InfoHub Logo

№16 كوللەدج مكقك
ساپا مەنەدجمەنتى جۇيەسى
ورىنداعان: ا-41 توپ ستۋدەنتى ورازبەكوۆ ماديار ارسىلانبەكۋعلي
جەتەكشىسى: قانجيگيتوۆا اينۋر مىرزاعالي قىزى

قازاقستان تمد ەلدەرىنىڭ اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ تۇراقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋدى قامتاماسىز ەتۋ، قولايسىز سىرتقى فاكتورلارعا تاۋەلدىلىكتى ازايتۋ ءۇشىن ۇلتتىق قور قۇرۋعا كىرىستى.

الايدا مۇنى سىلكىنىستەر مەن داعدارىستار جاعدايىندا عانا ساقتاندىرۋ ءادىسى رەتىندە قابىلداماۋ كەرەك. ونىڭ ءمانى بۇدان تەرەڭىرەك. ول بولاشاق ۇرپاقتار الدىنداعى ءبىزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىمىزدىڭ كورىنىسى رەتىندە پايدا بولىپ، ارتىق پايدالاردى ءبىر ساتتىك پروبلەمالاردىڭ شەشىمىنە جۇمساۋعا ەلىگۋدەن تىس بولۋىمىزعا مۇمكىندىك بەردى. قازىرگى تاندا ۇلتتىق قوردا 4،7 ملرد. دوللار نەمەسە 631،8 ملرد. تەڭگە جيناقتالعان، ولار رەسپۋبليكاعا تۇراقتى تابىستار اكەلەتىن جوعارى ءوتىمدى قارجى قۇرالدارىنا سالىنعان.

بانك جۇيەسىنە سەنىمدى ارتتىرۋ ءۇشىن شارالار قابىلداندى. كەڭەستەن كەيىنگى كەڭىستىكتە العاش رەت جەكە تۇلعالاردىڭ سالىمدارىن كەپىلدەندىرۋدىڭ ۇجىمدىق جۇيەسى قۇرىلدى. مۇنىڭ ءوزى ازاماتتاردىڭ كوزعالىسسىز جاتقان قارجىلارىن ناقتى سەكتوردى قارجىلاندىرۋعا تارتۋ مۇمكىندىگىن تۋعىزدى.

ەلوردانى استاناعا كوشىرۋ ەلدىڭ دامۋىنا ەلەۋلى سەرپىن بەردى. مەملەكەتتى بۇرىنعىدان ءتيىمدى باسقارۋ جانە وڭىرلىك دامۋدىڭ سايكەسسىزدىگىن رەتتەۋ ءۇشىن ەلدىڭ گەوگرافيالىق بايتاعىندا ەكونوميكالىق-ساياسي تارتىلىس ورتالىعىن قۇرۋ قاجەت بولدى.

گەوساياسي ارتىقشىلىقتارمەن قاتار ەلوردانى كوشىرۋ ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن وراسان زور مۋلتيپليكاتيۆتىك تيىمدىلىك بەردى. قۇرىلىس وركەندەۋىنىڭ ۇلاسپالى ارەكەتى بارلىق وبلىس ورتالىقتارىن قامتىدى، ولار بۇگىندە وزگەرىپ سالا بەردى. مۇنىڭ ءوزى مىڭداعان جاڭا جۇمىس ورىندارىنىڭ اشىلۋىنا، سالالاس وندىرىستەردىڭ دامۋىنا جەتكىزدى. قىسقا مەرزىمدە قالا ايتارلىقتاي وزگەرىپ، مەملەكەتتىڭ شىنايى ساياسي ورتالىعىنا اينالدى.

ون جىلدا نارىقتىق قاتىناستارعا بارلىق سالالار تارتىلدى. اۋىل دا بۇدان تىس قالعان جوق، ءبىراق ونداعى رەفورمالار كەشىگىپ ءجۇرىپ جاتتى.
بارلىق مەملەكەتتىك اۋىلشارۋاشىلىق كاسىپورىندارىن ۇجىمدىك، مەنشىككە بەرىلدى، سودان كەيىن جەكەشەلەندىرۋ جۇرگىزىلدى. قيىن، ءبىراق ستراتەگيالىق تۇرعىدا دۇرىس جول تاڭداپ الىندى، ول اۋىلدا نارىقتىق قاتىناستار جۇيەسىن جاساۋعا باستادى.

رىنوكقا بەرىك باعدارلانعان فەرمەرلەر تابى پايدا بولدى. “استىق ءۇشىن ايقاس” كەزەڭدەرى ۇمىتىلدى. سوڭعى ءۇش جىلدا جۇمىس ىرعاعىنداعى قازاقستان ءداندى داقىلداردىڭ ميلليارد پۇتتارىن ءوندىرىپ وتىر. بۇل رەتتە ەگىن جيناۋ- سەبۋ ناۋقاندارىنا كەڭەستىك ۋاقىتقا قاراعاندا جانار- جاعار ماي ماتەريالدارى 10 ەسە دەرلىك از جۇمسالادى.
الايدا تۇتاستاي العاندا جەر ماسەلەسى شەشىلمەي كالىپ كەلدى.

اگرارلىق سەكتور مەن اۋىل ادامدارىنىڭ پروبلەمالارىن كەشەندى شەشۋ ءۇشىن 2003-2005 جىلدار اۋىل جىلدارى بولىپ جاريالاندى. 2003-2005 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك اگرارلىق ازىق- تۇلىك باعدارلاماسىنىڭ قابىلدانۋىمەن اگرارلىق سەكتوردىڭ ءتيىمدى قىزمەت ەتۋىنىڭ نەگىزىن قالىپتاستىراتىن ينستيتۋتتىق تەتىكتەردى ىسكە كوسىلدى.

جەر كودەكسى ايتارلىقتاي اۋىر قابىلداندى. بۇل كەزدەيسوق ەمەس ەدى. جەر مەملەكەتتىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. بۇگىندە اۋىلدا قازاقستاندىقتاردىڭ 43% تۇرادى. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ جەرگە دەگەن ءوز قاتىناسى بار. بۇل ماسەلەدەگى پىكىرلەردىڭ قاراما-قايشىلىعى دا وسىدان.

ءبىراق تا نارىق مۇنداي تەكەتىرەستەرگە توزبەيدى. اگرارلىق سەكتور — بۇل حيميا كوسىپورىندارى، ماشينە جاساۋ، مۇناي ونەركاسىبى ونىمدەرىن جانە قىزمەت سالاسىن اسا ءىرى تۇتىنۋشى ەكەنى كوپ رەتتە ۇمىتىلا بەرەدى. بۇل سالالاردىڭ ءبارى دەرلىك تۇتاستاي نارىقكا كيلىكتىرىلگەن. ءبىراق تا ءدال وسىنى اگرارلىق سەكتور تۋرالى ايتۋعا ءالى بولمايدى، ويتكەنى اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتىنداعى جەرلەر نارىقتىق قاتىناستارعا ءالى كيلىكتىرىلمەگەن.

جەرگە دەگەن ۇقىپتى قاتىناس جوق كەزدە جەكە مەنشىككە دەگەن كۇرمەت تۋرالى ايتىلىنبايدى. بۇل پروبلەمانى جەردى جەكە مەنشىك يەلەرىنە بەرگەن جاعدايدا عانا شەشۋگە بولادى. جانە دە ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە.

ءبىز جەردىڭ توزۋى، جەر قورىنىڭ ازۋى دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەمىز. جەر تابيعي بايلىقتارمەن جانە جىلجىمايتىن مۇلىكپەن قاتار ەكونوميكانى كوتەرىپ تۇرعان كيتتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ەگەر ولار اينالىمنان شىعارىلسا، وندىرىستىك شىعىندار مەن باعالاردىڭ، اكتيۆتەردىڭ نارىقتىق قۇنىن نەگىزدەي وتىرىپ انىقتاۋ، تۇرلاۋلى اقشا اينالىمى، شەتەلدىك ينۆەستيسيالاردى كەڭىنەن تارتۋ، يپوتەكالىك كرەديتتىڭ دامۋى مۇمكىن ەمەس.

وسىنى سەزىنىپ، ءتۇسىنۋ بىزگە اگروونەركاسىپتىك كەشەن ءۇشىن، سونداي-اق بۇكىل ەل ءۇشىن اسا ماڭىزدى جەر كودەكسىن قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەردى.
جەرگە دەگەن جەكە مەنشىك جانە وسى نەگىزدە ەڭبەككەرلەردىڭ جاڭا تابىن تاربيەلەۋ — اگرارلىق سەكتورداعى وركەندى ءوسۋدىڭ نەگىزى.
ەندى اۋىل شارۋاشىلىعىنا ينۆەستيسيالار، جاڭا تەحنولوگيالار مەن ءتيىمدى مەنەدجمەنت كەلۋى كەرەك. جەردىڭ سەزىمتال دا قامقورشىل قوجاسى پايدا بولۋى كەرەك. ال جەكە مەنشىك يەلەرى مەن ينۆەستورلار اۋىلدى ناقتىلى وزگەرتە الادى.

ەكونوميكالىق، وندىرىستىك قاتىناستار جۇيەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ جونىندەگى رەفورمانىڭ ەڭ ماڭىزدى كەزەڭىنىڭ باستى مىندەتتەرى شەشىلدى. قازاقستاندىق ەكونوميكانى ىرىقتاندىرۋ پروسەسى كەرى جۇرمەيدى. ەندىگى جەردە ءسوز وسى جىلدارى تالداپ جاسالىپ، بايقاپ كورىلگەن زاڭنامالىق، نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازانى ناقتى مازمۇنمەن تولىقتىرۋ جانە تۇزەتۋ، ونىڭ ەلەۋەتىن ودان ءارى دامىتۋ تۋرالى بولىپ وتىر.
نارىققا كوشۋ كەزىندە مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاعا ارالاسۋى كىلت شەكتەلدى. بەلگىلى ءبىر ۋاقىت وتكەننەن كەيىن كاي جەردە دەربەس ەركىن ءوسۋ ءجۇرىپ جاتقانى، ال قاي جەردە مەملەكەتتىڭ ەلەۋلى قولداۋىنسىز، تىكەلەي ارالاسۋىنسىز بولمايتىنى ايقىن كورىندى.

نارىقتىق ەكونوميكانىڭ جەتەكشى ءبىر فاكتورى مەملەكەتتىك ەمەس سەكتور ۇلەسىن سەرپىندى ءۇلعايتۋ بولىپ تابىلادى. ماسەلەن، ستاتيستيكا مالىمەتتەرى بويىنشا، 2004 جىلدىڭ I جارتىجىلدىعىنا تىركەلگەن 194،8 مىڭ زاندى تۇلعانىڭ 192،7  مىندايى جەكە مەنشىك سەكتورعا كەلەدى. بۇل جالپى ساننىڭ 98%، وندەۋ سالاسىندا بۇل ۇلەس — 98%- دى؛ اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ورمان شارۋاشىلىعىندا 97،5% قۇرايدى.

---