تابيعات تاڭعاجايىپتارى
تاقىرىبى: «تابيعات تاڭعاجايىپتارى»
ماقساتى:
1. وقۋشىلاردىڭ بيولوگيا پانىنەن العان بىلىمدەرىن جيناقتاپ، قورىتىندىلاۋ. 2. وقۋشىلارعا ءارتۇرلى سۇراقتار بەرۋ ارقىلى بيولوگيا ءپانى بويىنشا بىلىمدەرىن، شىعارماشىلىق قابىلەتىن، دۇنيەتانىمدىعىن دامىتۋ.
3. وقۋشىلاردى شاپشاڭدىققا، تەز ويلانىپ جانە ءوز ويىن تولىق ءارى ەركىن جەتكىزۋگە، بيولوگيالىق تىلدە سويلەي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: سىنىپتان تىس ساباق
كورنەكىلىكتەر: ينتەراكتيۆتى تاقتا، قىزىقتى سۇراقتار سالىنعان كونۆەرتتەر
ساباقتىڭ ءجۇرۋ بارىسى:
بيولوگيا
تابيعاتىڭ قۇپياسى تۇڭعيىق،
كوز جەتپەيتىن مۇناراسى تىم بيىك،
بىلگەن سايىن سىرىن ونىڭ جۇرەمىز
جۇرەكتەرگە وشپەس جالىن نۇر قۇيىپ
تابيعاتتىڭ قادىرلەپ قاسيەتىن
ادىلدىككە ءارقاشان باس يەتىن
اتاڭنان مال قالعانشا تال قالسىن دەپ
حالقىڭ ايتقان ورىندى وسيەتىن
ەي، زامانداس ەڭ الدىمەن دوسىڭدى ۇق،
دوسىڭ جەر، سۋ ءمولدىر ۋا، وسىمدىك.
الا ءجۇرىپ وسىلاردىڭ سىيلىعىن،
وسىلاردى قورلاۋ دەگەن نە سۇمدىق؟
جەر ەشكىمگە جازبايدى دەپ ارىزدى،
بارىن سارقىپ الا بەرۋ پارىز با؟
جوق، زامانداس ءار ۇرپاققا تۋعان جەر.
نە بەرسە دە، بەرەتىنە قارىزعا.
10 «ا» سىنىپ وقۋشىسى اتانتاي رۋسلان «قورشاعان ورتانى لاستاماۋ» بايانداماسى
حيميا
حيميانى وقۋ پارىز اركىمگە،
وقيدى ونى بارلىق ەلدە، ءار تىلدە
حيميانىڭ وقىڭدار ءار ءبولىمىن،
كەزدەسەر ول الدارىڭنان ءار كۇندە.
حيميانى وقيىق ءبىز كوڭىلمەن،
كەزدەسەر ول كۇندەلىكتى ومىردەن.
اقىلىمىز – حيميانى بىلىڭدەر!
تاپ بولار ول ءار جەردەن، ءار وڭىردەن.
حيميانىڭ الەمى – قىزىق ءارى تارتىمدى،
ءوز سىرىمەن حيميا قىزىقتىرار اركىمدى.
وقىساڭدار عىلىمعا كوز اشىپ،
تانىسىڭدار تابيعاتتىڭ عاجابىن.
8 «ب»سىنىپ وقۋشىلارى: «تابيعات ەلەمەنتتەرى»
«ويلانايىق، وينايىق» وقۋشىلارعا ارنالعان سۇراقتار جاۋاپ بەرەيىك
1. مۇكتىڭ تامىر قىزمەتىن اتقاراتىن مۇشەسى (ريزويد)
2. ءجىپ ءتارىزدى كوپ جاسۋشالى جاسىل بالدىر (سپيروگيرا)
3. شىمتەزەك مۇگىنىڭ لاتىنشا اتاۋى (سفاگنۋم)
4. قاراعايلى ورماندا ءجيى كەزدەسەتىن سپورالى وسىمدىك (پلاۋن)
5. كوبەلەكتىڭ دەرناسىلى (جۇلدىزقۇرت)
6. قولعا ۇيرەتىلگەن بۋناقدەنە (بالارا)
7. «جەر جاڭعاعى» دەپ اتالعان وسىمدىك (اراحيس)
8. دۇنيە ءجۇزىنىڭ نەگىزگى نانى دەپ اتالاتىن وسىمدىك (بيداي)
9. جەمىسى ەڭ ۇلكەن وسىمدىك (اسقاباق)
10. ەڭ ءىرى جىلان ( اناكوندا 6 - 10م)
11. ءدارى الىناتىن باكتەريا (پەنيسيلين)
12. جارىقتا تۇزىلەتىن ورگانيكالىق زات (كراحمال)
13. ەڭ كىشكەنتاي قۇس ( كوليبري)
14. كوزدەرىمەن ءار جاققا قاراي الاتىن جانۋار (حامەلەون)
15. شولدەگى ەڭ ۇزاق ۇيىقتايتىن جاندىك (تاسباقا)
16. وسىمدىكتى زەرتتەيتىن عىلىم (بوتانيكا)
17. جانۋارلاردى زەرتتەيتىن عىلىم (زوولوگيا)
18. جاسۋشانىڭ سىرتىندا قابىقشاسى بار، ءىشى شىرىنعا تولى بولاتىن بولىگى قالاي اتالادى؟ (سيتوپلازما )
19. العاش رەت 1665 جىلى وسىمدىك قابىعىنىڭ جۇقا كەسىندىسىن ميكروسكوپپەن قاراعان اعىلشىن عالىمى كىم؟ (روبەرت گۋك )
20. وسىمدىك تامىرلارى قانداي ەكى تۇرگە بولىنەدى؟ (كىندىك تامىر جانە شاشاق تامىر)
10 سىنىپ وقۋشىلارى «جارنامالى زاتتاردى جارنامالاۋ»
«ماقال - ماتەلدەر سايىسى»
باستالعان ماقال - ماتەلدى ويىنشى اياقتايدى، ءاربىر دۇرىس جاۋاپتى تاپقان ويىنشىعا 10 ۇپاي بەرىلەدى.
جىلقىدا ءوت جوق،……………….....……(قۇستا ءسۇت جوق)
سۋلى جەر - …………………………......….(نۋلى جەر).
تاۋ بۇلاعىمەن كورىكتى،……………….(بۇلاق قۇراعىمەن كورىكتى)
قوراڭدا مالىڭ بولسىن،…………….(كوشەڭدە تالىڭ بولسىن)
ءدارى شوپتەن شىعادى،……………….(دانا كوپتەن شىعادى)
دالا كوركى مال،……………………………(وزەن كوركى - تال)
اعاش ەكسەڭ ايالاپ،……………………..(باسىندا بولار ساياباق)
اعاش كوركى - جاپىراق،………………..(ادام كوركى - شۇبەرەك)
قۇتى كەتكەن جەردىڭ،…………………….(قۇسى كەتەر)
«ىزدەنگەن جەتەر مۇراتقا»
تاقتاعا 20، 30، 40 دەگەن جازۋلار بار 9 شارشى ىلىنەدى. ءاربىر ساننىڭ ارتىنا سۇراقتار جاسىرىلعان. سۇراققا دۇرىس جاۋاپ بەرگەن جاعدايدا ويىنشى شارشىدا جازىلعان ءتيىستى ۇپايعا يە بولادى.
20(وڭ). قىزىل، سارى ءتۇستى پلاستيد ءتۇرى. (حروموپلاست)
20 (ورتا) وسىمدىك ءتارىزدى قورەكتەنەتىن جاندىك؟ (ەۆگلەنا)
20 (سول) كۇن گ ۇلى دەپ اتالاتىن وسىمدىك؟ (كۇنباعىس)
30(وڭ). قۇستار ۇشقان كەزدە وكپەدە اۋا قۇرامىنداعى وتتەككە قان ەكى رەت (تىنىس العان كەزدە، تىنىس شىعارعان كەزدە) قانىعادى. مۇنداي قۇستىڭ تىنىس الۋ ەرەكشەلىگىن نە دەپ اتايدى؟ (قوسارلى تىنىس الۋ)
30 (ورتا). ادامنىڭ شىعۋ تەگى مەن تاريحي دامۋ كەزەڭدەرىن، ناسىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەيتىن عىلىم (انتروپولوگيا)
30 (سول). تۇندە ۇشاتىن قۇس. (ۇكى)
40(وڭ). قۇستاردىڭ قاۋىرسىندارىن مايلايتىن قانداي بەزى بولادى؟ (قۇيمىشاق بەزى)
40 (ورتا). جاڭا زەلانديادا كەزدەسەتىن سالماعى 2 - 3 كيلوگراممداي تۇيەقۇستىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشى ءتۇرى. (قاناتسىز تۇيەقۇس نەمەسە كيۆي)
40 (سول). ەكى اعزانىڭ پايدالى سەلبەسۋى (قالپاقشالى ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ ءجىپ شۋماقتارىنىڭ اعاشتاردىڭ تامىرىمەن سەلبەسۋى)…(سيمبيوز)
«شەشەندىك»ونەرى
تاقتاعا 1، 2، 3، 4، 5، دەگەن جازۋلارى بار 5 شارشى ىلىنەدى. ءاربىر ساننىڭ ارتىنادا تاقىرىپتار بەرىلگەن. وقۋشى ساندى تاڭدايدى، قانداي تاقىرىپ شىققانىنا بايلانىستى، ءوز ويىن جەتكىزەدى.
1. گۇل - ادام ءومىرىنىڭ ءسانى.
2. تەمەكى - دەنساۋلىق دۇشپانى.
3. قىمىز - شيپالى سۋسىن.
4. پياز - اۋرۋعا قارسى مىڭ دا ءبىر ەم.
5. وسىمدىك - ءومىر تىرەگى.
كەلەسى شارتىمىز سۇراق – جاۋاپ. «كىم تاپقىر؟» دەنساۋلىققا بايلانىستى سۇراقتار بەرىلەدى
تۋبەركۋلەز اۋرۋىنان ساقتانۋدىڭ جولدارى:
ودان ساقتانۋدىڭ جولدارى – بىرەۋدىڭ اۋزىنداعى ساعىزدى شايناماۋ كەرەك. ءار ادامنىڭ جەكە ورامالى، سابىنى، ءتىس ششەتكاسى بولۋ كەرەك. ۇنەمى تازالىقتى ساقتاۋىمىز كەرەك.
تەمەكى تارتۋدىڭ ادامعا زيانى؟
ادامعا ءتىلسىز جاۋ – تەمەكى. ول ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا زياندى. ەگەر ادام 15 - 20 تەمەكى تارتسا، ونىڭ جۇرەك، باۋىر، وكپە مۇشەسىنىڭ قالىپتى قىزمەتى وزگەرەدى. 15 جىل تەمەكى تارتقان ادام ءوز ءومىرىن 8 جىلعا قىسقارتادى ەكەن. ونىڭ قۇرامىندا نيكوتين بار. ءبىز تەمەكى تارتساق، بارلىق اعزامىزدى بۇزامىز.
ناشاقورلىقتىڭ ادام ومىرىنە ءقاۋپى.
ول ادام ومىرىنە وتە زياندى نارسە. ودان ءارقاشاندا اۋلاق بولۋىمىز كەرەك، ول ادامنىڭ ميىنىڭ قاتەرلى دەرتىنە ۇشىراتادى.
«شىنىقساڭ شىمىر بولاسىڭ» دەيدى، ەندەشە ءاردايىم شىنىعۋ كەرەك ەكەن. ولاي بولسا، ادامنىڭ باستى بايلىعى نە ەكەن؟ /دەنساۋلىق/
ەندەشە دەنىمىز ساۋ بولۋ ءۇشىن سپورتپەن اينالىسىپ، جاقسى تاماقتانىپ، تازالىقتى ساقتاۋىمىز كەرەك ەكەن.
وسىمەن ساباعىمىزدى اياقتايمىز. دەنى ساۋ، قۇرىش بىلەكتى، باتىل جۇرەكتى، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ورنىقتىرۋعا دايىن ۇرپاق بولىپ وسىڭدەر.
ماقساتى:
1. وقۋشىلاردىڭ بيولوگيا پانىنەن العان بىلىمدەرىن جيناقتاپ، قورىتىندىلاۋ. 2. وقۋشىلارعا ءارتۇرلى سۇراقتار بەرۋ ارقىلى بيولوگيا ءپانى بويىنشا بىلىمدەرىن، شىعارماشىلىق قابىلەتىن، دۇنيەتانىمدىعىن دامىتۋ.
3. وقۋشىلاردى شاپشاڭدىققا، تەز ويلانىپ جانە ءوز ويىن تولىق ءارى ەركىن جەتكىزۋگە، بيولوگيالىق تىلدە سويلەي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: سىنىپتان تىس ساباق
كورنەكىلىكتەر: ينتەراكتيۆتى تاقتا، قىزىقتى سۇراقتار سالىنعان كونۆەرتتەر
ساباقتىڭ ءجۇرۋ بارىسى:
بيولوگيا
تابيعاتىڭ قۇپياسى تۇڭعيىق،
كوز جەتپەيتىن مۇناراسى تىم بيىك،
بىلگەن سايىن سىرىن ونىڭ جۇرەمىز
جۇرەكتەرگە وشپەس جالىن نۇر قۇيىپ
تابيعاتتىڭ قادىرلەپ قاسيەتىن
ادىلدىككە ءارقاشان باس يەتىن
اتاڭنان مال قالعانشا تال قالسىن دەپ
حالقىڭ ايتقان ورىندى وسيەتىن
ەي، زامانداس ەڭ الدىمەن دوسىڭدى ۇق،
دوسىڭ جەر، سۋ ءمولدىر ۋا، وسىمدىك.
الا ءجۇرىپ وسىلاردىڭ سىيلىعىن،
وسىلاردى قورلاۋ دەگەن نە سۇمدىق؟
جەر ەشكىمگە جازبايدى دەپ ارىزدى،
بارىن سارقىپ الا بەرۋ پارىز با؟
جوق، زامانداس ءار ۇرپاققا تۋعان جەر.
نە بەرسە دە، بەرەتىنە قارىزعا.
10 «ا» سىنىپ وقۋشىسى اتانتاي رۋسلان «قورشاعان ورتانى لاستاماۋ» بايانداماسى
حيميا
حيميانى وقۋ پارىز اركىمگە،
وقيدى ونى بارلىق ەلدە، ءار تىلدە
حيميانىڭ وقىڭدار ءار ءبولىمىن،
كەزدەسەر ول الدارىڭنان ءار كۇندە.
حيميانى وقيىق ءبىز كوڭىلمەن،
كەزدەسەر ول كۇندەلىكتى ومىردەن.
اقىلىمىز – حيميانى بىلىڭدەر!
تاپ بولار ول ءار جەردەن، ءار وڭىردەن.
حيميانىڭ الەمى – قىزىق ءارى تارتىمدى،
ءوز سىرىمەن حيميا قىزىقتىرار اركىمدى.
وقىساڭدار عىلىمعا كوز اشىپ،
تانىسىڭدار تابيعاتتىڭ عاجابىن.
8 «ب»سىنىپ وقۋشىلارى: «تابيعات ەلەمەنتتەرى»
«ويلانايىق، وينايىق» وقۋشىلارعا ارنالعان سۇراقتار جاۋاپ بەرەيىك
1. مۇكتىڭ تامىر قىزمەتىن اتقاراتىن مۇشەسى (ريزويد)
2. ءجىپ ءتارىزدى كوپ جاسۋشالى جاسىل بالدىر (سپيروگيرا)
3. شىمتەزەك مۇگىنىڭ لاتىنشا اتاۋى (سفاگنۋم)
4. قاراعايلى ورماندا ءجيى كەزدەسەتىن سپورالى وسىمدىك (پلاۋن)
5. كوبەلەكتىڭ دەرناسىلى (جۇلدىزقۇرت)
6. قولعا ۇيرەتىلگەن بۋناقدەنە (بالارا)
7. «جەر جاڭعاعى» دەپ اتالعان وسىمدىك (اراحيس)
8. دۇنيە ءجۇزىنىڭ نەگىزگى نانى دەپ اتالاتىن وسىمدىك (بيداي)
9. جەمىسى ەڭ ۇلكەن وسىمدىك (اسقاباق)
10. ەڭ ءىرى جىلان ( اناكوندا 6 - 10م)
11. ءدارى الىناتىن باكتەريا (پەنيسيلين)
12. جارىقتا تۇزىلەتىن ورگانيكالىق زات (كراحمال)
13. ەڭ كىشكەنتاي قۇس ( كوليبري)
14. كوزدەرىمەن ءار جاققا قاراي الاتىن جانۋار (حامەلەون)
15. شولدەگى ەڭ ۇزاق ۇيىقتايتىن جاندىك (تاسباقا)
16. وسىمدىكتى زەرتتەيتىن عىلىم (بوتانيكا)
17. جانۋارلاردى زەرتتەيتىن عىلىم (زوولوگيا)
18. جاسۋشانىڭ سىرتىندا قابىقشاسى بار، ءىشى شىرىنعا تولى بولاتىن بولىگى قالاي اتالادى؟ (سيتوپلازما )
19. العاش رەت 1665 جىلى وسىمدىك قابىعىنىڭ جۇقا كەسىندىسىن ميكروسكوپپەن قاراعان اعىلشىن عالىمى كىم؟ (روبەرت گۋك )
20. وسىمدىك تامىرلارى قانداي ەكى تۇرگە بولىنەدى؟ (كىندىك تامىر جانە شاشاق تامىر)
10 سىنىپ وقۋشىلارى «جارنامالى زاتتاردى جارنامالاۋ»
«ماقال - ماتەلدەر سايىسى»
باستالعان ماقال - ماتەلدى ويىنشى اياقتايدى، ءاربىر دۇرىس جاۋاپتى تاپقان ويىنشىعا 10 ۇپاي بەرىلەدى.
جىلقىدا ءوت جوق،……………….....……(قۇستا ءسۇت جوق)
سۋلى جەر - …………………………......….(نۋلى جەر).
تاۋ بۇلاعىمەن كورىكتى،……………….(بۇلاق قۇراعىمەن كورىكتى)
قوراڭدا مالىڭ بولسىن،…………….(كوشەڭدە تالىڭ بولسىن)
ءدارى شوپتەن شىعادى،……………….(دانا كوپتەن شىعادى)
دالا كوركى مال،……………………………(وزەن كوركى - تال)
اعاش ەكسەڭ ايالاپ،……………………..(باسىندا بولار ساياباق)
اعاش كوركى - جاپىراق،………………..(ادام كوركى - شۇبەرەك)
قۇتى كەتكەن جەردىڭ،…………………….(قۇسى كەتەر)
«ىزدەنگەن جەتەر مۇراتقا»
تاقتاعا 20، 30، 40 دەگەن جازۋلار بار 9 شارشى ىلىنەدى. ءاربىر ساننىڭ ارتىنا سۇراقتار جاسىرىلعان. سۇراققا دۇرىس جاۋاپ بەرگەن جاعدايدا ويىنشى شارشىدا جازىلعان ءتيىستى ۇپايعا يە بولادى.
20(وڭ). قىزىل، سارى ءتۇستى پلاستيد ءتۇرى. (حروموپلاست)
20 (ورتا) وسىمدىك ءتارىزدى قورەكتەنەتىن جاندىك؟ (ەۆگلەنا)
20 (سول) كۇن گ ۇلى دەپ اتالاتىن وسىمدىك؟ (كۇنباعىس)
30(وڭ). قۇستار ۇشقان كەزدە وكپەدە اۋا قۇرامىنداعى وتتەككە قان ەكى رەت (تىنىس العان كەزدە، تىنىس شىعارعان كەزدە) قانىعادى. مۇنداي قۇستىڭ تىنىس الۋ ەرەكشەلىگىن نە دەپ اتايدى؟ (قوسارلى تىنىس الۋ)
30 (ورتا). ادامنىڭ شىعۋ تەگى مەن تاريحي دامۋ كەزەڭدەرىن، ناسىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەيتىن عىلىم (انتروپولوگيا)
30 (سول). تۇندە ۇشاتىن قۇس. (ۇكى)
40(وڭ). قۇستاردىڭ قاۋىرسىندارىن مايلايتىن قانداي بەزى بولادى؟ (قۇيمىشاق بەزى)
40 (ورتا). جاڭا زەلانديادا كەزدەسەتىن سالماعى 2 - 3 كيلوگراممداي تۇيەقۇستىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشى ءتۇرى. (قاناتسىز تۇيەقۇس نەمەسە كيۆي)
40 (سول). ەكى اعزانىڭ پايدالى سەلبەسۋى (قالپاقشالى ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ ءجىپ شۋماقتارىنىڭ اعاشتاردىڭ تامىرىمەن سەلبەسۋى)…(سيمبيوز)
«شەشەندىك»ونەرى
تاقتاعا 1، 2، 3، 4، 5، دەگەن جازۋلارى بار 5 شارشى ىلىنەدى. ءاربىر ساننىڭ ارتىنادا تاقىرىپتار بەرىلگەن. وقۋشى ساندى تاڭدايدى، قانداي تاقىرىپ شىققانىنا بايلانىستى، ءوز ويىن جەتكىزەدى.
1. گۇل - ادام ءومىرىنىڭ ءسانى.
2. تەمەكى - دەنساۋلىق دۇشپانى.
3. قىمىز - شيپالى سۋسىن.
4. پياز - اۋرۋعا قارسى مىڭ دا ءبىر ەم.
5. وسىمدىك - ءومىر تىرەگى.
كەلەسى شارتىمىز سۇراق – جاۋاپ. «كىم تاپقىر؟» دەنساۋلىققا بايلانىستى سۇراقتار بەرىلەدى
تۋبەركۋلەز اۋرۋىنان ساقتانۋدىڭ جولدارى:
ودان ساقتانۋدىڭ جولدارى – بىرەۋدىڭ اۋزىنداعى ساعىزدى شايناماۋ كەرەك. ءار ادامنىڭ جەكە ورامالى، سابىنى، ءتىس ششەتكاسى بولۋ كەرەك. ۇنەمى تازالىقتى ساقتاۋىمىز كەرەك.
تەمەكى تارتۋدىڭ ادامعا زيانى؟
ادامعا ءتىلسىز جاۋ – تەمەكى. ول ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا زياندى. ەگەر ادام 15 - 20 تەمەكى تارتسا، ونىڭ جۇرەك، باۋىر، وكپە مۇشەسىنىڭ قالىپتى قىزمەتى وزگەرەدى. 15 جىل تەمەكى تارتقان ادام ءوز ءومىرىن 8 جىلعا قىسقارتادى ەكەن. ونىڭ قۇرامىندا نيكوتين بار. ءبىز تەمەكى تارتساق، بارلىق اعزامىزدى بۇزامىز.
ناشاقورلىقتىڭ ادام ومىرىنە ءقاۋپى.
ول ادام ومىرىنە وتە زياندى نارسە. ودان ءارقاشاندا اۋلاق بولۋىمىز كەرەك، ول ادامنىڭ ميىنىڭ قاتەرلى دەرتىنە ۇشىراتادى.
«شىنىقساڭ شىمىر بولاسىڭ» دەيدى، ەندەشە ءاردايىم شىنىعۋ كەرەك ەكەن. ولاي بولسا، ادامنىڭ باستى بايلىعى نە ەكەن؟ /دەنساۋلىق/
ەندەشە دەنىمىز ساۋ بولۋ ءۇشىن سپورتپەن اينالىسىپ، جاقسى تاماقتانىپ، تازالىقتى ساقتاۋىمىز كەرەك ەكەن.
وسىمەن ساباعىمىزدى اياقتايمىز. دەنى ساۋ، قۇرىش بىلەكتى، باتىل جۇرەكتى، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ورنىقتىرۋعا دايىن ۇرپاق بولىپ وسىڭدەر.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اقىل كوركى – ءتىل، ءتىلدىڭ كوركى – ءسوز
