەكى باعىتى، ياعني سۋنيتتەر مەن شييتتەر اراسىندا ۇزاققا سوزىلعان كۇرەس بولعانى انىق. تەك ءۋالي ارىستاننىڭ كەزىندە سۋنيتتەر جەڭىسكە جەتتى. ءوز جاساعىنىڭ، ءوز باسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋى ءۇشىن شەتەلدىكتەردەن ارنايى جاساقتار قۇرىلعان. ول جاساقتاردىڭ قاتارى تۇتقىندالعان تۇرىك جانە شىعىس حالىقتارىنىڭ جاستارىنان تولىقتىرىلىپ وتىرىلعان.
ەۋروپالىقتاردىڭ كرەستى جورىعى كەزىندە سول تۇتقىن جاستاردىڭ قاتارىندا اسكەر باسشىسى بولعانى، ونىڭ سۇلتاندىعى كەزىندە ەگيپەت پەن سيريا ۇلكەن مەملەكەتكە اينالىپ، حال - احۋالدارى جاقسارعانى، كرەست جورىعىن تالقانداپ، مونعول باسقىنشىلارىنا دا تويتارىس بەرگەنى، اراب، مۇسىلمان ەلدەرىنە قورعان بولعانىن جازعان.
ءىى توپ. ادەبيەتشىلەر:
داماسكىنىڭ شاھارباسى 800 ديرحەمگە ساتىپ الادى. قارىنداسى اعاسىنان ساتىپ اپ: «مەنىڭ تۋرا ساعان تارتقان ۇلىم قايتىس بولدى. سەنىڭ اتىڭ – بەيبارىس. بار دۇنيە – مۇلىك سەنىكى»، - دەيدى. انالىق مەيىرىمىنىڭ ارقاسىندا ەركىندىك العان بەيبارىستىڭ باقىتى ەندى اشىلا باستايدى. كوشپەلى باداۋيلەردىڭ كومەگىمەن قاراقشىلارمەن بولعان قاقتىعىستا جاس مامليۋك جەڭىسكە جەتىپ سۇلتان دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلەدى.
ءىىى توپ. زەرتتەۋشىلەر:
ون جەتى جىل بويى ەگيپەت پەن سيريانىڭ كرەسشىلەر جورىعىنان، مونعول شاپقىنشىلىعىنان قورعاپ، بولشەكتەنگەن ۇساق مەملەكەتتەردى حاليفات - يمپەريا دارەجەسىنە جەتكىزگەن. كەز كەلگەن تاق يەسى سياقتى كۇدىكشىل، كەكشىل، قاتىگەزدە بولدى. بىردە ۇلكەن ۇلى سايد اكەسىنە دايارلانعان داستارحاننىڭ ۇستىندەگى قىپ – قىزىل قاربىزعا قىزىعىپ، جەي بەرەم دەگەندە سۇلتان كىرىپ كەلەدى. بالاسى ۇيالىپ شىعىپ كەتەدى. بەيبارىس قاربىزدىڭ ءبىر ءتىلىمىنىڭ ءدامىن تارتادى دا، ۋلانعانىن سەزىپ، ونى بالاسىنان كورىپ شاريعات جولىمەن ولتىرۋگە ۇكىم شىعاردى. كەيىن قاربىزعا ۋ سالعان دايارشى ايەل ەكەنىن بىلگەندە قاتتى وكىندى. ەڭ جاقىن دوسى يبراگيم سايدتىڭ ادالدىعىنا سەنىپ تىعىپ تاستاعان ەدى.
1227 جىلى ءۋازىرى قالاۋىندى مەككەگە اپارىپ، اللانىڭ قاسيەتتى ءۇيى بايتاللانىڭ قاسىندا تۇرىپ: «ماعان ادالمىسىڭ، اللانىڭ مەشىتىندە انت بەر»، - دەيدى. قالاۋىن انت سۋ ىشەدى. جولاي داماسكىگە سوعادى. ونى بىلگەن قالاۋىن شاھار بەگىنە جاسىرىن: «سۇلتان ىشەتىن تاماعىنا ۋ تامىز. سيريانىڭ بيلىگىن تۇگەل ساعان بەرەمىن» دەپ حات جازدى.
ءسويتىپ 7 كۇننەن كەيىن بەيبارىس دۇنيەدەن ءوتتى. ول داماسكىدەگى باب – ءال – باريد زيراتىنا جەرلەندى. بەيبارىستىڭ ۇلى سايدتى، باقشادا ۋلى سۋسىن بەرىپ ولتىرسە، ەكىنشى ۇلى احمەتتى جاساندى قابىرعانىڭ استىنا قالدىرىپ ءولتىردى.
بەيبارىستىڭ جاقتاستارىنىڭ ءبىرىن دارعا اسىپ، ءبىرىن ۋ بەرىپ ءولتىرىپ، قالعاندارىن قۋدالادى.
قىپشاقتان شىققان مامليۋكتەر اۋلەتى ەگيپەتتى 1250 – 1517 جىلداردىڭ ارالىعىندا، 267 جىل بيلەپ بارىپ تاريح ساحناسىنان ىعىستى.
ءىۇ تاقىرىپشا. «مىسىر مادەنيەتى»
ءى توپ. تاريحشىلار:
بەيبارىس سۇلتان تاعىنا وتىرىسىمەن ءار شاھاردىڭ قورعانىسىن نىعايتىپ، قامال مۇنارا، جول بويىنا، بەكەت ايلاقتارعا شىراق سالدىردى. ءار قالادا تۇراقتى اسكەر ۇستادى. ءتارتىپتى نىعايتىپ، ۇرى – قارى، قاراقشىنى جويدى. شولەيتكە كانال قازدىرىپ، قۇبىر تارتقىزدى. ساراي ىشىندەگى الاۋىزدىقتى جويدى. الەمنىڭ تۇكپىر – تۇكپىرىنەن اعىلعان كوپەستەرگە ەسىك اشتى. وزەندەرگە كوپىر سالدىرىپ، ءار شاھارعا مەشىت ورناتتى.
ءىى توپ. ادەبيەتشىلەر:
ماملۇكتەر كەزەڭى مىسىر مەن شام ءۇشىن اسا جوعارى داۋىرلەۋ زامانى بولدى. وعان يسلام الەمىندەگى توڭكەرىس تە سايما – ساي كەلدى. 1258 جىلى باعدات حاليفاتىنىڭ قۇلاۋى، مونعول شاپقىنشىلىعى اسەرىنەن كەزىندەگى يسلام مادەنيەتىنىڭ ورتالىعى بولعان باعداتتىڭ تالقاندالۋى، مىسىرعا مىقتى – مىقتى عالىمداردىڭ مونعول ەزگىسىنەن قاشىپ كەلىپ، ورتالىققا اينالدىرۋىنا سەبەپ بولدى.
اراب ءتىل ءبىلىمپازدارى قىپشاق ءتىلىن وقىپ – ۇيرەنۋگە دەگەن ۇلكەن مۇددەلىك تۋىنداعان. سونىڭ ناتيجەسىندە قىپشاق تىلىنە قاتىستى الۋان ءتۇرلى سوزدىكتەر، گرامماتيكالىق وقۋلىقتار، ۇلكەندى – كىشىلى انىقتامالار دۇنيەگە كەلگەن.
ءىىى توپ. زەرتتەۋشىلەر:
17 جىل 2 اي 12 كۇن امىرلىك ەتكەن بەيبارىس ەل بيلەۋ داستۇرىنە ساي ونىڭ كايرداعى سارايى ساۋلەتتى بولعان.
اياق - تاباق تاسۋشىلار دا، تاعام ءدامىن تاتىپ بىلۋشىلەر دە، تۇنگى كۇزەتشىلەر دە ءتيىستى لاۋازىمعا ساي بولعان. ولاردىڭ ءبارى دە قامالدا وتەتىن قابىلداۋلارعا قاتىسىپ وتىرعان. اسكەري بەكىنىستەردى جاساقتاعان بەيبارىس ءدىندار بولعان، قالانى ساۋىقتىرۋ ماقساتىندا كايردا اناشا تارتىپ، شاراپ ىشۋگە تىيىم سالعان، بارلىق ىشىمدىك ورىندارى مەن جەزوكشەلەر ءۇشىن سالىنعان ورىنداردى جاپقان، جورىقتا كاپىرلەرگە ەرىپ كەلگەن ەۋروپالىق جەزوكشە ايەلدەردى قۋىپ شىققان.
كاير ايەلدەرىنىڭ بۇزاقى ارەكەتتەرىنە قارسى قاتاڭ زاڭ قابىلدانعان.
ءمۇعالىمنىڭ قورىتۋى: «ۇلىلىققا تاعزىم»
بەيبارىس 1223 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 10 جاسىندا اتا - اناسىنان ايرىلىپ، قۇلدىق قامىتىن كيىپ، باسقا ەلگە ساتىلىپ كەتتى. ءومىردىڭ ەڭ اششى كەزەڭدەرىن ءوزىنىڭ تاباندىلىعى، قايسارلىعى، قىپشاققا ءتان باتىلدىعى مەن وجەتتىگىنىڭ ارقاسىندا بەيبارىس 1260 جىلى قازان ايىندا 37 جاسىندا تاققا وتىردى. ول مونعول، كرەست جورىقتارىن جەڭىپ، سيريا، ەگيپەت، يران، گرۋزيا، التىن وردا، فرانسيا، انگليا سياقتى ەلدەرمەن قارىم - قاتىناس جاسادى. وزىنەن ءىرى ەلدەرمەن بەيبىت، ايلالى ديپلوماتيالىق قاتىناس جاساسا، ۇساق مەملەكەتتەردى باسىپ الىپ ءىرى حاليفات قۇردى. ونى 17 جىل 2 اي 12 كۇن بيلەدى.
1277 جىلى 54 جاسىندا ءوزىنىڭ ءۋازىرى قالاۋىنىڭ قولىنان كەنەتتەن ءولدى. دەنەسى داماسكىگە جەرلەندى. مامليۋكتەر 1250 - 1517 جىلعا دەيىن بيلىك قۇردى. بەيبارىس تۋرالى 1990 جىلى م. سيماشكونىڭ «جۋسان» پوۆەسى بويىنشا تۇسىرىلگەن «بەيبارىس» كينوسى شىقتى. وندا «بەيبارىس» ءرولىن اتاقتى اكتەرىمىز ن. ءجانتورين ويناپ، ەستە قالارلىقتاي بەينە جاسادى، بەيبارىستىڭ كىم ەكەنىن الەمگە تانىتتى. بەيبارىس جايىنداعى درامانى ر. وتاربايەۆ جازسا، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى ا. ەرشۋوۆ «بەيبارىس» داستانىن جازدى. اتىراۋلىق قىلقالام شەبەرى ءا. جانتاسوۆ ونىڭ بەينەسىن بەينەلەپ، سۋرەتىن سالدى.
الماتىلىق ءمۇسىنشى ق. حاكيموۆ پەن ساۋلەتشى ق. جارىلعاپوۆتىڭ ەڭبەكتەرىمەن جاسالعان بيىكتىگى 6، 5 مەتر بولاتىن ەسكەرتكىشتى اتىراۋ وبلىسىنىڭ «بەيبارىس سۇلتان» اتىنداعى الاڭعا ورناتتى.
2000 جىلى قىركۇيەك ايىندا بەيبارىس سۇلتاننىڭ تۋعانىنا 775 جىل تولۋ مەرەيتويىنا وراي عىلىمي پراكتيكالىق كونفەرەنسيا ءوتتى. رەسپۋبليكا كولەمىندە 775 جىلدىعى تويلاندى.
بەكىتۋ جۇمىستارى.
1. 5 جولدى ولەڭ قۇراۋ.
2. «سينكۆەينن» ستراتەگياسى.
1. زات ەسىم: بەيبارىس.
2. سىن ەسىم: كوك كوزدى، بويى ۇزىن، قايسار، وجەت.
3. ەتىستىك: ەل بيلەدى، ساۋدانى دامىتتى، مۇسىلماندارعا قورعان بولدى.
4. تاقىرىپقا بايلانىستى ءوز ويىن بىلدىرەتىن 4 ۇعىم.
1. ادال.
2. مەيىرىمدى.
3. ايلاكەر.
4. قاتال.
5. سينونيم – سۇلتان.
3. «توپتاستىرۋ» ستراتەگياسى.
بەيبارىس
↓
قۇل
سۇلتان
مامليۋك
ديپلومات
قولباسشى
ساياساتكەر
ءدىندار
عۇلاما ادام
4. كەستەنى تولتىر:
جىلدار ء------------ومىرى ----------قولباسشىلىق قابىلەت ---------- قانداي ەلدەرمەن بايلانىس بولدى
6. ينسەرت ستراتەگياسى.
بىلەمىن
قىپشاق ەكەنىن
ارابتار جاۋلاپ العانعا دەيىن اتىراۋ وڭىرىندە تۋىپ وسكەنىن
بىلگىم كەلەدى
تۋعاندارى بولدى ما؟
قايدا جەرلەندى؟
اكەسى، شەشەسى تۋرالى
ۇيرەندىم
ەرلىك جاسادى، وجەتتىگى، سەزىمتالدىعىن، بىلىمدىلىگىن، مادەنيەتتىلىگىن، يماندىلىعىن
جاڭا ءبىلىم
فيلم بار.
ەسكەرتكىش ورناتىلدى.
مەشىت بار، ت. ب
1. ماملۇك، مامليۋك - باس بوستاندىعى جوق ادام، كەيىن قوعام تالابىنا ساي اسكەري اتاق
لاۋازىمى.
2. حاليفات - بىرنەشە مەملەكەتتىڭ بىرىگۋىنەن پايدا بولعان يمپەريا.
ۇيگە تاپسىرما:
1. بەيبارىس جونىندەگى وتىلگەن ماتەريالداردى پىسىقتاپ كەلۋ.
2. «مەنىڭ قيالىمداعى بەيبارىس» دەگەن تاقىرىپتا اڭگىمە جاز.
3. قىپشاقتار تاقىرىبىن قايتالاۋ، §20
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. «اتىراۋ» ەنسيكلوپەدياسى – «ب» - بەيبارىس.
2. «قازاقستان» ەنسيكلوپەدياسى.
3. «اتىراۋ» گازەتىنىڭ 2000 جىلعى جيناعى.
4. « بەيبارىس» پوەما - ديالوگ، اۆتورى ا. ەرۋشوۆ.
5. «بورتە - شىڭعىسحاننىڭ جۇبايى» كىتاپ.
6. «تاڭعاجايىپ بەيبارىس» اۆتورى وتەگەن ءجۇسىپ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: " PAINT" گرافيكالىق رەداكتورىندا موزايكا سالۋ. تەڭىز تۇبىندە.
