InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج ستۋدەنتى   
ورىنداعان: ت-54 توپ ستۋدەنتى ەرالحان روزا جابپار قىزى

 

1. د.ي. مەندەلەيەۆ «حيميا نەگىزدەرى» ەڭبەگىنىڭ كىرىسپەسىندە ەلەمەنتتەر  مەن ءجاي زاتتاردى «حيميالىق ءبىلىمنىڭ نەگىزى» دەپ قاراستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ تابيعاتتاعى ءار ءتۇرلى تارالۋىن كورسەتكەن جانە ەڭ كەڭ تاراعان دەپ كەلەسى 14 ەلەمەنتتى اتاعان: سۋتەك، كومىرتەك، ازوت، وتتەك، ناتريي، ماگنيي، اليۋمينيي، كرەمنيي، فوسفور، كۇكىرت، حلور، كاليي، كالسيي جانە تەمىر. د.ي.مەندەلەيەۆتىڭ پىكىرى بويىنشا، تابيعاتتا از تاراعان، ءبىراق تىرشىلىكتە جانە تەحنيكادا كوپ قولدانىلاتىن 23 ەلەمەنت بار. ولار: ليتيي، بور، فتور، حروم، مارگانەس، كوبالت، نيكەل، كادميي، قالايى، سۇرمە، يود، باريي، پلاتينا، التىن،سىناپ، قورعاسىن جانە ۆيسمۋت.

«سيرەك، ءبىراق جاقسى تانىمالدارعا» 14 ەلەمەنت جاتادى: بەريليي، تيتان، ۆاناديي، سەلەن، سيركونيي، موليبدەن، پاللاديي، سەزيي، ۆولفرام، وسميي، يريديي، تاليي، توريي، جانە ۋران. بۇل ەلەمەنتتەردى د.ي.مەندەلەيەۆ «از قولدانىلاتىن» دەپ سيپاتتايدى. سونىمەن قاتار، «وتە از كەزدەسەتىن، ءارى ءىس جۇزىندە قولدانىلمايتىندارعا» كەلەسى 18 ەلەمەنت جاتقىزادى: سكانديي، گاليي، گەرمانيي، رۋبيديي، يتتەريي، نيوبيي، رۋتەنيي، روديي، ينديي، تەللۋر، سەزيي، لانتان، نەوديم، پرازەوديم، ساماريي، يتتەربيي، ەربيي،تانتال.

ينەرتتى گازداردى د.ي.مەندەلەيەۆ  ءجاي زاتتاردىڭ ەرەكشە توبىنا بىرىكتىردى – گەليي، نەون، ارگون، كريپتون جانە كسەنون، ال راديي جايىندا  بولەك ەسكەردى.

د.ي.مەندەلەيەۆ سول كەزدە جەر قىرتىسىنداعى ەلەمەنتتەردىڭ جايىندا ساندىق سيپاتتاما بەرە المادى، ءبىراق قازىرگى عىلىمي مالىمەتتەردى جەر قىرتىسىنداعى ەلەمەنتتەر مولشەرىنىڭ ساندىق مولشەرى سالماعى بويىنشا پايىزبەن كورسەتىلگەن. ەلەمەنتتەردىڭ بۇل سالماقتىڭ مولشەرىن سالماقتىق كلارك  دەپ اتايدى. ەڭ العاشقى كلارك ماندەرىن ءبىرقاتار عالىمدار ءاردايىم  تولىقتىرىپ، جاڭادان قاراستىرىپ وتىردى، سولاردىڭ ىشىندە  ۆ.ي.ۆەرنادسكيي، ا.ە.فەرسماندى، ا.پ.ۆينوگرادوۆتى، ۆ.گ.ءحلوپيندى، ال شەت ەلدەردەن – كلاركتى، گولدشميدتى، ۆاشينگتوندى، حيەۆەشيندى ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك.

1 كەستەدە ۆ.ي. ۆەرنادسكيي ۇسىنعان ەلەمەنتتەردىڭ «تارالۋ دەكاداسىنداعى» ورنالاسۋى كەلتىرىلگەن.

وسى كەستە مالىمەتتەرى بويىنشا ولاردىڭ تارالۋىنىڭ ءار ءتۇرلى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى: ءبىرىنشى ەكى دەكاداعى بارلىعى 9 ەلەمەنت كىرەدى، ولاردىڭ ۇلەسىنە جەر قىرتىسى سالماعىنىڭ 98،1%-ى  جاتادى؛ ءۇشىنشى دەكادانىڭ 6 ەلەمەنتىنە  1،5% جاتادى؛ ال قالعان ەلەمەنتتەردىڭ بارلىعىنا 0،4%. سونىمەن قاتار، جەر قىرتىسىنداعى كەيبىر ەلەمەنتتەردىڭ مولشەرى ميليارد ەسە ايىرىلۋى مۇمكىن. ەلەمەنتتەردىڭ كلاركتارىن قاراستىرعاندا، ولاردىڭ ماندەرىن تۇراقتى دەپ ساناۋعا بولمايدى. ول ماندەر جىلدان-جىلعا مينەرالوگيالىق، حيميالىق جانە فيزيكا-حيميالىق ءاناليزدىڭ دامۋىنا بايلانىستى، پايدالى كەن قازبالارىنىڭ جاڭا ورىندارى اشىلعان سايىن، ەلەمەنتتەر قاسيەتتەرى تۋرالى ءبىلىم تەرەڭدەگەن سايىن وزگەرە بەرەدى.

1 كەستە

ۆ.ي. ۆەرنادسكيي ۇسىنعان ەلەمەنتتەردىڭ «تارالۋ دەكاداسى»

تارالۋ دەكادالارى	كلارك ءمانىنىڭ رەتى	ەلەمەنتتەر	دەكاداداعى ەلەمەنتتەر سانى
ءى	>101	و،Sءى	2
ءىى	101	اl،Fe،Ca،Na،K،Mg،H	7
ءىىى	10-1	Ti،C،Cl،P،S،Mn	6
ءىV	10-2	F،Ba،N،Sr،Gr،Zr،V،Ni،Zn،Cu،B	11
V	10-3	Rb،Li،Y،Cl،Co،Th،Nd،Pb،Mo،Br،Be،Ga	12
Vءى	10-4	U،W،Yb،Dy،Gd،Sm،Er،La،Sn،Se،Cd،As، Pr،Hf،Ar،Ge،Lu،Cs،Hg،Tu،Ho،Tb،I	23
Vءىى	10-5	Se،Sb،Nb،Ta،Eu،In،Bi،Tl،Ag	9
Vءىىى	10-6	Pd،Pt،Ru،Os،Au،Rh،Ir،Te،He	9
ءىح	10-7	Ne،Re	2
ءح-حىىى	10-8-10-11	Kr،Xe،Ra،Pa	1

1 كەستەدە الدىڭعى دەكادالار ەلەمەنتتەرىنىڭ مەندەلەيەۆتىڭ توپتاستىرۋى قازىرگى توپتاستىقپەن تولىق سايكەستىگىن بايقاۋعا بولادى. ءبىراق د.ي. مەندەلەيەۆ جەر قىرتىسىنداعى ەلەمەنتتەردىڭ از نەمەسە كوپ تارالۋىن تەك اتاپ قانا كەتپەي، «سۋتەك، ناتريي، ماگنيي جانە تەمىردىڭ بىزدەن الىس عارىشتاعى جۇلدىزدار دا بار ەكەنى، جەردە جاي دەنە تۇرىندە پايدا بولعانى زاتتاردىڭ بۇكىل عارىشقا  تارايتىندىعىن دالەلدەيدى، - دەيدى  ول،  - ال نەلىكتەن تابيعاتتاعى جاي زاتتاردىڭ سالماعى باسقالاردان جوعارى ەكەنىن ءبىز ءالى بىلمەيمىز».

د.ي. مەندەلەيەۆتىڭ كەيبىر جاي زاتتار تابيعاتتا نەلىكتەن كوبىرەك  كەزدەسەتىنى تۋرالى سۋراعانى  ۆ.ي. ۆەرنادسكيي  مەن ا.ە. فەرسمان نەگىزىن  قالاعان قازىرگى گەوحيميا جاۋاپ بەرەدى.

ۆ.ي. ۆەرنادسكييدىڭ انىقتاۋى بويىنشا، گەوحيميا «حيميالىق ەلەمەنتتەردى، ياعني جەر قىرتىسىنىڭ اتومدارىن عىلىمي زەرتتەيدى. ول ولاردىڭ تاريحىن، تارالۋىن جانە كەڭىستىكتە – ۋاقىتتا جىلجۋىن، ءبىزدىڭ پلانەتامىزداعى گەنەتيكالىق قاتىناسىن زەرتتەيدى. ول جەر جەر تاريحىنىڭ كەڭىستىگى مەن ۋاقىتىندا اتوم-مولەكۋلالاردىڭ قوسىلۋ تاريحىن زەرتتەيتىن مينەرالوگيادان كۇرت وزگەشە. گەوحيميا جەر شارىمەن  قاتاڭ شەكتەلگەن ايماقتا عارىشتىڭ شەكسىز ايماقتارىندا بولۋى مۇمكىن دەپ بولجاعان قۇبىلىس پەن زاڭدىلىقتاردى اشادى.

ءقازىر ءبىز ءۇشىن حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ سول عارىش ماتەريالدارىندا، جۇلدىزداردا، پلانەتالاردا، اتومدىق بۇلتتاردا، عارىش ماڭدارىندا رەتسىز قالاي بولسا سولاي تارالماعانى ايقىن. ولاردىڭ تارالۋى اتومداردىڭ  قۇرىلىسىنا تاۋەلدى.

گەوحيميانى وسىلاي ءتۇسىنۋ تەك قازىرگى زاماندا اتوم قۇرىلىسى جانە ەلەمەنت تۋرالى تۇسىنىكتىڭ تولىقتىرىلۋىنا بايلانىستى دامي باستايدى. گەوحيميانىڭ دامۋىنا «اتاقتى عىلىمي جالپىلاما» (ۆ.ي. ۆەرنادسكيي ەلەمەنتتەدىڭ پەريودتىق زاڭىن وسىلاي  اتايدى) اسەرىن تيگىزدى. ول د.ي. مەندەلەيەۆتىڭ «حيميا نەگىزى» ەڭبەگىندەگى «گەوحيميا  جانە عارىشتىق  حيميانىڭ ماسەلەلەرى تەك اشىلىپ قويماي، ماڭىزى بويىنشا ءبىرىنشى قاتارعا ىعىستىرعانىن» اتاپ وتەدى.

شىن مانىندە جەر قىرتىسىنداعى ەلەمەنتتەردىڭ ءار ءتۇرلى تارالۋى تۋرالى سۇراعىنا مەندەلەيەۆ ءوزى ۇسىنعان پەريودتىق زاڭمەن جاۋاپ بەردى. جەر قىرتىسى جايىندا ايتا وتىرىپ، ۆ.ي. ۆەرنادسكيي «جەر قىرتىسىنىڭ حيميالىق قۇرامى ونى قۇرايتىن اتومداردىڭ قۇرىلىسىمەن بايلانىستى» ەكەنىن تاعى دا ەسكەرتتى.

جەر قىرتىسىندا ەڭ كوپ تاراعان – ول اتوم قۇرىلىسى قاراپايىم ەلەمەنتتەر – پەريودتىق جۇيەنىڭ ءبىرىنشى ءۇش قاتارىنىڭ ەلەمەنتتەرى (ليتيي، بەريليي، بوردى  ساناماعاندا). اتوم قۇرىلىسىنداعى سيممەتريا  وتە ماڭىزدى اسەر بەرەدى، سەبەبى  ول يادرونىڭ وڭ زاريادىنىڭ ءجۇپ سانىمەن بايلانىستى. بەلگىلى گاركينە ەرەجەسى بويىنشا، ءجۇپ ساندى ەلەمەنتتەر تاق ساندىلارمەن سالىستىرعاندا كوبىرەك تارالادى. بۇل ەرەجە اسىرەسە سيرەك جەر ەلەمەنتتەرىندە انىق بايقالادى. ونى گولديميدت اتاقتى دياگرامماسىندا كورسەتكەن (1 سۋرەت).

مەندەلەيەۆ كەستەسىندەگى ۇلكەن پەريودتاردىڭ ەلەمەنتتەرىندە – ءىV پەريودتا سكاندييدەن گەرمانييگە دەيىن، V پەريودتا يتترييدەن قالايىعا دەيىن جانە Vءى پەريودتا لانتاننان قورعاسىنعا دەيىن – ەلەمەنتتەردىڭ جەر قىرتىسىنداعى تارالۋىنىڭ ولاردىڭ پەريودتىق جۇيەدە ورنالاسۋىنا تاۋەلدىلىگى انىق بايقالدى. 2 سۋرەتتە ەلەمەنتتىڭ كلارك ءمانىنىڭ ونىڭ پەريودتىق جۇيەدە ورنالاسۋىنا (ەلەمەنتتىڭ رەتتىك  ءنومىرى) تاۋەلدىلىگى گرافيك تۇرىندە كەلتىرىلگەن.

2 سۋرەتتەن پەريود سانى نەعۇرلىم تومەن بولسا، ياعني ەلەمەنتتىڭ رەتتىك ءنومىرى جوعارى بولسا، جەر قىرتىسىنداعى اتوم سانىنىڭ ابسوليۋتتىك  مولشەرى سوعۇرلىم تومەن ەكەندىگىن كورەمىز.

قازىرگى عىلىمنىڭ كەيبىر سالالارى – يادرولىق فيزيكا، استروفيزيكا، «يادرولىق گەولوگيا» - اتومدىق يادرولاردىڭ تارالۋ تەورياسىن تەك جەرگە قاتىستى ەمەس، كۇن جۇيەسىنىڭ بارلىق دەنەلەرىنە ءتيىستى قاراستىرۋمەن اينالىسادى.

بۇل جايدى وسى جەردە قاراستىرماي-اق (ولار ۆ.ۆ.چەردىنسيەۆتىڭ ارنايى كىتابىندا  قاراستىرىلعان) ەلەمەنتتەردىڭ جەر قىرتىسىندا تارالۋ مولشەرى جالپى كۇن جۇيەسىنە دە سايكەس دەپ ساناۋعا بولمايتىنىن اتاپ كەتەمىز: سەبەبى  كەيبىر ەلەمەنتتەر جەر قىرتىسىندا وتە از (مىسالى گەليي (10^-6))، ال كۇندە كەڭىنەن تاراعان.

ەلەمەنتتەردىڭ جەر قىرتىسىندا تارالۋى تەك يادرو قۇرىلىسىمەن عانا ەمەس، جالپى اتوم قۇرىلىسىمەن دە بايلانىستى: قوسىلىستار  ءتۇزىلۋ  (مينيرالدار) ەلەمەنتتەر  اراسىنداعى بايلانىس ەلەكتروندىق بۇلتتاردىڭ قۇرىلىسىنا جانە وعان تاۋەلدى فاكتورلارعا تاۋەلدى.

ا.ە. فەرسمان 1932 جىلى ەلەمەنتتىڭ سيرەكتىگى تۋرالى تۇسىنىكتى ۇسىنىپ، كەيىن ونى دامىتتى جانە ونىڭ اتومىنىڭ قۇرىلىسىمەن نەگىزدەلەتىن  قاسيەت ەكەنىن كورسەتتى. ول «اتوم  قاسيەتتەرى جانە ونىڭ قۇرىلىمى تەك قانا ەلەمەنتتەردىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مينيرالداردىڭ دا بايلانىسۋ جانە تارالۋ  زاڭدىلىقتارى انىقتايدى. مىنە، گەوحيميانىڭ بۇگىنگى جاعدايى وسىنداي ...»، - دەپ تۇجىرىمدايدى.

گەوحيميا بويىنشا ەلەمەنتتىڭ  «سيرەكتىگىن» فەرسمان كەلەسى ءۇش سەبەپپەن تۇسىندىرەدى:

1)  ەلەمەنتتىڭ اتوم قۇرىلىسىمەن بايلانىستى سيرەكتىگى جانە سونىڭ ناتيجەسىندەگى تۇراقسىزدىعى؛
2)  ەلەمەنتتىڭ جەردىڭ تەرەڭ ايماقتارىندا جيناقتالۋىنىڭ ارقاسىندا ونىڭ بەتكى قىرتىسىندا از بولۋى؛
3)  ەلەمەنتتىڭ جيناقتالۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن حيميالىق قاسيەتتەردىڭ ەرەكشەلىكتەرى.

وسىعان بايلانىستى فەرسمان سيرەك ەلەمەنتتەردى ءۇش توپقا ءبولدى:

ءى. جالپى سيرەك:
ا) Li، Be، B- عارىشتىڭ  تاپشى ەلەمەنتتەرى
ب) Ta، W، Re، Os، Ir، Pt، Au، Hg، Ti، Bi، Th، U -  يادروسىنىڭ زاريادى  جوعارى ەلەمەنتتەر
ۆ) Po، Ra، Ac، Th، Pa، U -  راديواكتيۆتىك ىدىراۋ ەلەمەنتتەرى
ءىى. جەر قىرتىسىنداعى سيرەك كەزدەسەتىن، سەبەبى جەردىڭ ءبىز زەرتتەي المايتىن قاباتىندا جيناقتالادى (ياعني، اتوم جانە گيدروسفەرانى قوسقاندا 16 كم قاباتتان تومەن جيناقتالاتىن ەلەمەنتتەر):
ا) Ge، W، Mo، Ni، Co  - سيدەروفيلدەر دەپ اتالعان؛
ب) Ru، Rh، Pd، Os، Ir، Pt  جانە Au – پلاتينالىق مەتالدار؛
ۆ) Se، Te، As، Sb، Bi – شامالاپ.
ءىىى. حيميالىق قاسيەتتەرى ەرەكشە بولعاندىقتان سيرەك ەلەمەنتتەر:
ا) He، Ne، As، Kr، Xe – اسىل جانە ينەرتتى گازدار؛
ب) Li، Be، B، F، Sc، V، Ga، Br، Rb، Y، Nb، In، I، Cs، سيرەك جەر ەلەمەنتتەر، Re، Ta، Hg، Tl  - رەتتىك ءنومىرى تاق تيپتىك سيرەك ەلەمەنتتەر

كەستەدە كلارك ماندەرىنىڭ ءار ءتۇرلى ەكەنى بايقالدى: كەيبىر ەلەمەنتتەر ءۇشىن وزگەرمەگەن، ال كەيبىرەۋلەرى ءۇشىن فەرسماننىڭ مالىمەتتەرى كلاركتىكىمەن سالىسىرعاندا تومەنىرەك، ونى سالماقتىق پايىزدى تۋرالاپ  تابۋمەن  تۇسىندىرۋگە بولادى، ال كەيبىر ەلەمەنتتەر ءۇشىن ماندەردىڭ وتە جوعارلاۋى بايقالادى. ونى جاڭا كەن ورىندارىنىڭ اشىلۋىمەن، اناليز ەسەپتەرىنىڭ جوعارلاۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. اسىرەسە قاتتى اۋىتقۋلار مىڭ جانە وڭ مىڭ ەسە – تاليي، ينديي، گاليي، ۆاناديي، سەزيي ءۇشىن. كلارك جۇمىسىنان كەيىن مەزگىلدە جيىرىلعان وسى ەلەمەنتتەر تۋرالى مالىمەتتەر ولاردى «اسا سيرەك» توبىنان ازدى-كوپتى تاراعان ەلەمەنتتەر قاتارىنا قوسۋعا مۇمكىندىك بەردى.

2 كەستەدە كلارك جانە ۆاشينگتون 1924 جىلى، ا.ە. فەرسمان 1933 - 1939  جىلدارى، ا.پ. ۆينوگرادوۆ 1950 جىلى ۇسىنعان سيرەك ەلەمەنتتەردىڭ  كلاركتارى  كەلتىرىلگەن.

2 كەستە

سيرەك ەلەمەنتتەر  كلاركتارى

رەتتىك ءنومىرى	ەلەمەنت	مالىمەتتەر
		كلارك پەن ۆاشينگتون بويىنشا	فەرسمان بويىنشا	ۆينوگرادوۆ بويىنشا
3	ليتيي	4·10-3	5·10-3	6،5·10-3
4	بەريلليي	1·10-3	4·10-4	6·10-4
5	بور	1·10-3	5·10-3	3·10-4
21	سكانديي	n·10-5	6·10-4	6·10-4
23	ۆاناديي	1،6·10-2	2·10-2	1،5·10-2
31	گاليي	n·10-9	1·10-4	1،5·10-3
32	گەرمانيي	n·10-9	4·10-4	7·10-4
37	رۋبيديي	n·10-3	8·10-3	3·10-3
38	سترونسيي	1،7·10-2	3،5·10-2	4·10-2
40	سيركونيي	2،3·10-2	2،5·10-2	2·10-2
41	نيوبيي		3،2·10-5	1·10-3
42	موليبدەن	n·10-4	1·10-3	3·10-4
49	ينديي	n·10-9	1·10-5	1·10-5
55	سەزيي	n·10-7	1·10-3	7·10-4
58	سەريي		2،9·10-3	4،5·10-3
72	گافنيي	3·10-3	4·10-4	3،2·10-4
73	تانتال		2،4·10-5	2·10-4
74	ۆولفرام	5·10-3	7·10-3	1·10-4
75	رەنيي		1·10-7	1·10-7
81	تالييي	n·10-3	1·10-5	3·10-4
90	توريي	2·10-3	1·10-3	8·10-4
92	ۋران	8·10-3	4·10-4	3·10-4

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مۇنداعى:  n – ناقتى ءمانى بەلگىسىز

ال ا.پ. ۆينوگرادوۆ ۇسىنعان كلاركتار كلارك جانە ۆاشينگتون، ا.ە. فەرسمان مالىمەتتەرىنەن قاتتى ايىرىلادى، سەبەبى، ول تەك ەلەمەنتتەردىڭ ليتوسفەراداعى مولشەرىن ەسەپتەگەن، ال كلارك پەن فەرسمان جەر قىرتىسىن تولىق، ياعني ليتو-، اتمو- جانە گيدروسفەرانى ەسەپتەگەن.

وسىعان دەيىن ءبىز تەك سيرەك ەلەمەنتتەر تۋرالى ايتتىق، ال «سيرەك مەتەلل» دەگەن تۇسىنىكتى قوزعامادىق. «ەلەمەنت» جانە «مەتالل» تۇسىنىكتەرى اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. ءبىز ەلەمەنتتەردى جانە ولاردىڭ تابيعاتتاعى سالىستىرمالى جانە ابسوليۋتتىك سيرەكتىگىن قاراستىرعاندا پراكتيكالىق قولدانىلىۋىن ادام قاجەتتىلىگى تۇرعىسىنان قاراستىراتىن بولساق، ءبىز ونى جاي زات رەتىندە – ونىڭ حيميالىق جانە فيزيكالىق قاسيەتتەرىنە  بايلانىستى مەتالل نەمەسە بەيمەتالل – ادام تىرشىلىگىندە بوس كۇيىندە نەمەسە ءار ءتۇرلى قوسىلىستار تۇرىندە قولدانىلاتىندىعىن قاراستىرامىز.

جاي زاتتىڭ جانە ونىڭ قوسىلىستارىنىڭ قولدانۋ دارەجەسى سول داۋىردەگى قوعامنىڭ ءوندىرىس كۇشتەرىنىڭ دامۋ دەڭگەيىنە تاۋەلدى. ۆ.ي. ۆەرنادسكيي جانە ا.ە. فەرسمان ءار ءتۇرلى تاريحي داۋىرلەردى سالىستىرىپ، ادامعا بەلگىلى بولعانىن كورسەتكەن (3 كەستە).

بۇدان عىلىم مەن تەحنيكا دامىعان سايىن ادامنىڭ پايدالانعان ەلەمەنتتەر سانىنىڭ وسكەنىن بايقايمىز، ال ءحىح جانە حح عاسىردا ول كەڭىنەن داميدى. ەگەر ەجەلگى كەزدە تەك بوس كۇيىندە كەزدەسەتىن مەتالدار (التىن، كۇمىس) جانە مەتالداردى وڭاي جولدارمەن وڭدەۋگە بولاتىن سىرتقى سيپاتىمەن تەز كوزگە تۇسەتىن كەندەر (كولچەدان، قالايى تاستار جانە ت.ب.)، ال ال ءقازىر بىرنەشە عىلىمداردىڭ دامۋىنىڭ ارقاسىندا (گەولوگيا، مينەرولوگيا، اناليتيكالىق جانە بەورگانيكالىق حيميا، فيزيكالىق حيميا، ەلەكتروحيميا، ەلەكتروتەحنيكا، مەتاللۋرگيا جانە ت.ب.)، سونىمەن قاتار تەحنيكالىق ويدىڭ ورىستەپ دامۋىنىڭ ارقاسىندا ءبىز باسقا دا وتە كوپ مەتالداردى قولدانامىز.

ايتىلعاننىڭ ءبارى «سيرەك» مەتالدارعا تولىعىمەن ءتيىستى. «سيرەك مەتالل» تەرمينىن حيميالىق ەلەمەنتتىڭ سيپاتتاماسى رەتىندە قاراستىرۋ كەرەك. سيرەك مەتالل دەگەن تۇسىنىك – تاريحي تۇسىنىك. مىسالى، التىن ەجەلگى زاماننان بەلگىلى، ءبىراق ونى ەشكىم سيرەك دەپ اتامايدى، ال پرازەوديم التىنعا قاراعاندا 20 ەسە كوبىرەك تاراعان، ونى سيرەكتەرگە جاتقىزادى.

3 كەستە

ادامزاتقا ءار تاريحي داۋىرلەردە بەلگىلى ەلەمەنتتەر

ءداۋىر	ەلەمەنتتەر	ەلەمەنتتەردىڭ بارلىعى
ەجەلگى عاسىرلار	N، Al، Fe، Au، K، Ca، O، Si، Cu، Na، Sn، C، Hg، Pb، Ag، S، Cl، Zn، Sb	19
حVءىىىع دەيىن	سولار + As، Mg، Bi، Co، B، Ni، P	26
حVءىىىع	سولار + H، Pt، In، I	30
ءحىح ع	سولار + Ba، Br، V، W، Cd، Mn، Mo، Os، Pd، Ra، Sr، Ta، F، سيرەك جەرلەر، Th، V، Cr، Zn	48+ سيرەك جەر ەلەمەنتتەر توبىنىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرى
ححع. 1915 جىلعى	سولار + Ne، Li، He، Ti، Ac، Ru، Rh	55+  سيرەك ەلەمەنتتەر توبى
1932  جىلعى	سولار + Be، Ar، Ga، Se، Rb، In، Y، Nd، Te، Hf، Tl، Cs	68+  سيرەك جەر ەلەمەنتتەر توبىنىڭ 14 ەلەمەنتى

ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا تارالۋ جاعىنان ءۇشىنشى ەلەمەنت اليۋمينيي پايدا بولدى. ول  جاڭا ءارى قىمبات، سوندىقتان دا سيرەك مەتالدارعا جاتاتىن، سەبەبى ونى وندىرىستىك كولەمدە تازا كۇيىندە الۋىن بىلمەيتىن. 1889 جىلى د.ي. مەندەلەيەۆ لوندوندىق حيميالىق قوعامىنان سىيلىق رەتىندە «اليۋمينيي مەن التىننان اسا باعالى ۆازا جانە كۋبوك» العان بولاتىن.

قازىرگى زاماندا اليۋمينيي تاعدىرى تيتان ءسۇرىپ جاتىر، ول سيرەك مەتالدارعا جاتاتىن، ال ءقازىر تابيعاتتاعى تارالۋىنان دا، الۋ جانە قولدانۋ كولەمىنەن دە ول سيرەكتەرگە جاتپايدى. سوندىقتان دا «سيرەك مەتالل» دەگەن تۇسىنىكتى تاريحي دامۋىن  ەسكەرمەي قولدانۋ جانە قوعامداعى قولدانۋ دارەجەسىن ەستە ۇستاماي پايدالانۋ دۇرىس ەمەس.

سوندىقتان ءبىز گەوحيميا مەكتەبىنىڭ كوزقاراسىن ۇستانا وتىرىپ ەلەمەنتتىڭ سيرەكتىگىن، ونىڭ اتوم قۇرىلىسىنا تاۋەلدى واسيەت دەپ تۇسىنەمىز جانە دە سيرەك ەلەمەنت دەپ تابيعاتتا از تاراعان، كلارك ءمانى تومەن (شامامەن 0،001% تومەن) ەلەمەنتتى ايتامىز.

سيرەك مەتالدار دەپ ءوندىرۋ كۇشتەرىنىڭ دامۋ دارەجەسى وتە جوعارى بولعاندا وندىرىلەتىن، قازىرگى كەزدە ءالى وندىرىلمەيتىن جانە وتە از مولشەردە قولدانىلاتىن مەتالداردى اتايدى. سونىمەن، «سيرەك مەتالدار» تۇسىنىگىنە تاريحي ماعىنا كىرەدى، ول ونىڭ تەحنولوگياسىنىڭ دامۋ جولىن ەسكەرەدى جانە اقزىرگى تەحنيكاداعى ماڭىزىن بىلدىرەدى.

جاڭا سيرەك ەلەمەنتتەر اشىلعان سايىن جانە بەلگىلى سيرەك ەلەمەنتتەردىڭ قاسيەتتەرىن زەرتتەي كەلە ولاردى بىرنەشە توپقا بولگەن، مىسالى، ينەرتتى گازداردى ءبىر توپقا قوسقان، ەكىنشى توپقا – پلاتينا توبىنىڭ جانە باسقا اسىل مەتالدار كىرگەن. وسى ەلەمەنتتەر توبى بويىنشا ارنايى ادەبيەت وتە كوپ. سوعان بايلانىستى بۇل كىتاپتا اتالعان ەلەمەنتتەر قاراستىرىلمايدى (ۋران جانە تورييدەن باسقالارى!. بۇل مەتالدار – ۋران جانە توريي – راديواكتيۆتىلىك قاسيەت اشىلماي تۇرىپ، راديواكتيۆتىلىككە ءتيىستى تەحنيكادا قولدانىس تاپقان.

سكانديي، يتتريي جانە سيرەك جەر توبىنىڭ ەلەمەنتتەرى (لانتانيدتەر نەمەسە لانتانويدتار) سوڭعى كەزگە دەيىن تەحنيكادا جانە وندىرىستە قولدانىلمايتىن (سەرييدەن باسقالارى). ءقازىر ولار تەك عىلىم جاعىنان عانا قىزىقتىرادى. وىن قاراستىرۋعا بولەك ءبىر تاراۋ ارنالادى.

بۇل كىتاپتا جەر قارتىسىندا كەڭ تاراعان، ءبىراق ءالى تەحنيكادا قولدانباعاننان كەيىن سيرەك مەتالدارعا جاتاتىن – سيركونيي جانە گافنيي قاراستىرىلادى.

مەتالل تەرمينىن قاتال حيميالىق تۇرعىدان قاراستىرسا سەلەن جانە  تەللۋر مەتالدارعا جاتپايدى، ءبىراق ولاردىڭ تەحنيكاداعى ماڭىزى ورلەپ ءوستى، سوندىقتان ولار دا قاراستىرىلاتىن ەلەمەنتتەر قاتارىنا قوسىلدى.

سونىمەن كىتاپتا كەلەسى سيرەك مەتالدار قاراستىرىلعان: ليتيي، رۋبيديي، سەزيي، بەريليي، سكانديي، يتتريي، لانتان جانە سيرەك جەر توبىنىڭ باسقا ەلەمەنتتەرى، توريي، ۋران، گاليي، ينديي، تالليي، گەرمانيي، سيركونيي، گافنيي، ۆاناديي، نيوبيي، تانتال، موليبدەن، ۆولفرام جانە رەنيي – بارلىعى 44 مەتالل جانە سەلەن مەن تەللۋر.

سيرەك ەلەمەنتتەر اتومدارىنىڭ ۆالەنتتىگى جانە ولشەمى تۋرالى

سيرەك مەتالداردىڭ حيميالىق سيپاتتاماسى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى – ولاردىڭ اۋىسپالى ۆالەنتتىك قاسيەتتەرى. اۋىسپالى ۆالەنتتىك مەتالداردىڭ گەوحيمياسىندا، حيمياسىندا جانە تەحنولوگياسىندا اسا ماڭىزدى فاكتور بولىپ تابىلادى. ۆ.ي. ۆەرنادسكيي «اتومنىڭ ءار ۆالەنتتىگىن ءوز گەوحيميانىڭ تاريحىندا، ەرەكشە حيميالىق ەلەمەنت تۇرىندە قاراستىرۋ كەرەك،» - دەيتىن.

حيميالىق تۇرعىدان ءبىر ەلەمەنت ءار ءتۇرلى ۆالەنتتىك جاعدايىندا ءار ءتۇرلى قاسيەت ءبىلدىرۋى مۇمكىن، سوندىقتان ونىڭ تەحنولوگيالىق ماسەلەلەرى دە ءار ءتۇرلى شەشىلۋى مۇمكىن.

كەيبىر – ۆاناديي، نيوبيي، موليبدەن، ۆولفرام، ۋران، رەنيي سياقتى سيرەك ەلەمەنتتەردىڭ اۋىسپالى ۆالەنتتىگى ولاردىڭ رەاكسيالىق قابىلەتىنىڭ جوعارلىلىعىن تۇسىندىرەدى، سەبەبى ولار كوپ الۋان ءتۇرلى حيميالىق قوسىلىستار تۇزەدى.

بۇل ەلەمەنتتەر قانىق بويالعان قوسىلىستار بەرەدى، وزدەرى ەكپىندى توتىقتىرعىشتار جانە توتىقسىزداندىرعىشتار. ولاردىڭ ەلەكترودتىق قابات قۇرىلىمىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنەن قوسىلىستارىنىڭ كاتاليتيكالىق اكتيۆتىلىگى دە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. كەرىسىنشە، ۆالەنتتىگى تۇراقتى ەلەمەنتتەر ءۇشىن حيميالىق قوسىلىستاردىڭ ءتۇرى دە سانى دا از جانە ولار ءتۇستى قوسىلىستاردى سيرەك بەرەدى. سيرەك مەتالداردان تەك بىرنەشەۋى عانا سولارعا جاتادى. ولار: ليتيي، رۋبيديي، بەريليي شامامەن گاليي، ينديي، تالليي. وسىعان بايلانىستى سيرەك مەتالداردىڭ كوپشىلىگىنە ەرەكشە قاسيەتتەر ءتان، سونىڭ ارقاسىندا ولار عىلىم مەن تەحنيكاعا باعالى دا قىزىق بولىپ تابىلادى.

ەلەمەنتتىڭ ماڭىزدى سيپاتتاماسى – ول ونىڭ اتومىنىڭ ولشەمى نەمەسە راديۋسى. اتوم نەمەسە يوننىڭ ولشەمى كەيبىر ەلەمەنتتەردىڭ ناشارلاۋىنا، ال كەيبىرەۋلەرىنىڭ جيناقتالۋىنا اكەلەتىن (كەندەردىڭ ءتۇزىلۋى) گەوحيميانىڭ نەگىزگى ماسەلەسى ەلەمەنتتەردىڭ ميگراسيالىق زاڭدىلىقتارىن زەرتتەۋدە ماڭىزدى ورىن الادى. ميگراسيا ءار ءتۇرلى فاكتورلارعا تاۋەلدى، ەڭ الدىمەن اتومنىڭ فيزيكا-حيميالىق قاسيەتتەرىنەن، سونىڭ ىشىندە ميگراسيالايتىن يوننىڭ راديۋىسىنان.

د.ي. مەندەلەيەۆتىڭ كەستەسىندە اتوم راديۋستارىنىڭ ماندەرى كورسەتىلگەن (انگسترەمدا). اتوم راديۋستارى شەڭبەر ىشىندە كەلتىرىلگەن، ال شەڭبەر ولشەم اتوم ولشەمىنە پروپورسيونال. اتومدىق جانە يوندىق راديۋستارى شارتتى ماندەرى عانا قاراستىرۋعا بولاتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك، سەبەبى يون-ارالىق قاشىقتىقتار سىرتقى جاعدايدا دا، زاتتىڭ قۇرىلىمىنا دا تاۋەلدى.

ءىس جۇزىندە شارتتى نەمەسە «ءتيىمدى» راديۋستاردى قولدانۋعا ابدەن بولادى. پەريودتىق جۇيەنىڭ ءار ءتۇرلى توبىندا ورنالاسقان ەلەمەنتتەردىڭ، مىسالى، ليتيي جانە ماگنيي، تالليي جانە رۋبيديي، اتوم نەمەسە يون راديۋستارىنىڭ ماندەرىنىڭ جاقىندىعى ەلەمەنت قاسيەتتەرىنىڭ ۇقساستىعىن بىلدىرەدى. ەلەمەنت – انالوگتاردى (سيركونيي جانە گافنيي، نيوبيي جانە تانتال، موليبدەن جانە ۆولفرام) پلاتينا توبىنىڭ مەتالدارى جانە سيرەك جەر توبىن بولۋدەگى بەلگىلى اناليتيكالىق جانە تەحنولوگيالىق قيىندىقتار ولاردىڭ ەلەكتروندىق قۇرىلىمدارىنىڭ ۇقساستىعىمەن نەمەسە اتوم جانە يوندارىنىڭ راديۋس ماندەرىنىڭ جاقىندىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.

2. سيرەك مەتالداردى جۇيەلەۋ – ەلەمەنتتەردىڭ حيميالىق قاسيەتتەرىنە، كەندەردەن سيرەك مەتالداردى تەحنولوگيالىق الۋ تۇرىندە، ولاردىڭ مينەرولوگيالىق  قاسيەتتەرى دە، تەحنولوگياسى دا، مينيرالدارىنىڭ سيپتتامالارى دا ونىڭ پەريودتىق جۇيەدە ورنالاسۋىمەن تىعىز بايلانىستى بولعاندىقتان، ولاردى سول پەريودتى جۇيە توپتارى بويىنشا جۇيەلەۋ دۇرىسىراۇ بولىپ تابىلادى. قازىرگى تەحنيكادا كەيبىر سيرەك مەتالداردىڭ ماڭىزىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن سيرەك مەتالداردى قاراستىرۋدى ءبىرىنى ەمەس پەريودتىق جۇيەنىڭ جەتىنشى جانە التىنشى توبىنان باستايمىز. ۆولفرام، موليبدەن، ۆاناديي قازىرگى وندىرىلەتىن ارنايى بولاتتتار ءۇشىن ەڭ قاجەتتى مەتالدار بولىپ تابىلادى.

ۋران قاسيەتتەرىنىڭ ەرەكشەلىگىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ول بولەك ارنايى تاراۋدا قاراستىرىلعان. سونىمەن قاتار، سيرەك مەتالداردى توپتارعا  جۇيەلەگەندە ۋران  مەن توريي ءىىى توپ ەلەمەنتتەرى (اكتينيدتەر) رەتىندە (قازىرگى كوزقاراس) قاراستىلىرعان. تومەندە، Vءى،Vءىى تاراۋلاردا وسى قابىلدانعان جاعدايدىڭ نەگىزدەمەسى بەرىلگەن. پەريودتىق جۇيەنىڭ Vءى توبىنىڭ ەلەمەنتتەرى – سەلەن مەن تەللۋر – حيميالىق تۇرعىدان مەتال دەگەن تۇسىنىككە جاتپايتىن بولعاندىقتان  وسى كىتاپتىڭ سوڭىنداعى بولەك تاراۋدا قاراستىرىلعان.

سيرەك ەلەمەنتتەر تەحنولوگياسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى

سيرەك ەلەمەنتتەر تەحنولوگياسىنا ونى قارا جانە ءتۇستى مەتالدار تەحنولوگياسىنان ايىراتىن ءبىرقاتار قاسيەتتەر ءتان. سيرەك ەلەمەنتتەر مەتاللۋرگياسىندا ءىرى پەشتەردە كەندەردەن مەتالداردى بالقىتىپ الۋ دەگەن جوق. سيرەك ەلەمەنتتەردى، ناقتىلاپ ايتقاندا مەتالداردى كەيدە وتە قيىن ىدىرايتىن كەن كونسەنتراتتارىنان الۋ ءۇشىن ەڭ العاشقى قىزدىرۋ، ءپىسىرۋ نەمەسە شيكى زاتتى قىشقىلدى ىدىراتۋدان كەيىن، ءار مەتالداڭى وزىنە سايكەس حيميكا-اناليتيكالىق تاسىلدەرىن قولدانۋ قاجەتتىگى تۋادى. كوپ جاعدايلاردا بۇل پروسەسس تازا مەتالداردى الۋعا دەيىن جەتكىزىلمەيدى، مىسالى سيرەك مەتالداردى بولاتقا قوسۋ ءۇشىن ولاردىڭ تەمىرمەن قوسپاسىن قولدانادى، ال سيرەك مەتالداردىڭ كوبى تەحنيكادا تۇزدار نەمەسە توتىقتار تۇرىندە قولدانىلادى. سول سەبەپتەن سيرەك مەتالدار تەحنلوگياسىندا  قولدانىلاتىن ادىستەر ءار ءتۇرلى. ءوندىرىس ماسشتابى دا ءار ءتۇرلى، كەيبىر مەتالداردىڭ تابيعاتتاعى تارالۋى تومەن بولعاندىقتان ولاردى ءوندىرۋ زاۋىتتاردا جۇرگىزىلەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە تەحنولوگيالىق پروسەستەردىڭ اپپاراتتۋرالىق كوركەمدەلۋى دە ءار ءتۇرلى شەشىلەدى.

سيرەك مەتالداردىڭ قوسىلىستارىن وڭدەيتىن سەحتاردا كولەم جاعىنان دا، كونسترۋكسيا جاعىنان الۋان ءتۇرلى قۇرال – جابدىقتار كەزدەستىرۋگە بولادى.

كەيبىر سيرەك مەتالداردى تەك جاڭا تەحنيكانى قولدانىپ وڭدەۋگە مۇمكىن بولعانىن دا ۇمىتپاۋ كەرەك. مىسالى، تيتان مەن سيركونييدى مەتالل كۇيىندە الۋ – تەك ۆاكۋۋمدىق تەحنيكانىڭ دامۋىمەن عانا، سيركونيي  مەن گافنييدى ءبولۋ، سونىمەن قاتار سيرەك جەر توبىنىڭ ەلەمەنتتەرىن ءبولۋ – تەك يون الماسۋ شايىرلارىن قولدانعاننان كەيىن مۇمكىن بولدى. ەڭ ماڭىزدى ورىن العان – ول جوعارى تەمپەراتۋرالى تەحنيكا جانە ەلەكتروتەحنيكا – ولاردىڭ ارقاسىندا ءار ءتۇرلى كۇردەلى تەحنولوگيالىق پروسەستەر جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك تۋدى.

ءوندىرىستىڭ قازىرگى اناليزدەۋ ادىستەرى جانە باقىلاۋ تاسىلدەرى، مىسالى فيزيكالىق جانە فيزيكا-حيميالىق ادىستەر (سپەكترالدىق زەرتتەۋ، رەنتگەنوسكوپتارلدىق، رەنتگەنوقۇرىلىمدىق تالداۋ، پولياروگرافيا، پوتەنسيومەتريا، كۋلونومەتاريا جانە ت.ب.) ءوز ۇلەسىن قوسادى.

سيرەك مەتالداردىڭ مولشەرى كەندەردە وتە از بولعاندىقتان شيكىزاتتى وڭدەگەندە سيرەك ەلەمەنتتى بايىتۋ جانە كونسەنترلەۋ جۇرگىزەدى.

سيرەك مەتالدار مەتاللۋرگياسى ءۇشىن شيكىزاتتى كومپلەكستى وڭدەۋ وتە ماڭىزدى جانە سيرەك مەتالدار ءوندىرىسىنڭ دامۋىندا ءوز ورنىن الادى. پوليمەتالل كەندەرىنىڭ قۇرامىنىڭ نەگىزگى بولىگىن مىرىش جانە قورعاسىن قۇاريدى، سونىمەن قاتار (سۋرمە مەن مىشياكتان باسقا) كادميي، تاليي، گاليي، ينديي، گەرمانيي جۇرەدى، ال ولار قورعاسىن جانە مىرىش وڭدەيتىن زاۋىتتاردىڭ قالدىقتارىندا جينالادى. وسى قالدىقتار ءبىرقاتار قۇندى ەلەمەنتتەر وڭدەۋدەگى شيكىزاتى بولىپ تابىلادى. كۇكىرت قىشقىلدى ءوندىرىستىڭ شاڭدارىندا جانە بالشىقتارىندا سەلەن، تەللۋر، تاليي بولۋى مۇمكىن. قارا مەتاللۋرگيا شلاكتارىندا ۆاناديي جانە تيتان بولادى. كەيبىر كومىرلەردىڭ كۇلىندە كوپ مولشەردە گەرمانيي، ۆاناديي، كەيدە موليبدەن، گاليي، سيركونيي، سيرەك جەرلەر جانە ت.ب. ەلەمەنتتەر كەزدەسەدى. كالييلى تۇزداردا رۋبيديي، سەزيي، ساز بالشىقتى شيكىزاتتار – گاليي، ينديي بولۋى مۇمكىن.

سيرەك ەلەمەنتتەر ءوندىرىسىنىڭ دامۋ تاريحىنا قىسقاشا شولۋ

ەڭ سيرەك ەلەمەنتتەر تەك د.ي. مەندەلەيەۆ ءوز پەريودتىق جۇيەسىن جاساعاندا، ءالى اشىلماعان ەلەمەنتتەرگە بوس ورىن قالدىرىپ، ولاردىڭ قاسيەتتەرىن بولجاعاننان كەيىن بارىپ ولاردى اشۋ باعىتىن كورسەتكەننەن كەيىن اشىلدى.

د.ي. مەندەلەيەۆتىڭ سيرەك ەلەمەنتتەردى زەرتتەۋگە ارنالعان ءبىرقاتار جۇمىستارى بەلگىلى. د.ي. مەندەلەيەۆتەن كەيىن سيرەك ەلەمەنتتەرمەن كوپ زەرتتەۋشىلەر اينالىسسا دا 1917 جىلعا دەيىن سيرەك مەتالدار ءوندىرى بولمادى.

كەيىن عالىم، اكادەميك ۆ.ي. ۆەرنادسكييدىڭ قولداۋىمەن ىزدەۋ جۇمىستارى ۇيىمداستىرىلدى. وسى سيرەك مەتالدار ءوندىرىسىنڭ دامۋ كەزەڭى تۋرالى ونىڭ ءبىرىنشى قادامدارى تۋرالى ليبمان ءوز ماقالالارىندا جازعان.

1935 جىلى التىنشى مەندەلەيەۆ سەزىندە سيرەك مەتالدار الۋ ماسەلەلەرىنە كوپ كوڭىل اۋدارىلدى. وتىزىنشى جىلدارى اكادەميك ا.ە. فەرسمان سيرەك مەتالدار كەن ورىندارى جايىنداعى بولجامدارىن دالەلدەيتىن گەولوگيالىق زەرتتەۋلەر باستالدى. سيرەك مەتالدار ءوندىرىسىنڭ دامۋىنا شولۋلار بىرنەشە ماقالالار مەن مونوگرافيالاردا جاسالعان.

سيرەك مەتالداردى كەيدە «پروگرەسس ەلەمەنتتەرى» دەپ اتايدى. شىنىمەن دە بۇل بولاشاقتىڭ مەتالدارى، ەسكى دۇنيەنى جاڭارتۋدا ولار ماڭىزدى ورىن الادى.

سيرەك ەلەمەنتتەر تەحنيكانىڭ ءار ءتۇرلى سالالارىندا مىسالى، مەتاللۋرگيادا، ماشينا وڭدەۋدە، ەلەكتروتەحنيكادا، راديوتەحنيكادا، حيميالىق تەحنولوگيادا جانە ت.ب. كوپ قولدانىلادى.

كەيبىر سيرەك ەلەمەنتتەردىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ الدىنا قويعان ماسەلەلەردى شەشۋگە كومەكتەستى. اتاپ وتەتىن بولساق ەلەكترونيكا مەن راديوتەحنيكادا قولدانىلاتىن جارتىلاي وتكىزگىش قۇرالدار، اتومدىق ەنەرگەتيكا قۇرالدارى، ۇشاقتار جانە عارىشتىق ۇشاقتار جاسايتىن تەمپەراتۋرا اسەرىنە تۇراقتى بالقىمالار – بارلىعىندا سيرەك مەتالدار قاتىسادى.

سيرەك مەتالدار بيولوگيادا، اۋىل شارۋاشىلىعىندا ت.ب. ماڭىزدى رول اتقارادى. توپىراقتاعى سيرەك ەلەمەنتتەردىڭ گەوحيمياسى – اكادەميك ا.پ. ۆينوگرادوۆ العاشقى ىرگەسىن قالاعان گەوحيميا عىلىمىنىڭ جاڭا سالاسى بولىپ تابىلادى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ككلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---